Чакъырыв – Дагъыстан Республиканы пачалыкъ политикасын яшавгъа чыгъара туруп, гёз алгъа тутулгъан, гележекде биз бирликде яшавгъа чыгъармагъа борчлу ишлени къурувда агьамиятлы роль ойнай. Ону аслу пунктлары Россия Федерациясыны, Дагъыстан Республиканы Конституцияларына, Президент Владимир Владимирович Путинни Россия Федерал Жыйынына Чакъырывундагъы политика ёллагъа, Президентни Указларына ва оьзге пачалыкъ документлеге асасланып алынгъан. Дагъыстанны шагьарларында, районларында оьтгерилген депутатлар булан, муниципал къурумланы ёлбашчылары булан, жамият къурумланы, маълумат къуралланы вакиллери булан, предприятиелени ёлбашчылары, бизнесменлер, алимлер, студентлер, муаллимлер, ишчилер ва оьзге тюрлю ватандашлар булангъы кёп санавдагъы ёлугъувларымны гьасиллерине де мен тийишли агьамият бердим.
Аналаны форумунда, яшёрюмлени съездинде, жамият бирликни ассоциациясында, сизин булангъы ёлугъувларыбызда, гьюрметли депутатлар, кёп гьакъыллы ва умпагьатлы ёравлар арагъа чыкъды. Шону учун да, бу гьасил чыгъарывлу Чакъырыв бизин бирче иш гёрювюбюзню натижасындан амалгъа гелген. Гележекде гёз алгъа тутулгъан стратегиялы биринчи масъала – аманлыкъны болдурув, Дагъыстан Республиканы мекенлешген оьсювюн болдурув, Россияны ватандашларыны, дагъыстанлыланы оьз ихтиярларын, эркинлигин болдурув. Бузукълукъну ва оьсювню токътатагъан заманлар гетди. Жамият арада бирликни, татывлукъну болдурагъанлагъа, къайратлы загьматны гёрсетме сюегенлеге ёл ачылгъан заманлар гелди.
В.В. Путинни Президент этип сайлагъандан берли савлай Россия шо ёлда юрюй. Биз, дагъыстанлылар да, Россияны бир гесегибиз. Биз де Президентни пачалыкъдагъы къурашдырыв ишлерин якълама да, кютме де борчлубуз. Гетген йыл Дагъыстан Россия пачалыгъына къошулгъанлы 200 йыл битегенликге, Россия Федерацияны аслу закону – Конституцияны 20 йыллыгъына, Р. Гьамзатовну 90 йыллыгъына багъышланып этилген байрам чаралары булан да дагъыстанлылар Россия гьукуматына аминлигин, ону булангъы бирлигин гёрсетди.
Дагъыстанлылар бирдагъы керен тасдыкъ эте: «Биз бир пачалыкъбыз, бир элде яшайгъан халкъбыз». Биз уллу Россияны ватандашлары экинибизге оьктембиз. Бизин политикабыз да, жамият яшавубуз да, маданиятыбыз да шолай гьислерден къурулгъан.
Гьюрметли депутатлар!
Бизин гележек оьсювюбюзню планларыны гьакъында айта туруп, биз, дагъыстанлылар, Россияны субъектлерини арасында, ону социал-экономика оьсювюнде артдагъы ерлерде къала туруп юрюме болмайбыз.
Мени башыма ва сизин башыгъызгъа кёп уллу намус тюшген. О да – республиканы кризисден чыгъарывгъа байлавлу масъаланы кютмек.
Дагъыстанлылар – оьзлени мердешине гёре, этеген ишин кёп ойлашып, гьакъыллы ва сабур тавакаллыкъ булан этеген халкъ. Бир зат да бизин алгъасатып, бир заманда да бир-биревге оьчлюкню тувдурмагъа болмагъан. Дагъыстан халкъны менлиги де, оьктемлиги де, иттилиги де гележегибизни тюз къурмагъа ва ону оьсювюн болдурмагъа кёмек этежек.
Бизин кризисли гьал оьзюбюзню ичибиздеги къыйыкъсытывлардан гелген. Кёп йылланы узагъында Дагъыстанда гьакимият къурумланы башчылары оьзлени пайдасына ишлеп турду. Законсузлукъ тувулунду, халкъ оьр гьакимлеге инанмайгъан болду. Адам арагъа экстремист идеялар, террорчулукъ, фанатизм къошулду. Халкъ оьз ихтиярларындан пайдаланып болмай эди… Иш ёкъ, тийишли билим берилмей, медицина къуллукълары толу даражада кютюлмей, оьз ишингни юрютме имканлыкълар берилмей турса, озокъда, кризис гьаллар тувулажакъ. Бир амалсыз сав йылны узагъында гьаракат этип уьйлер ишлеме яда хозяйство ачма гиччи гесек ер алмагъа болмай, чиновник ва ону къардашлары буса оьзлеге юз гектарлар булан топуракъ ерлер ала. Бирлери буса, оьзлени къуллукъларындан пайдаланып, шагьарланы яртысын, республиканы яртысын оьзлени атына бегетип язма кюй таба. Шолай законсузлукъда алгъан ерлени къайтарма тарыкъ, ону оьзлер оьз янындан гёнгюллю кюйде этсе яхшы болажакъ.
Экономиканы гьар-бир янларында да кризис гьаллар тувулунду. Федерал ва республика программаланы акъча маялар булан таъмин этивге байлавлу болуп берилеген харж, гьар заман тийишли ерине етишмей эди. Бюджет, кредит-финанс системасына ерли уру юрютеген къоллар сугъула башлады. Банк секторну къуллугъуна да оьзлени къыйыкъсытывлары саялы абурсузлукъ юкъду. Ону натижасында муна биз налоглар жыйыв янындан лап артда къалгъанбыз. Тек биз экономиканы яшыртгъын талавурчулукъ янындан – биринчи ердебиз.
Россия Федерацияны Дагъыстан Республикадагъы Аманлыкъны федерал управлениесини, ич ишлер министерлигини, Прокуратураны тергевюне билдирме сюемен, шо «яшыртгъын» экономиканы, айрокъда ону къурулуш секторуну балагьындан таба республикагъа террорчулукъ къалипдеги кёбюсю жинаятчылыкъ ишлер де геле. Оьзлеге ишлейген бугюнгю «къулларын» олар тангаласына «боевиклер» этип къоллай.
Коррупциягъа къатнагъан гьакимият къуллукъда ишлейген адамланы да, террорчуланы да тыгъыс байлавлугъу бола. Биз бугюн къатты кюйде билдиребиз, фанатизм, экстремизм бизин арабыздан гетмеге герек. Олар пачалыкъ структураларда чы бирдокъда болмагъа ярамай. Биз олар булан кёмек этегенлеге де къатты къаршылыкъ билдирме герекбиз.
Гьакимият учун да, жамият учун да, биринчи даражалы иш – халкъны законгъа абур этип билмеге уьйретмек. Гьакимият къурумланы къуллукъларын кютегенлени янындан да, жамиятны янындан да законсуз ишлени юрютегенлик бек къыйынлы гьаллар тувдура. Конституция береген дагъыстанлыланы кёп ихтиярлары бар, оланы халкъгъа къойма герек. Тек борчланы гьакъындан да унутма ярамай. Законну бузмай, Конституциягъа тюз янашып яшамакъ – бизин биринчи даражалы борчубуз. Законгъа абур этип билмек – чиновниклени де, депутатланы да ва бары да ватандашланы да борчу. Шо борчну кютмек учун, не миллетчиликни, не дин гьаракатны пуршавлукъ этме ихтияры ёкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Дагъыстанны гележеги, ону Россия Федерацияны ичинде оьсюв даражасын болдурмакъ учун, бизин пачалыкъны федерация къурулушун пайдалы этип къолламакъ аслу роль ойнай.
Биз федерал къурумлар булангъы ишибизни камиллешдирдик. Дагъыстан Республиканы Россияны Президентини янындагъы гьаманлыкъ вакиллигини къуллугъундан къайры, бирдагъы бир къуллукъ ачдыкъ. О да – Дагъыстан Республиканы Гьукуматыны Председателини федерал къурумлар булан байлавлукъ масъалаларына къарайгъан заместители.
Федерал къурумланы территория къурумлар булангъы ишини натижалы гьаракатына да биз аслу агьамият берип янашабыз. Дагъыстан Республиканы кризисден чыгъармакъ учун, барыбызгъа да гьаракат этип чалышмакъ бек тарыкълы деп ойлашабыз. Элибизни Президенти В.В. Путин де шолай тапшурувлар бере.
Дагъыстан Республика Россия Федерацияны экономикасына ва маданиятына къошулмакълыгъы – агьамиятлы масъала. О алгъасамайлы, къурумлу кюйде чечилме герек. Биз республикабызны элибиз учун да пайдасы тиеген кюйде этейик. Дагъыстан оьзюню имканлыкъларын къоллап, Россияны регионларыны арасында тийишли къадардагъы даражасын гёрсетме тарыкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Гьюрметли дагъыстанлылар!
Биз уьстюнлюклерибизни, кемчиликлерибизни аян этип айтма уьйрендик. Кемчиликлени ёрукълашдырмакъ учун мекенли программа къурдукъ. Шо программаны къурагъанда Россияны инг яхшы специалистлери де ортакъчылыкъ этди. Савлукъ сакълав, билим берив, маданият тармакъларда, агропромышленный комплексде, ёл къурулушда олар яшавгъа чыгъарылма башлагъан. Муниципал къурумланы ишинде де шолай хас программалар къолланажакъ. Дагъыстандагъы бары да ерли, республика, федерал къурумлары бизин аслу, агьамиятлы программаларыбызны яшавгъа чыгъарывну уьстюнде ишлеме герек.
Тындырыкълы кюйде оланы гьарисини гьакъында гьар тармакъны оьсювюне багьа берегенде айтылажакъ. Янгы программалар оьзлени яшавгъа чыгъарылывунда янгы къайдалы янашывну да талап эте.
Дагъыстан – Россия Федерацияны бир гесеги. Бизин учун Россияны пачалыкъны регионара политикасын, гьар-бир субъектни ишине гьасиллер чыгъарагъанда ону иш башлагъан кююн де гёз алгъа тутуп юрютсе яхшы болур эди деп эсибизге геле. Неге тюгюл, гьалиги анализ этивню уьлгюсю булан бир-бир регионлар даим алда юрюме, бирлери даим артда къалма борчлу бола.
Бир вакъти, Мычыгъыш ва Ингуш республикалар социал-экономика оьсювню федерал программаларына къошулгъанда , Дагъыстан ариде къалып, шо имканлыкъдан пайдаланма болмады. Гьали энни биз янгыдан оьсюв программалар къуруп иш гёрме борчлубуз. Яхшы чы, бизин Россияны Президенти ва Россияны Гьукуматы якълады. Шо масъаланы чечмек учун оланы янындан тийишли министерликлеге, ведомстволагъа тапшурувлар берилген.Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну ёлбашчысыны да кёмеги булан биз шо программаланы яшавгъа чыгъармагъа гьаракат этип гиришгенбиз. Дагъыстанны кризисден чыгъармакъ учун, В.В. Путин йыллыкъ инвестиция маяланы къадарында Дагъыстан Республикагъа 20 миллиард манат харж гёрсетмеге буйрукъ берген. Республиканы Гьукуматы шо харжны, тийишли ерлеге харжлап, тюз къолламагъа тарыкъ.
Дагъыстанны экономикасыны ёлларында этилеген алышынывлар оьзлени яхшы янларын гёрсетмеге башлагъан. Экономиканы оьсювюню барышына къарагъанда, 2013-нчю йылны гьасиллери яман тюгюл. Промышленностда, агропромышленный комплексде, савлукъ сакълав тармакъда, яшавлукъ янындан кёмек этив ишлерде, маданият ёлну аслу программасын къурувда алгъа багъып тербенген ишлер бар. Гетген йыл биз 20 минг иш ерлер ачма болдукъ. Республикадан иш излеп гетеген халкъны санаву, аз буса да, кемиди. Гетген 2013-нчю йылда савлукъ сакълав – 37 ожакъ, билим берив 36 ожакъ къурулду. Биринчилей, «къоркъунчсуз шагьар» деген программа ишлеме башлады. Олай атын айтып эсгерме болагъан уьстюнлюклерибиз дагъы да бар. Гьар депутатны къолунда 2013-нчю йылда этилген ишлени гьакъында гьисап берив кагъыз бар. 2012-нчи йыл булан тенглешдиргенде, 2013-нчю йылда аслу экономика гьасиллер гётерилген: регион продуктну толу оьсювю 110,9 процент болду, промышленный мал чыгъарывну къадары – 113,3 процент, юрт хозяйство продукцияны къадары – 105,8 процент, аслу капиталгъа инвестициялар – 115,9 процент, мал айландырыв 110,5 процент болгъан. Гележек йылларда биз регион продуктну толу оьсювюн 2013-нчю йыл булан тенглешдиргенде, хыйлы артдырма болажагъыбызны аян этеген далиллерибиз бар. Шолай къаравну болдурагъан умутлар 2014-нчю йылны ва гёз алгъа тутулгъан 2015–2016-нчы йылланы республика бюджетине кюрчюленип алына.
2014 – 2016-нчы йыллагъа ерли Дагъыстан Республиканы налог политикасыны ёллары да белгиленген:
республика бюджетге жыйылагъан налог къошумланы къадарын артдырмакъ ва налог гелимлени борчлу гесеклерин аз этмек;
инвестицияланы якъламакъ учун налоглар жыйыв ишни онгайлы къайдаларын болдурмакъ.
«Экономиканы ачыкъ этмек» деген Дагъыстан Республиканы оьсювюню аслу программаларыны бирисин яшавгъа чыгъара туруп, мюлк ва топуракъ налогланы кюрчюсюн артдырма тарыкъ. Законсуз далапчылыкъ юрютегенлени ачыкъ этип, ерли муниципал къурумланы бюджетлерине гелеген налог жыйымланы къадарын артдырма тарыкъ.
Биз башындан тутуп бюджет аралыкъланы беклешдирмек муратда ишибизни къурмагъа урундукъ. 2014–2016-нчы йыллагъа бюджет проектни тизегенде, Россия Федерацияны субъектлерини де, ерли бюджетлени де арасындагъы гелим пайлавну алышынгъан ерлерине де тергев бердик. Ерли муниципал къурумлар оьзлени бюджетине къошулагъан налог жыйымларын артдырма муштарлы болсун учун, 2014-нчю йылдан башлап, 3 йылны узагъында район муниципал къурумланы, шагьар округланы налог гючюню къадары токъташдырылгъан къайдада сакъланажакъ. Республика бюджетден муниципал къурумлагъа берилеген дотация маялар кемимежек. Ягъарлыкъ-майлав материаллагъа салынагъан акциз тёлевлерден гелеген акъчаны 10 проценти, 507 миллион манат муниципал ёл фондланы ихтиярларына берилежек.
2014-нчю йылгъа къабул этилеген Федерал бюджет къыйын тизилди. Шо саялы бизин республика бюджет де экономика янындан «къысылып» этилди. Шону четим янлары инг башлап гьакимчилик иш юрютеген къурумлагъа тиежек. Биз управление къуллукъчуларына харжланагъан акъча маяланы аз этип къолламагъа токъташгъан къайдабыздан таймагъа умутубуз ёкъ. Бир-бир гьакимият къурумларда алышынывлар болажакъ. Бир нече комитетлени, къыйышывлу министерликлени тюбюнде управлениелеге айландырма тюшежек.
Бюджетни уьчден эки пайындан къолайы социальный къуллукълагъа харжланажакъ. Биринчилей, Россия Федерацияны Президентини май айда чыкъгъан къарарларын, республиканы социал-экономика оьсювюню аслу программаларын яшавгъа чыгъарывгъа къолланажакъ.
Налог акъчаланы къурумлу жыйыв – Гьукуматны ва муниципалитетлени иши мекенли салынгъанлыгъын гёрсете. Налог гелимни толумлашдырмакъ учун топуракъ ерлени, мюлк объектлени бирин де къоймай гьисапгъа алма герек.
Дагъыстан – табиат байлыкълары кёп республика. Тек шо байлыкъдан хазнагъа тюшеген зат ёкъ. Налог гелимни артдырмакъ учун, топуракъдан чыгъарылагъан маъданны къадарын тюз токъташдырма тарыкъ. Дагъыстан Республиканы ич ишлер министерлигине, Прокуратурагъа, муниципал къурумланы башчыларына шо ёлдагъы низамны мекенли токъташдырмагъа заман болгъан.
Муниципал къурумланы башчыларына, жинаятчылыкъдан сакълайгъан къурумланы, налог, регистрация къуллукъчулары булан гьар абзаргъа гирип, кёмекчи хозяйстволаны, бав-дача хозяйстволаны, увакъ бизнесни предприятиелерин гьисапгъа алма тарыкъ. Шолай ишлени налог къурумлар этмей. Жамият арада адамланы оюна, алгъан гелиминге гёре пачалыкъгъа налог да тёлемесе ярамай, деген пикруну гелтирме тарыкъ.
Биз 2014-нчю йылгъа бюджет къабул этегенде, оьз хайыр маяларыбызны къадары 33,4 миллиард манат харж болур деген далилге асасланып иш тутдукъ. Шо биз гёзлейген харж, гетген йылныкинден кёп, тек етишмей. Гьукумат, муниципалитетлер, налог къурумлар гёз алгъа тутулгъан борчну артыкъ этип толтурар деп умут этемен. Яхшы яшама сюе бусакъ, дагъы ёлубуз ёкъ. Биз кёп керенлер айтып турабыз, Дагъыстанда налог жыйыв ишни асувлугъу 5 процентге тюгюл чыкъмай. Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округда шо санав – 10 процент, Россияда – 23. Йылны ичинде биз шо санавну 6,5 процентге гётердик. Гележекде Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну гьасиллери булан тенг этип юрютме сюебиз. Шо буса ерли бюджетге къошулагъан акъча маяланы бирдагъы да гётермеге имканлыкъ болдуражакъ.
Биз республикада пачалыкъ финанс тергевлени ёругъуну янгы къайдасын къургъанбыз. Гьисап палатаны ишини ёругъун да алышдырдыкъ. Федерал къурумларындан да, бизин республикада да шолай таза ва билимли кюйде ишлегенни талап этебиз. Тергевлер кёп. Ойлап къарагъанда, ишни этегенлерден тергев этегенлер артыкъ буса ярай деген пикру тувула.
Республика къыйынлы йыллардан оьтдю. Дагъыстанлылар о вакъти оьзлени гьакъылын да, къоччакълыгъын да гёрсетди. Бизден алда Дагъыстан Республиканы Башчылары болуп ишлеген Магьамматали Магьамматовични де, Муху Гьимбатовични де биз яхшы англайбыз, этген къуллугъун унутмайбыз. Къыйынлы 90-нчы йылларда олар республиканы сакълап да, юрютюп де бажарды. Гьали биз башгъа заманда яшайбыз. Ёлбашчылыкъны янгы къайдаларын табып, план къурувну камиллешген ёругъун болдуруп, социал-экономика оьсювню аслу программаларын къабул этип, башгъача чалышыв булан алгъа абат алабыз. Бизин ёлну Россия Федерацияны Президенти В.В. Путин де, Россия Федерацияны Гьукуматыны Председатели Д.А. Медведев де, Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну ёлбашчысы А. Г. Хлопонин де якълады. Социал-эконом оьсювню Дагъыстанда тизилген уьлгюсюне Санкт-Петербург, Сочи шагьарларда оьтген халкъара форумларда да къаралгъан. Халкъара экспертлер де ону ушатгъан. Бизин программаланы яшавгъа чыгъара туруп, Дагъыстан Республиканы бары да министерликлерине, ведомстволарына гележекде нечик ишлеме герекни гьакъында тийишли ёллар гёрсетилген. Дагъыстан Республиканы Башчысыны ёлбашчылыгъы булан иш гёреген Стратегия совети, Дагъыстанны оьсювюню корпорациясы да къурулгъан. Олар гьар тюрлю ёлларда иш гёрюп тура.
Дагъыстан алышына, тюрлене. 2014-нчю йылны башындагъы Дагъыстан да, 2013-нчю йылны башындагъы Дагъыстан да бютюнлей бир-бирине ошамай. Биз законну якълап билегенлер учун эркин ихтиярлары булангъы республика къурабыз. Шо ишге шу залда олтургъанланы да, ерлерде къайратлы загьмат тёгегенлени де актив къошуму бар.
Болса да, бизин гележекде чечилме герекли, кёп четимликлер тувдурагъан масъалаларыбыз бар. Промышленностну къыйын гьалыны гьакъында айтмай болмайбыз. Статистика аян этеген кюйде, аслу мал чыгъарывну оьсювюне къошулагъан республиканы промышленный производствосуну пайы 6, 6 процент тюгюл ёкъ. Россияда шо санав 30 процентден артыкъ. Биз шо гьалны алышдырмакъ учун иш гёребиз. Алимлер, янгылыкъ яратывчулар, инновация проектлени гёрсетегенлер булан аралыкълар тутабыз. Гележекде оборона учун ишлейген заводланы аякъгъа тургъузуп иш гёрмеге къастыбыз да бар. Россияны оборона министри С. К. Шойгуну якълаву булан Каспийск шагьардагъы «Дагдизель» заводгъа хыйлы тапшурув берилди. Биз шо инамлыкъны яшавгъа чыгъарма борчлубуз.
Гидроэнергетика – Дагъыстанны промышленностуну оьсювюне, гьатта ону экономикасына бек таъсир этеген аслу тармакъ. 2014 – 2015-нчи йылларда биз Гоцатли ГЭС-ни ишлетип битгенде, «Гоцатли ГЭС–2» деген янгы къурулушну башламагъа тарыкъбыз. Пачалыкъ ёлбашчылар ва «Рус-Гидро» компания булан о гьакъда сёйлешивлер болгъан. Гетген йыл декабр айда биз «Рус-Гидро» компания булан бирче ишлежекге гёре этилген дыгъарлагъа къоллар салдыкъ.
«Роснефть», «Лукойл», «Газпром» деген Россияны уллу компаниялары булан бирликде, Дагъыстанда ва Россиягъа тиеген Каспий шельфни Дагъыстандагъы гесегинде геолог-ахтарыв ишлер юрютюп, ягъарлыкъ газны, къара напны бар ерлерин тапма тарыкъ. Уьстде эсгерилген компанияланы ёлбашчылары булан шо гьакъда да этилген дыгъарларыбыз бар. Дагъыстан Гьукуматына шо компаниялар булан гележекде нечик иш юрюлежекни гьакъында ачыкъ план къурма тарыкъ.
Тюзюн айтсакъ, Дагъыстан Республиканы топуракъларында къара нап да, ягъарлыкъ газ да барлыгъы дагъыстанлыланы яшав янларын яхшылашдырмакъ учун бир пайда да этмей. Балики, бизге оьзюбюзню нап-газ компаниябызны къурмагъа заман болгъандыр. Гьукуматны Председатели Абдусамат Гьамитов шо пикруну гёз алгъа тутуп, тийишли министерликлер ва ведомстволар булан да бирче иш юрютюп, мекенли таклифлер бергенни сюемен.
Дагъыстанда къурулуш материал промышленностну оьсдюрмек учун кёп имканлыкълар бар. Къурулуш материаллар булан оьзюбюзден къайры, оьзгелени де таъмин этме болабыз.
Экономика имканлыкъланы артдырывда, производствону таъсирлигин гётеривде транспорт инфраструктураланы ва транспортну аслам пайы бар.
Дагъыстан Республикада транспорт инфраструктура субъектлени инг де гёрмеклиси – Россияны къышда да бузламайгъан порту, Магьачкъала денгиз порт. Тек гьалиге ону республика учун асувлугъу аз. Ону къуллукъ этме болур гючю осал. Биз шо яндан этилеген ишге, «Нафта-Москва», «Сумма» компаниялар булангъы сёйлешивлени пайдалысына агьамият беребиз. Савлай порт хозяйствону модернлешдирме тарыкъ. Республиканы Гьукуматы тийишли министерликлени ва ведомстволаны да ортакъчылыгъы булан шо масъаланы чечивге де аслу тергев бермесе ярамай.
2,5 миллиард манат тарыкъ болагъан Магьачкъаладагъы аэропортну янгыртыв ишлерин башламакъ учун Россияны Главгосэкспертизасындан разилик алмакъ учун яхшы къаст этмеге тюшдю. Аэропортну янгыртыв проектлерине инвесторлар, шоланы арасында «Нафта-Москва» да бар, гиришежек.
Бугюнлеге ерли Магьачкъала аэропортну иши онча пайда бермей. Пассажирлени янындан да арз этегенлер бар. Дагъыстанны Гьукуматына биз бир заман башына таш салгъан авиакомпанияны янгыдан аякъгъа тургъузмакъны масъаласына къайтмакъны тапшураман.
Республика ва шонда яшайгъан ватандашлар учун темир ёлларда юрюйген транспортну ёрукълу къайдада ишлевю аслу ерни тута. Республиканы дазусунда ерлешген темир ёл вокзалланы янгыртывну проектлерин яшавгъа чыгъарыв тармакъда Дагъыстан Республиканы ва «Россияны темир ёллары» деген ОАО-ну арасындагъы гьакълашывлагъа къол салынгъан. Авиация булан, темир ёлдан ва машин транспорт булан ватандашланы юрюйгенини модернлешдиривню Гьукумат тергевюню тюбюнде сакъласын деп таклиф этемен.
Шагьарны ичиндеги транспортну гьалы биревню де рази къалдырмай. Гьукуматгъа ва шагьарланы ёлбашчыларына янгыртылгъан автобуслар алмагъа тапшурув беремен. Адамланы транспорт къуллукъларын кютюв муниципал гьакимликни бети болуп токътай. Шо бет буса бугюнге ерли исбайы тюгюл, адамланы арзларындан къайры, дагъы зат гёрюнмей. Мунда низам болдурулса, шагьарлылар учун ёл гьакъ да учуз болажагъына инанаман.
Ёллар къурувну янгыртмагъа ва къадарын артдырмагъа болгъанбыз. Бу тармакъгъа янгы касбучулар ва техника къуршалгъан. Аз заманны ичинде тав районларда 400 чакъырымдан да артыкъ мезгилде ёллар янгыртылгъан, 11 кёпюр къурулгъан. Бу йыл биз ёллар къурув ишни эки керен артдыражакъбыз. Булай чалтлыкъда ёллар къурулагъанлыкъ республикада тез арада болмагъан. «Дагавтодор», умуми алгъанда, уьстюнлю кюйде ишлей. Хумторкъали районда суткада 160 тон асфальт ва бетон чыгъарагъан завод къоллавгъа берилгени ёллар къурагъанлагъа яхшы кёмек болду.
Ростов-Бакю уллу ёлну янгыртмакъ учун, гетген 2013-нчю йылдан эсе, бу йыл бир миллиардгъа кёп къошуп маялар гёрсетилежек. Законгъа къаршы чыгъып, ёлланы ягъаларында топуракъ пайланы уьлешген шагьарланы башчыларына айтаман: ёлланы янгыртагъанлар ишлеп болсун учун, тийишли шартлар болдурма герек, санитар зонаны эркин этме тарыкъ.
Республиканы сурсат маллар булан таъмин этеген аслу ва мердешли ёлланы бириси – агропромышленный комплекс. Биз шону ишини асувлугъун артдырмагъа герекбиз. Шо мурат булан Россияны юрт хозяйство министерлигини ва бизнес къурумланы имканлыкъларын къолламагъа герек. Бираз алда Къызлар районда «Дагагрокомплекс» деген компания 90 гюнню ичинде, янгы технологияланы къоллап, йылда 8 минг тон томат паста чыгъарып болагъан заводну ишге салды. Шолай проектлер республиканы темиркъазыкъ янында бахча оьсюмлюклени оьсдюрювде ругьланыв гюч болуп токътамагъа тарыкъ.
Гьукуматны янындан шо проект яшавгъа чыкъсын учун гьазирлик гёрюлген. Республика бюджетдеги акъча маялагъа 8,5 чакъырымгъа газ юрюйген быргъылар тартылгъан, 20 мегават (гележекде дагъы да 110 мегаватгъа артдырмагъа болагъан) гючю булангъы подстанция ишге салынгъан, артезиан сувланы чыгъармагъа проектлер гьазирлене тура. Ачыкъ этип айтгъанда, шо ерде янгы предприятиелер къурмагъа ер гьазир этилген. Шо буса гьакимият да, далапчылар да уьстюнлюкге етмек учун бирче ишлемегине уьлгю болуп токътай.
Гергебиль районда гележекде йылда 16 миллион банка консервалар чыгъармагъа болагъан консерва завод ишлеме башлагъан. Бюджетден таба пачалыкъ янындан якълавгъа 20 миллион манат акъча гёрсетилген. Гьукуматгъа тавларда бавлар оьсдюрювде ва консерва промышленностда алдынлы къайдаланы къоллавну ёлларын таклиф этмеге герек.
Республиканы Гьукуматы Дербент, Гьайдакъ, Къарабудагъгент, Къызлар, Хумторкъали, Магьарамгент, Сулейман-Стальск, Тарумов, Хасавюрт, Шамил ва оьзге районларда биналаны, агропаркланы къурулувуну, инвестиция проектлени яшавгъа чыгъывуну ишин тергевню тюбюнде сакълай.
Агропромышленный тармакъны гележеги юзюмчюлюк булан тыгъыс байлавлу. Буса да бу тармакъдагъы ГУП-ланы кёбюсю дагъытылгъан.
Заводланы директорлары булан бирликде бу тармакъда асувлу янашывну яшавгъа чыгъармагъа гёз алгъа тутгъанбыз. Шолай янашыв, биз ойлашагъан кюйде, тармакъны кризисден чыгъармагъа болушлукъ этежек.
Советлер Союзу тозулгъандан берлиги девюрде биринчилей гетген йыл республикада 140 минг тоннагъа ювукъ юзюм жыйылгъан. Шо буса 2012-нчи йылдан эсе 2 керенге кёп болуп токътай. Тармакъны гележекде оьсювю болсун учун, гьар йыл 2 минг гектар ерге юзюм салмагъа герек. Шо якъдан алгъанда, чагъыр ва коньяк этеген заводланы директорлары яхшы ишлей. Шо ишге бир нече инвесторлар – Москвада яшайгъан дагъыстанлылар да къошула. Халкъ Жыйынны Председатели Х. И. Шихсайитов шо тармакъгъа тергев эте.
Ишни тюз къуруп билсек, Дагъыстанны табиат шартларында республиканы ватандашларын сав йыл бахча оьсюмлюклер булан таъмин этмеге бола. Шо ишде топуракъ масъалалар булан байлавлу бош ерде арагъа чыгъагъан бир-бир себеплер пуршав эте. Сонг да, болдурулгъан тюшюмню сакълайгъан ерлер, хас центрлар ёкъ, тарлавну да, илмуну да арасындагъы байлавлукъ уьзюлген. ДР-ни юрт хозяйство министерлигине шо масъалаланы чечив ёлларын гёрсетмеге тюше.
Республикада гьайванчылыкъ тармакъны оьсдюрмеге уллу имканлыкълар бар. Бугюнге ерли шо тармакъда яшавгъа чыкъмагъа тюшеген 53 инвестиция проектни сиягьы белгиленген. 2013-нчю йылда биз гьайванлар сакъланагъан 15 ферманы ва сютню ишлетеген 15 цехни къурулушун тамамладыкъ. Малланы семиртме салып сакълап болагъан 20 ерни къурулушу бите тура. Шо буса къышлыкъ отлавлукълагъа болагъан гючню енгиллешдире ва мал этни къадарын артдыражакъ.
Гетген йылны язбашында мен Бабаюрт райондагъы «Нур» деген сабанчы-фермер хозяйствода болдум. Фермер М. Гьабибулаев 2003-нчю йылда ишлеме башлагъан, бугюн буса ону хозяйствосунда 123 гектар ерде отлайгъан къара туварны санаву 600 бар. «Сагъа не кёмек тарыкъ?» – деп сорагъанда: «Продукциябызны сатмагъа кёмек этигиз», – деди. Бу масъала булан ону йимик кёплер ёлугъа. Шону чечмеге заман гелген. ДР-ни сатыв-алыв масъалалагъа къарайгъан министерлигинден ва юрт хозяйство министерликден юрт хозяйство тармакъ гьалиге ерли якълав тапмай. Шо масъалалагъа Гьукумат ва муниципал бирлешивлени башчылары да толу жаваплы.
Дагъыстандагъы мал болдурувчуланы малын сатмагъа болагъан кюйде яда торгларда ортакъчылыкъ этип болсун учун законлу ёлларда ихтиярларын бегитмеге герек. Законларда «дагъыстан мал болдурувчу», «дагъыстан гелим» деген англавлар болмагъа тарыкъ. Районланы ва шагьарланы башчыларына яшлар бавларында, школаларда, больницаларда ашамлыкъ сурсатланы болдурувда сан янлы ерли емишлени ва бахча оьсюмлюклени сатып алывдагъы мени буйрукъларым яшавгъа чыгъагъанлыгъын тергемеге тарыкъ.
Юртланы янгыртыв Дагъыстанны, мердешли маданиятын янгыртыв бола. Юртлардагъы жагьил наслу гёчюп гетегени саялы, шонда яшайгъанланы санаву кемий. Шо буса тавлардагъы жамият-маданият яшавну сёнюп барагъанын гёрсете. Бизде ташлангъан юртлар ва есиси ёкъ топуракълар болмагъа тюшмей. Эсиме геле, депутатлар да мени оюм булан рази болар деп.
Дагъыстанда ерли юртланы оьсювю булан машгъул болмагъа заман гелген. Бизге янгыз оьсювге агьамият берип къоймайлы, республиканы бир-бир шагьарларын янгыртып къурмагъа да тюше. Магьачкъалагъа гелип яшайгъан адамлардан шагьар тыгъыс болуп бара. Кёп себеплеге гёре, Магьачкъала республиканы тахшагьарыны гёрюнюшюне салынагъан талаплагъа жавап бермей. Гьукуматгъа округлардагъы толу ихтиярлы вакиллер булан шагьарлардагъы, уллу юртлардагъы, Дагъыстанны район центрларындагъы инвестиция проектлени яшавгъа чыгъывуну ишин алгъа тебермесе болмай.
Гьюрметли депутатлар!
Шагьарлардагъы яшавлукъ къурулушларда ёлугъагъан масъалалар итти тергев тарыкъны гёрсетип тура. Кёбюсю гезиклерде шолар проект-смета документлери ва экспертизаны къарары – тасдыгъы ёкъ кюйде юрюле. ДР-ни къурулуш министерлигине шо масъалаланы оьзюню къатты тергевюню тюбюне алмагъа заман болгъан. Бары да шагьарланы ва уллу юртланы оьзлени къурулуш планлары болмагъа тюше.
Магьачкъала шагьар учун айрокъда законсуз ёлларда къурулагъан биналар «хатабалагьгъа» айланып битген. Савлай кварталлагъа ес болуп олтургъанлар да бар. Магьачкъаланы, Каспийскини ва Дербентни айланасында жамиятгъа яшамакъ учун онгайлыкълар болдурулмагъан, ток теллер тартылмагъан, газ ва сув быргъылар ёкъ ва ёллар онгарылмагъан. Адамлар оьзлени разисизлигин билдире. Олар оьзлер де шагьар гьакимлер булан бирликде законланы бузагъанлар болуп чыгъа. Тек адамланы яшавлукъ еринде тувулунгъан гьалны алдын алмагъа тарыкъ. Шагьарланы башчылары, ювукъда ерлешген районланы ёлбашчылары булан бирликде адамланы къыйнамагъыз! Шо гьалгъа салгъан бусагъыз, олагъа яшавлукъ этмеге топуракъ ерлени тийишли кюйде законну ёлунда онгарып беригиз. Шо ишни, мисал учун, бу йылны март айыны биринден башламагъа ярай.
Дагъыстангъа хас архитектура барны да эсге алмагъа заман болгъан. Магьачкъала шагьарда уьйлени къурагъанланы жанаварлыгъындан адамлар юрюйген тротуарланы сама да къоймагъанлар, оьзлени ишине пуршав этеген тереклени гесип тайдыра. Сув юрюйген татавулну ва газ быргъыланы уьстюнде биналар тикмеге гьакъылы етишген. Натижада, яшавлукъ этмеге къоркъунчлу ерлер бар. Тахшагьарны янгы башчысына тийишли къурумлар булан бирликде шо низам бузувлагъа ахыр салмагъа заман болгъан. Магьачкъалада законланы ишлейген этмеге герек.
Ватандашланы пикрусун да гьисапгъа алып, яшавлукъ-коммунал хозяйство тюбюнден алышынмагъа герек. Адамлар шо тармакъда болгъан алышынывланы планлары булан таныш болмагъа тарыкъ. Москвадагъы бир мухбир язагъаны йимик: «Магьачкъаланы бузуп, янгыдан тизмеге яхшы эди. Тек адамлар архитектураны, коммуникацияланы бузулгъанлыгъы булан разилеше». Шолай гьалиги гьал.
Муна артдагъы 20 йылны ичинде Новолак районну къазикъумукъ халкъын янгы ерге гёчюрювню ишин Дагъыстан тамамлап болмай. 2013-нчю йылда 124 яшавлукъ уьй къурмагъа болдукъ. Шолай аста абатлар булан бу масъала тез арада чечилмес. Неге тюгюл, дагъы да 664 уьй къурулмагъа герек. Ондан къайры да, шо ерлерде оьзге биналар да къурулмагъа тюше.
Ювукъ арада республикагъа бизин Чакъырывубуз булан Россия Федерацияны регионларыны оьсювюне къарайгъан министри И. Н. Слюняев гележек. Биз ону алдына Авух районну янгыртывну ва гёчегенлер учун уьйлер ва оьзге башгъа яшавлукъ этмек учун тарыкъ болагъан къурулушланы къурулувун тамамлавну масъаласын салажакъбыз. Шолар бек агьамиятлы масъалалар, шоланы чечивню артгъа салмагъа ярамай.
Онгайлыкъларда яшавлукъ этивде аслу шартланы бириси табии газ быргъыланы тартыв болуп токътай. Республикада газ булан таъмин этилгенлик тийишли даражада. Гетген йыл 195 чакъырымгъа газ быргъылар тартылгъан ва пайдаландырывгъа берилген. А. Б. Миллер булан этилген гьакълашывгъа гёре, газ сетлер бары да «Газпромну» табилигине берилмеге герек эди. Шо бизге бек онгайлы. Шолайлыкъда, республиканы газ булан таъмин этивню чалтлашдырмагъа сюйген эдик. ДР-ни промышленност министерлиги ва пачалыкъ мал-мюлк министерлиги заманында ишлени кютмегени саялы, республика бюджетге 1,5 миллиард манат гелмеди. Ондан къайры да, биз газ саялы заманында гьакъ тёлемесек, газ тартыв ишлер булан толу кюйде машгъул болмагъа имканлыкъ ёкъ. Шугъар депутатланы ва бары да дагъыстанлыланы аслу тергевюн бакъдыраман.
Биз сув булан таъмин этилеген къурулушланы да гёз алгъа тутмагъа герекбиз. Гетген йылда 190 чакъырым ерде сув тартыв ишлер юрюлген. Янгы сув быргъылар тартывну давам этмеге, гьали ишлеп турагъан сув сетлени ярашдырыв ишлерин кютмеге тюше. Шо ишлеге къошум акъча маялар да тапмагъа герек болажакъ.
Гьюрметли депутатлар!
Биз барыбыз да гёрюп турабыз, республиканы кёбюсю шагьарларына оьсмеге онгайлы ерлер ёкъ.
Магьачкъала, Каспийск, Хасавюрт ва Дербент шагьарланы айланасында болуп турагъан гьаллар дюньяда дагъы бир ерде де ёкъ. Шагьарланы айланасындагъы топуракъны яшавлукъ къурулушлар учун къолламагъа пайлайлар. Тек шо ерлени безендирмеге къарайгъан адам ёкъ. Мунда чечмесе болмайгъан дагъы да оьзге масъалалар да бар. Балики, шагьарланы ва оланы айланасында ерлешген районланы муниципал бирлешивлеге айландырма тюшер. Гьалиге ерли шо иш ойлар булан дазулана, тек аслусу – дагъыстанлыланы яшавун яхшылашдырмакъ. Акъчагъа сутурлукъ, дагъыстан сынав гёрсетегени йимик, адамланы тюгюл, савлай шагьарланы да буза.
Топуракъгъа пачалыкъ янындан еслик берив иш республикада дагъы болмагъан кюйде созулуп тура.
Муниципал бирлешивлени башчыларына ерли бюджетни маяларын къоллап, шо ишни тамамласын деп тапшураман. Республиканы Гьукуматына федерал къурумлар булан бирликде шо масъаланы тергевню тюбюне алмагъа ва тийишли болагъан харжланы тапмагъа тарыкъ.
Юрт хозяйство агьамияты булангъы ерлени къоллавда юрюлеген ишлени бугюнгю гьалы талчыкъдырмай тюгюл. 150 мингден де артыкъ чачыв майданланы улав къалдырып турагъанлагъа не этме тарыкъ? Топуракъны есиси болмагъа герек ва шо ер ишлетеген адамны тери булан сугъарылма тюше. Отлавлукълар учун берилеген топуракъланы къысматы гьали де чечилмеген. Гетген йылланы ичинде буса шонда административ якъдан тав районланы табилигиндеги 100-ден де артыкъ юртлар бирден яратылды. Шо юртларда яшайгъанлар оьзлени яшавлукъ масъалаларын чечмек учун йыракъдагъы тав районлагъа барып гелмеге борчлу. Дагъыстанны Гьукуматы шо юртланы статусун 10 йылланы узагъында тасдыкъ этмеге болмай. Шоланы ерлешген ерине гёре ерли районлагъа гийирмеге тарыкъмы яда сан янлы къуллукълар кютюлсюн учун отлавлукълар ерлешген ерлерде административ къурумлар къурмагъа герекми? Бу ишде билим беривню ва савлукъ сакълавну территория управлениелеринде къурулгъан сынавун къолламагъа герек. Бу масъаланы законну ёлунда саламат кюйде, эки де якъны талапларын гьисапгъа алып чечмеге тарыкъ. Топуракъ масъалагъа бакъгъан якъда юрюлеген айтды-къуйтдулагъа тынглап, милли политика масъалагъа айландырма къоймасбыз. Бары да эришивлюк тувдурагъан масъалаланы дагъыстанлылар чечеген кюйде чечмеге герек.
Республиканы бары да ватандашларына тиеген бизин ишибизни аслу яны – айлана якъдагъы табиатны байлыкъларын сакълав ва пайдалы кюйде къоллав. Уьлкеде шогъар уллу агьамият бериле. 2013-нчю йыл табиатны байлыкъларын сакълавну йылы деп белгиленген эди. Йыл оьтдю, табиат буса гьали де якълавчусуз къалып тура.
Бизин учун экология масъалалар лап да агьамиятлы ерде. Неге тюгюл, Дагъыстан курортлар кёп регион санала. Тек шо байлыкъланы къоруп сакълайгъанны орнунда, шолагъа вагьши кюйде янашабыз.
Хозяйстволардан ва яшавлукъ этеген ерлерден чыгъагъан чёплюклени заралсыз кюйде ёкъ этив системаны болдурув артгъа тартылып турагъаныны себеби белгисиз. ДР-ни табиатгъа къарайгъан министерлиги ва муниципалитетлени ёлбашчылары санитар гьалны чечивде ва экология якъдан ерлени безендиривде оьзлени алдына салынгъан масъалаланы чечмеге къарамай.
Гьюрметли депутатлар!
Ачыкъ болгъаны йимик, республикагъа инвестицияланы тартмакъ учун шулай шартлар тарыкъ:
биринчилей, инфраструктураны бары да халкъгъа ачыкъ болгъаны герек;
экинчилей, шо ишни бажарагъан кадрлагъа тапшурмакъ;
уьчюнчюлей, этилеген ишлени сан янын яхшылашдырма ва кютюлеген болжалын къысгъартма герек.
Республиканы оьсювюне багъышлангъан алдынлы инвестиция программа гьисапда биз 2013-нчю йылны декабр айында ишге гиришген такъта шиша чыгъарагъан Каспийск заводну, олай да «Дагагрокомплекс», «Мараби», «Кизлярагрокомплекс» компанияланы предприятиелерин ва башгъаларын эсгерме болабыз.
Инвестицияланы таъмин этив масъала республиканы оьсюв бюджетини оьлчевюнде чечилежек.
Тек аслу гючлени биз гьалиге хас федерал программадан алабыз. 2013-нчю йылда биз 17 программаны яшавгъа чыгъарывда ортакъчылыкъ этгенбиз, 34 программада ортакъчылыкъ этме де имканлыгъыбыз бар. Республиканы Гьукуматына шо ишде актив кюйде чалышма герек болажакъ.
Бизин тыш экономика ва регионара байлавлукълар кёп тёбен оьлчевде къалып тура. Дагъыстан Республика эки де якъ учун пайдалы алты тыш пачалыкъ булан ва Россияны он региону булан гьукумат оьлчевде сёйлешивлер онгаргъан. Биз тыш экономика байлавлукъну оьсювю гьакъда Россияны экономика оьсюв министерлиги булан разилешивге къол салгъанбыз. Тек гьалиге республикабыз башгъалардан айрылып тура. Ачылма ва Дагъыстанны, уьлкени пайдасы учун гьар тармакъда имканлыкъланы къоллама герекбиз.
Азербайжан Республика булан аралыкъ тутмакъ бизин учун айрокъда пайдалы. О бизин тарихи хоншубуз, уьстюнлю кюйде оьсеген пачалыкъ. Тек, тамаша буса да, бизин экономика аралыкъланы даражасы кёп осал.
Гетген йыл биз Азербайжан Республиканы президенти Илгьам Алиев, Россияны Гьукуматыны вакиллери булан ёлукъдукъ. Азербайжанны ва Дагъыстанны кёп тармакълы аралыкъларын янгыртмагъа ва гючлендирмеге сёйлешдик. О сёйлешивлени натижасы Россия Федерация учун да, Азербайжан учун да бирни йимик пайдалы ва онгайлы.
Экономиканы янгыртмакъ ёлда хоншу республикада бизге уьйренме зат бар. Олар кёп бай сынав топлагъанлар. Азербайжан Республика булан хоншу, къардашлыкъ аралыкъланы оьсдюрмек экономика якъдан да, культура якъдан да бизин учун агьамиятлы. О аралыкълар, культура байлавлукълар Азербайжан Республикада яшайгъан дагъыстанлылагъа да, Дагъыстанда яшайгъан азербайжанлылагъа да бирни йимик агьамиятлы. Республиканы Гьукуматына башгъа пачалыкълар ва регионлар булан да тыгъыс, эки де якъны рази къалдырагъан мекенли экономика аралыкъланы къурмакъны тапшураман.
Гьюрметли депутатлар! Республикада яшайгъан адамлар булан болгъан юзлер булан ёлугъувлар исбатлайгъан кюйде, олагъа бизин гьисап беривлерибиз тарыкъ тюгюл, гелимин, савлугъун сакълавну яхшылашдырмакъ, билимин камиллешдирмек, аманлыгъын, парахатлыгъын таъмин этмек, оьзлени яшавун яхшылашдырагъанлыкъ тарыкъ.
2013-нчю йылда муаллимлеге ва врачлагъа 25 процентден де къолай алапалар артдырылгъан. Тек сорав тувулуна: республикада яшайгъанлагъа билим берив ва савлугъун сакълав масъала яхшылашгъанмы? Муаллимлени ва врачланы загьмат гьагъын артдыра туруп, пачалыкъ оланы янындан да этилеген къуллугъун яхшылашдырмакъны къаравуллай. Бизге ишин яхшы билеген ва гьар даим де уьлкени, Дагъыстанны таяву болуп турагъан намуслу касбучулар тарыкъ. Дагъыстанлылагъа, айрокъда яшёрюмлеге ругь инвестициялар, ярыкъландырывчулар, насигьатчылар тарыкъ.
Билим берив тармакъгъа низам салма герек. ДР-ни билим берив ва илму тармагъында тувулунгъан гьалны алышдырма ва ЕГЭ-ни онгайлы беривню таъмин этмеге, яхшы охуйгъан яшланы инженер оьр охув ожакълагъа бакъдырма герек.
Республиканы янгы билим берив министри шо масъалаланы чечивню таъмин этип болажакъгъа инанаман. Бизин интеллектуал якъдан алгъа барывубузну янгы Дагъыстангъа бурмагъа гьазир проектлерибиз бар. Петербургда июн айда болгъан форумда бизин Стратегия советни директору Герман Греф таклиф этген «Гележекде болажакъ школа» шолай проектлени бириси.
Муаллимлер ва охувчулар учун оьр даражада билим берив гьаракатгъа гирмекни маънасы гюн сайын арта. Шо масъалаларда биз оьтесиз артда къалгъанбыз. Бу йыл биз Дагъыстанны 450 школасын тарыкълы къураллар булан таъмин этмеге гёз алгъа тутгъанбыз. Шо ишде гёрмекли натижагъа етмек бек агьамиятлы. Депутатланы шо ишибизни якъламагъа чакъыраман. Шо ишни биз башлагъаныкъны себеби – республикадагъы билим берив ва тарбиялав бизин рази къалдырмайгъанлыкъда. Педагогланы жамиятына билим берив тармакъдагъы гьалны яхшылашдырмакъ учун кёп уллу иш этме герек. Пагьмулу яшлагъа тергевню артдырма тийишли бола.
Дагъыстанны техника университетинде бугюн «Плаг-энд Плэй» деген инновация проект башлангъан. Шолай центрлар гьали болгъунча США-ны «Силикиново оязлыгъында», Сингапурда ва Берлинде ишлеген. Шолай центр Россияда янгыз Москвада бар.
Ана тиллени ахтарыв программаны биз харж якъдан якълажакъбыз. Орус культурагъа гиришивге ва орус тилде дарс беривге тергевню артдыражакъбыз. Тыш тиллерде дарс беривге де жамиятны тергевюн бакъдырма тийишли.
Шону булан бирче, биз оьр касбу билим беривню сан янын яхшылашдырывну гьакъында да айтма сюебиз. О ишде де чечилме герекли кёп масъалалар бар. Прокуратура ва ректорланы совети республиканы оьр охув ожакъларыны филиалларын тергеген ва олар янгыз дипломлар уьлешеген точкалагъа айлангъанны токъташдыргъан. 62 филиалдан янгыз 8-и оьзлени алдына салынгъан талаплагъа жавап бере. Шолай гьалны Россияны билим берив министерлиги де биле.
Дагъыстанда билим береген оьр охув ожакъланы иши асувлу болмагъа герек. Республикада оьр охув ожакъны битдирген диплому булангъы, амма бюс-бютюн билимсиз адамлар кёп бар. Оьр охув ожакъланы ректорларыны эсине салабыз: бизин шо гьал рази къалдырмай. Гьукуматны Председателине гьар оьр охув ожакъгъа вице-премьерлени ва министрлени оьлчевюнде кураторлар белгилемекни ва олагъа берилеген билимни сан янын, олай да оьр билим алгъанлар аслу гьалда Дагъыстанда ишлежекни гёз алгъа тутмакъны таклиф этемен.
Профессионал-техника охув ожакъланы, «Россети» жамиятны (Олег Михайлович Бударгин) Каспийскидеги Энергетика коллежде этген кюйде, янгыртма ва оьсдюрме герек. Ишлейген касбучуланы кадрларын гьазирлевде «КЭМЗ» (Ибрагьим Магьамматович Агьматов) кёп уллу иш эте.
Оьзлер оьзлени сакълама имканлыкълары осал адамлагъа пачалыкъны янындан этилеген кёмекни якълама, олагъа ва сакъат адамлагъа оьзлеге къыйышагъан кюйде яшав къурма имканлыкълар яратма тийишли.
Дагъыстан етимлерсиз болгъанны, яшлар уьйлеринде етимлер аз болгъанны сюебиз. Шо уьйлердеги яшланы къардашларына оьзлеге алсын деп чакъырыв этме сюемен: оланы уьйлеригизге алыгъыз. Биз Дагъыстанны бизнесменлери булан бирликде сизин харж булан таъмин этмеге къаст этежекбиз.
Биз яшлар бавларда ерлени бир де болмагъан кюйде артдырма сюебиз. Гетген йыл ва бу йылны башында янгы 30 яшлар баву ачылгъан. Шо иш Россия Федерацияны Гьукуматыны Председателини кёмеги булан этилди. Шолай чалтлыкъда школа чагъына етишмеген яшлар учунгъу идаралар гьали болгъунча къурулмагъан. Янгыз Магьачкъалада яшлар учун 3 минг ер гьазирленежек.
Яшланы ата-анасын инандырма сюемен – яшлар бавларына къабул этив ачыкъ кюйде юрюлежек. Шо ишни яшавгъа чыгъармакъ учун республиканы гьукуматына, урушбатчылыкъ болмасын учун, электрон къуралларда гезикге турувну онгармакъны таклиф этемен.
Республикада савлукъ сакълавну камиллешдирмек учун, Россияны савлукъ сакълав министерлиги булан бирликде биз кёп иш этебиз. Этеген ишибизни натижасы да яман тюгюл. Бир йылны ичинде республикагъа 600 миллиондан да артыкъ манатгъа къурал алынгъан. Район больницалагъа 32 «скорая помощь» автомобиль берилген. Дагъы да 150 машин медицина алатлар булан ясандырылажакъ.
Гиччи яшлар оьлегенликни 11 процентге кемитдик. Адамланы оьмюр чагъы артагъанлыкъны сакълама бажардыкъ. Темиркъазыкъ Кавказда инг де уллу яшлар табагъанланы центры Хасавюртда ишге гиришген (Пачалыкъ Думаны депутаты Сергей Николаевич Решульскийни кёмеги булан). Шолай центрны 2014-нчю йылда Магьачкъалада да ачмагъа хыял бар. Оьзлер оьзлеге къуллукъ этип болмайгъан адамланы масъаласын «Доступная среда» деген программагъа гёре чечмек учун чаралар гёрюле. Магьачкъалада, денгизягъада оланы къуллукъларын кютеген центр ачгъанбыз.
Уллу Ватан давну ветеранларына кёмек этмек, оланы бары да яшавлукъ масъалаларын чечмек – бизин учун уллу борч. Ватан давдагъы Уьстюнлюкню 70 йыллыгъын белгилейген агьвалатны бугюн башлама герек.
Адамланы иш булан таъмин этмек – бирдагъы-бир агьамиятлы масъалаларыбызны бириси. Хас кюйде маълумат берегенде ишсизлик тёбен даражада экенни (2,2 процент) кёп арив гёрсетип бажарабыз. Иш ишге тюшгенде, бир иш ерге 50 адам бар. О бек агьамиятлы, яшавлукъдан да оьтюп, политика масъалагъа айлангъан. Яш адамлагъа Дагъыстанда иш ерлер гьазирлемек – инг агьамиятлы масъалаланы бириси.
Билим берив, савлукъ сакълав ва иш ерлер гьазирлев – муниципалитетлени чалышывуну асувлугъун гёрсетеген оьлчев. Сизге асувлу иш гёреген экономиканы, билим беривню ва савлукъ сакълавну, загьматны ва социал оьлчевню министрлери де кёмек этсин.
Гьюрметли депутатлар!
Дагъыстан – оьзюню яратывчулукъ потенциалы ва бай культура ва загьмат мердешлери булангъы республика.
Биз Россия Федерацияны Президентини 2013-нчю йыл 12-нчи декабрдеги Чакъырыв кагъызын якълайбыз. Оьзюню Чакъырыв кагъызында ол маданият мердешни ва жамият арадагъы ругьну агьамиятлыгъын айрыча эсгере. Сиз билеген кюйде, шо масъала булан биз машгъулбуз, Россияны халкъларыны маданият мердешлерини центрын къурабыз.
Бу йыл Сулейман Стальскийни, Кахаб Росолу Магьмутну, Барият Муратованы, Муратхан ва Шамси Кухмазовланы, Барият ва Саният Муратоваланы, Анвар Гьажиевни, Николай Лаковну ва башгъаларыны юбилей тархларын тийишли даражада белгилеме герекбиз.
Республиканы уьлкени башгъа регионлары булангъы маданият сынав алышдырывлары генглешген. Дагъыстанны концерт, театр коллективлери бютюнроссия ва халкъара оьлчевде Дагъыстанны вакиллери гьисапда тийишли даражада оьзлени гёрсетип бажаргъан.
Сиз де билеген кюйде, 2014-нчю йыл Россия Федерацияда Маданиятны йылы деп билдирилген. Шогъар байлавлу болуп республикада оьсювге, тарих-маданият варисликге багъышлангъан дагъыстан, россия милли маданиятланы тюрлюлюгюн гёрсетеген чаралар оьтгерилежек.
Маданият булан мекенли кюйде машгъул болма тюшежек. Янгыз оьз гючю булан оьтгерилеген оьлчевде тюгюл, маданият яшавубузну сан яны осал асарлар булан толтурмагъа, бизин маданият аралыкълагъа бизге тарыкъ тюгюл ят маънасы булангъы янгылыкъланы гийирмей сакъламагъа къаст этме герекбиз.
Жамиятны оьсювюню Аслу Закону – наслудан-наслугъа къалагъанлыкъда. Шо саялы маданиятны наслудан-наслугъа къалагъанын таъмин этме герекбиз. Оьтген девюрдеги къыйматланы аяп сакълап, гележекни гьакъында ойлашма герек. Бизге янгы актёрлар, музыкантлар, шаирлер тарыкъ. Бизин касиплигибизни аслу балагьы – ругь байлыгъыбызны сан яны тёбенлешегенде.
Уьлкени маданият яшавундагъы бары да масъалаланы биз бу йыл Дагъыстанда оьтгерилежек Бютюнроссия маданият форумда чечме хыялыбыз бар.
Темиркъазыкъ Кавказны ва Каспий-Къараденгиз региондагъы уьлкелени орус театрларыны халкъара фестивалын узатмагъа гёз алгъа тутгъанбыз. «Шарвили», «Шунудаг» проектлени яшавгъа чыгъарма, «Цамаури» деген халкъ маданият мердешлер ва башгъалары шо чарагъа гире. Бизин Акъуша, Буйнакск, Лаваша, Тлярата, Ботлих, Лак, Ахты ва башгъа районларда, Къызлар, Хасавюрт шагьарларда бек яхшы фольклор коллективлерибиз бар.
Россия Федерацияны субъектлеринде Дагъыстанны маданият гюнлерини фестивалларын, халкъ яратывчулугъуну байрамларын оьтгерегенликни дазуларын генглешдирме герек.
«Дербентни 2000 йыллыгъы» деген маданият-тарих проектни яшавгъа чыгъарывгъа биз гиришгенбиз. Дербент шагьарны уллу байрамын оьр даражада гьазирлик гёрмек учун, гьакимлик къурумланы да къоллама герек.
Китапханалар, юрт клублар, чебер кружоклар, халкъ чебер коллективлер, олай да халкъ касбулар айрыча тергевню тартмакъны, оланы гьайын этмекни талап эте. Янгы музей комплекслени ва китапхана фондун электрон къайдада къурмакъ агьамиятлы ёл гьисаплана. Шолай, Магьачкъалада Барятинскийни уьюнде бирлешген музей центр ачмакъ учун гьазирлик гёрюле.
2013-нчю йылда бизин спортчулар дюнья, Европа, Россия оьлчевде тюрлю-тюрлю даражада уьстюнлюклеге етишген. Юзлер булан медаллар къазангъан Россия Федерацияны жыйым командаларыны аслу ва экинчи составына Олимпиада, паралимпиада, сурдолимпийский спорт журалагъа 156 дагъыстанлы спортчу гирген.
Дагъыстанлы спортчулар къыйын гьалгъа тарыгъанда да, оланы якълама герек бола.
Дагъыстан Республика тутушуп ябушув, бокс, дзюдо, тхэквондо, авур атлетика йимик спорт жураларда Россия Федерацияны жыйым командасына спортчулар гьазир этеген аслу центр гьисаплана. Россияда, Сочи шагьарда къышлыкъ Олимпиаданы оьр даражада оьтгермек кавказлылар учун оьктемлик деп гьисаплайман.
Арт вакътиде республикада спортну оюн журалары футбол, волейбол, шахматлар булан машгъул болагъанланы санаву артгъан. Магьачкъаланы «Анжи» футбол клубунда спорт школаны академиясы къурулгъан. Онда гьали 500-ден де артыкъ яш спортгъа къуршалгъан. «Анжини» Дагъыстангъа къайтармакъ учун, оюнун узатмакъ учун кёмек этме герек. Оьзюбюзню командабыз оьрлюклеге етишежекге инанабыз.
Профессионал спортда уьстюнлюклеге етишсек де, артдагъы он йылны ичинде биз кёп халкъ къуршалагъан спортгъа агьамиятны осал этгенбиз. Физкультура ва спорт булан республикада яшайгъан адамланы янгыз 10 проценти машгъул.
Предприятиелени, идараланы ёлбашчыларындан айрокъда билим берив ёлда чалышагъан физкультурагъа ва спортгъа адамланы къуршамакъны закон булан талап этме герек.
Гьали-гьалилерде биз Магьачкъаладагъы «Труд» стадионну янгыртып къурдукъ. Башгъа муниципалитетлерде де спорт имаратлар къурулгъан, шоланы арасында Къыбла Дагъыстанда къурулгъан спорт школа-интернат да бар. Каспий денгизни ягъасында уьч савлукъ сакълав-физкультура комлексни къурулушуна гьазирлик гёрюлюп тура.
Дагъыстан – маданият якъдан да дюньяны белгили центры. Республикада туризмни оьсдюрмек учун кёп уллу имканлыкълар бар. Каспий денгизни ягъасында хас имаратлар къурмакъ туризмни оьсювюн болдурагъан онгайлы шартланы бириси деп гьисап этемен. Шолай этилсе, турист секторда 20 минг адамны ишге къуршама ва 33 минг адамны башгъа тармакъларда къуршама имканлыкъ болажакъ. Гьукуматгъа «Темиркъазыкъ Кавказны курортлары» деген акционер жамиятны гьаракатын гючлендирме герек.
Дагъыстанны кризисден чыгъармакъ учунгъу, республиканы оьсювюн болдурмакъ учунгъу масъалалар яшёрюмлеге таъсир этмей къоймай. Яшёрюмлени болгъан съезди гёрсетген кюйде, оланы чалышыву мекенли ишлеге бакъдырылгъан. Яш адамлагъа биз мекенли билим ва иш берсек, масъалаланы кёплери чечиле. Янгыз яшёрюмлени арасында ишсизлени санаву – 55 процент. Башгъа оьмюр чагъындагъылар булан тенглешдиргенде, 3 керен артыкъ. Яшёрюмлени политикасына айрыча агьамият берме герекбиз. Яшёрюмлени къурумуну айланасына яхшы актив жыйылгъан. Бизин яшёрюмлер «Машук» деген форумда республиканы тийишли вакиллери гьисапда оьзлени гёрсетди. «Каспий – 2013» деген форумгъа биз уьлкени башгъа регионларындан яш адамланы чакъырдыкъ. Айти парк, «Плаг энд Плей» деген бизнес инкубатор, халкъара бизнес школа ачгъанбыз. Янгы стадионну ачылывуна багъышланып дюнья оьлчевдеги шоу оьтгерилди.
Яшёрюмлени гьакъында айта туруп, кадрланы резервини институтун болдурагъанда биз яш касбучуланы ёлбашчы къуллукълагъа ерли ва республика оьлчевде белгилеме герек деген масъалагъа къаражакъбыз.
Гьюрметли депутатлар!
2013-нчю йылны сентябр айында Акъуша, Кули, Хунзах, Цунта районларда муниципал районланы башчыларын сайлайгъанда бютюнхалкъ сайлавлар оьтгерилди. Избербаш, Къызылюрт, Хасавюрт шагьарланы вакиллик къурумларыны депутатлары сайланды. 37 юртда муниципал къурулувну башчылары сайланды. 20-сында вакиллик къурумланы янгы составы сайланды. Савлай алгъанда, сайлавлар демократия къайдада, низамлы кюйде оьтдю. Тек, булгъавур девюрде йимик, сайлавланы бузма сюеген, 90-нчы йылларда йимик «Джип» машинлер булангъылар да арагъа чыкъмай къалмады. Амма дагъыстанлылар заманлар алышынгъанны гёрсетдилер. Халкъ гьакъыллы болгъан, биревлени пайдасына юрюлеген политика пышдырыкълар ёлгъа гетмей. Шолай гьаракатны биз ким этме сюйсе де яшавгъа чыкъма къоймасбыз. Бары да зат закон ёлунда болажакъ. Дагъыстанны сайлавчуларыны тавушлары булан савдюгерчилик юрюлегенликни ёлгъа йиберме ярамай, неге тюгюл о дагъыстанлылагъа, Дагъыстангъа къаршы ишлер. Кимде буса да, биревге къартлардан, яшлардан урлангъан акъча къалгъан буса, сайлавчуланы сатып алывгъа харжламагъыз, районларыгъызны, юртларыгъызны янгыртмакъ учун къоллагъыз.
Гьар партияны чалышывунда гючлю тергев болма герекни ва партияны оьзюню янындан ёлбашчыларына бакъгъан якъда жаваплыкъ болма герекни политика партияланы башчыларыны эсине салма сюемен.
Гьюрметли депутатлар!
Россия Федерацияны Президенти оьзюню Федерал Жыйынгъа Чакъырыв кагъызында ва Россия Федерацияны Пачалыкъ Советини декабр айда болгъан генгешинде ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы ишине тергевюн бакъдырды. Ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы ишин даим камиллешдире турма герек. Тахшагьарларда ва шагьарларда, шагьар администрацияны округларын пачалыкъ гьакимликге туврадан таби этип, адамлагъа этилеген къуллукъну сан янын яхшылашдырма ярар эди. Ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы буса район оьлчевде яшавгъа чыгъарма герек деп эсибизге геле. Шо масъаланы чечивге республиканы депутатлары Пачалыкъ Думаны депутатлары булан бирликде, законодательствогъа оьзлени ойларын гёрсетип, Пачалыкъ Думагъа таклиф этгенни сюер эдим.
Биз ойлашагъан кюйде, ерлерде гьакимлик пачалыкъ гьакимлик къурумлар булан гьакълаша буса, асувлу иш чыгъарып бола. Ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы алдына салынагъан масъалалар – адамлагъа яшавлукъ якъдан сан яны яхшы къуллукъ этмек, иш ерлер болдурмакъ, налог салынагъан базаны генглешдирмек, инвесторланы тапмакъ, яшайгъан ерлени яхшылашдырмакъ, ЖКХ-ланы ишин яхшылашдырмакъ ва мингге ювукъ башгъа тюрлюлери. Оланы законодательствода гьисапгъа алма ва сынавда яшавгъа чыгъарма герек. Агьамиятлы программаланы яшавгъа чыгъарывда ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумлар уллу роль ойнай.
Муниципал къурулувланы башчыларын магъа тез-тез танкъыт этме тюше. Этме себеп де бар. Оланы бирлери кёп йылланы боюнда ишлемейген ва ишлеме сюймейген болуп къалгъанлар, районларда сийрек болалар, адамлар булан байлавлукъну тас этгенлер. Оьтген йылны гьасиллери гёрсетеген кюйде, башчыланы кёплери янгы талапланы маънасын англагъан ва янгы гьаллагъа къыйышма башлагъанлар. Атларын айтмагъа сюймеймен, тек районланы, шагьарланы башчылары – сынавлу ва пачалыкъ оьлчевде жаваплы чиновниклер. Биз барыбыз да Гьукумат ва республиканы Халкъ Жыйыны, гьакимликни федерал къурумлары булан бирликде – бир командабыз.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Бизге жамият арада мекенли ва мекенли ругь-къылыкъ гьал тарыкъ. Гьалиги заманны оьчешивюнде экстремистлеге, террорчулагъа мен шо гёзден къарайман. Полицияны янындан гюч этив къайдада масъаланы чечме бажарылмай. Адамланы оьлтюрюв булан машгъул экстремист ва террорчу группалар Дагъыстанны маданиятына, мердешлерине ва динине къаршы чыгъагъанны инамсызлыкъ, къоркъув яйма сюегенни оьзюбюзге де англама ва башгъа дагъыстанлылагъа да англатма тарыкъ. Гьакимлик къурумланы да, жамиятны да экстремистлеге ва террорчулагъа къаршы гьаракатын ёрукълашдырма герек.
Экстремистлеге ва террорчулагъа кёмек этегенлени ва къардашларыны янын тутагъанланы гьакъында лакъыр айрыча. Тек къаршылыкъланы юрютеген бары да гезиклерде Россияны законларыны ёлунда юрютме герек. Къатты кюйде, тек тюзлюкню ёлунда.
Оланы ата-аналарыны, охув ожакъланы, жамиятны ва дин къурумланы гьакъылбалыкъ болмагъан яшланы экстремист ябушувгъа къуршайгъанлагъа къаршы чалышывун закон ёлунда гьисапгъа алма герек. Экстремистлеге ва террорчулагъа къаршы халкъгъа чакъырыв этме герек. Гьалиге янгыз кагъызда бар ополченецлени гьаракатын гючлендирме герек. М. Баачиловгъа ва Р.Жапаровгъа аманлыкъны район ва шагьар башчыларыны заместителлери булан шо ишге мекенли гиришмекни таклиф этемен. Тыш пачалыкълагъа охума барагъан яшланы мекенли тергеп къарама, аманлыкъ сакъланмагъан пачалыкълардан оланы къайтармакъны масъаласын чечме герек. Республиканы ислам охув ожакъларыны (257) кёплери оьзлени гьайын этмекни талап эте, кёбюсю гезиклерде олар лицензиясыз дин якъдан билим берелер. Гьукуматгъа бусурман жамиятны муфтияты булан бирликде шо масъалада низам салмакъны таклиф этемен. Шолай низам ёкълугъу исламгъа, бусурманлагъа ва пачалыкъгъа къаршы чыгъа. Яшёрюмлени биз къолдан чыгъаргъан пайы бизге оьзюбюзге къаршы турмагъа башлай.
Жинаятчылыкъдан адатлы яшавгъа къайтма сюегенлеге имканлыкълар берме, кёмек этме тарыкъ. Биз динара ёрукълашдырывну ва ич арадагъы масъалаланы чечивге байлавлу сёйлешивлени давам этежекбиз. Бизге барыбызгъа да бирев-биревге чыдамлы янашма, бирев-биревню англама, бирев-биревден гечме уьйренме тарыкъ.
Дагъыстанны Дин управлениеси республикада жамият-политика гьалны ёрукълашдырагъан гьакимликни, динге инанагъанлар булангъы инамлыкъны даражасын, ватандаш парахатлыкъны артдырагъан къурум гьисапда арагъа чыкъгъан.
2013-нчю йылда Православный килисаны Магьачкъала ва Грозный епархияларын къургъанлыкъ, республиканы жамият ва дин яшавунда агьамиятлы агьвалат болду. Янгы епархияны центры гьисапда Магьачкъаланы сайлагъанлыкъ Дагъыстан 3 авраам динни гьайлеги гьисапда арагъа чыкъгъанлыгъына шагьатлыкъ эте.
Дагъыстанда гуманитар университети къурулгъанлыкъ Дагъыстан Республиканы «Адамлыкъ байлыгъы» йимик агьамияты булангъы проект гьисапда къабул этиле. Биз шону уьстюнде Дин управление булан бирликде ишлегенбиз.
Дагъыстан оьзюню алимлери ва усталары булан даим белгили болгъан. Гюнчыгъыш бусурман алимлени кёплерини ахтарывларында Дагъыстангъа «Алимлени уьлкеси» яда «Илмуну денгизи» деп айтыла. Усталар ёкъ юртдан Аллагь намазны къабул этмей деп кёп алдан берли айтыла геле. Загьмат тарбия – бусурман ва христиан динлени кюрчюсю.
Дагъыстанны Россиягъа къошулуву булан бизде дюнья илму культура яшав сюрме башлады.
Биз гьар ватандаш сюйген динни сайлама ихтияры бар республикабыз. Тек намусну эркинлигини гьакъында айта туруп, янгыз бирини гьакъында айтып къойма ярамай. Неге десе, бизде эркинлик оьтесиз кёп бола, амма намус болмай.
Кимни дини яхшы деп эришегенлени: «Бирев-биревден яхшы ишлеригиз булан озма къарагъыз», – деген Сыйлы Къуранны аятын эсине салма сюемен. Яшавгъа адамны ихтиярын къыркъмагъа биревге де изну берилмеген. Шолай язылгъан сыйлы китапларда, шолай язылгъан Россия Федерацияны Конституциясында да.
Республиканы абуруна, гележек оьсювюне пачалыкъгъа къаршы, исламгъа къаршы ябушагъан яшыртгъын иш гёреген бандитлер зарал гелтире. Такрарлайман, исламгъа къаршы. Россияны чалышыву исламгъа къаршы бакъдырылмагъан, экстремистлеге, террорчулагъа къаршы бакъдырылгъан. Шо чалышыв исламны да, бусурманланы да якълай. Сириядагъы, Ирандагъы гьаллар гёрсетеген кюйде, Россия оьзюню статусун къайтара, ислам пачалыкъланы тыш террорчулардан ва чапгъынчылардан якълай. Олай болгъанда, герти бусурманлар бизин пачалыкъны экстремистлерден, террорчулардан, авамлыкъдан якълама герек. Дагъыстан Россиягъа террорчуланы йибереген аслу регион болуп токътайгъан гьалгъа дагъы чыдама ярамай. Жинаятчылар оьзлени дагъыстанлыларбыз, бусурманларбыз деп гёрсетегенине биз уялабыз. Волгоградда оьзлени ювукъ къардашларын тас этгенлеге къайгъырышыв билдиребиз. Фанатиклер Дагъыстангъа зарал гелтирелер, бизин халкъны, бусурман умманы абурдан тюшюрелер.
Экстремистлени бандит группалары булангъы ябушувда ФСБ-ни, МВД-ни, Ахтарыв иш юрютеген комитетни къурумларыны къуллукъчулары, судьялар, журналистлер ва простой ватандашлар оьлелер. Жамият ихтиярланы якълайгъан къурумланы ишине, журналистлеге абур этме герек.
Террорчулукъ ва жинаятчылыкъ булан ябушувда ихтиярланы якълайгъан къурумлар – УФСБ, МВД, ДР-ни Ахтарыв комитети ва ДР-ни прокуратурасы яхшы иш гёрсетген. Айрокъда къоркъунчлу жинаятчылыкъланы уьстюн ачыв 90 процентге етише.
Амма шо ишге ватандаш жамиятланы институтлары, маълумат къураллар толу кюйде къуршалмагъан. Печат къураллар ихтиярланы якълайгъан къурумланы ишин сёге, тек экстремистлени ва террорчуланы идеологиясыны жамиятгъа этеген зараллы таъсирин эсгермейлер. Экстремизм ва террорчулукъ булангъы «оюнланы» ёлгъа йиберме ярамай, олар Россияны законларына къаршы чыгъа. Республиканы Гьукуматына ФСБ-ни управлениеси булан бирликде маълумат къуралланы экстремизмни пропаганда этегенлигин, бандитлени игитлигин гёрсетегенин анализ этмекни тапшураман. Районланы ва шагьарланы башчыларына, ихтиярланы якълайгъан къурумлар булан, межитлени имамлары булан бирликде экстремистлеге ва террорчулагъа къаршы ябушувну гючлендирмеге герек.
Шо масъаланы чечивде маслагьат этив ва разилешив комиссиясына айрыча роль бериле. Дагъыстанны гьайын этип, шо ишни якълайгъанлар булан гьакълашмакъ муратда ачыкъдан-ачыкъ иш гёрежекбиз. Гьали-гьалилерде мен дербентли гьакъыллы ва арив яшланы бир нечесин агъачлыкъдан чыгъаргъан къатынгиши булан ёлукъдум. Шолай энтузиастлар булан бирликде биз дёрт де округда маслагьат этив центрлар къуражакъбыз. Гьакимлик къурумлагъа, округлардагъы толу ихтиярлы вакиллеге шо ишни онгармакъны тапшураман.
Агьамиятлы масъалаланы башгъасы – наркотиклени законсуз яйыв ва наркомания. Шо ишде гёрюлеген чаралар тувулунгъан гьалгъа къыйышмай. Оьлюмню сатагъанлардан ва олагъа кёмек этегенлерден адамланы, айрокъда яш чагъындагъыланы, къорума герек. Наркомания – бек къоркъунчлу масъала. Ону булан ярашывсуз ва бютюн халкъны ортакъчылыгъы булан ябушма герек.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Биз, Россия Федерацияны ватандашлары, башгъа уьлкелени законларын сакълама, мердешлерине, адатларына абур этме борчлубуз. Шолай янашыв гьар заман да дагъыстан маданиятны айрылмайгъан бёлюгю гьисапда болуп гелген.
Бирюловада болгъан агьвалатлар, Волгоградда болгъан атылтывлар милли аралыкъланы гьалына кёп зарал этди.
Шо саялы орус, дагъыстан ва башгъа уьлкелени халкъларыны тарихи маданиятындан кёп арекдеги, тюрлю-тюрлю даражадагъы питнечилер, бары да даражадагъы жинаятчылар хозгъалдылар.
Бизин орус халкъ булангъы сыйлы дос аралыкъны бузмагъа бирев де болмас. Бизин бирлешген пачалыгъыбызны милли белгилеге гёре айырмагъа биревге де къоймасбыз. Шону булан бирче, бир-бир дагъыстанлыланы уьлкени айры-айры регионларында этеген бизге къыйышмайгъан низамын, гьаракатын шолай агьвалатлар такрарланмасын учун, олай да Россияны тюрлю-тюрлю регионларында яшайгъан дагъыстанлылар шолай ишлени этмесин учун ва оланы ихтиярларын якъламакъ учун чаралар гёребиз. Гьал яхшылашмаса, биз Россияны янындагъы Милли аралыкъланы советине чакъырыв этме борчлу болажакъбыз.
ДР-ни милли политикагъа къарайгъан министерлигине, регионлардагъы бизин вакиллеге шо масъалалагъа тергевню артдырмакъны тапшураман. В.В.Путинни мекенли ёл гёрсетеген тапшурувуна гёре ишлеме герекбиз:
«… Биз Россия Федерацияны гьар миллетине, гьар халкъына уллу абур булан янашабыз ва гьалиден сонг да янашажакъбыз.
…Сепаратизм ва миллетчилик, не даражада арагъа чыкъса да, политиканы гюнлюк низамындан бютюнлей тайдырылма герек».
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Сиз де билеген кюйде, 2013-нчю йыл республикада Дагъыстанны халкъ шаири Расул Гьамзатовну йылы гьисапда белгиленген эди. Пушкин, Лермонтов, Тютчев ва башгъа белгили шаирлер чыкъгъан уьлкеде – Россияда белгили болма къыйын. Р.Гьамзатовну юбилейи янгыз Дагъыстанны шагьарларында, районларында тюгюл, Москвада да (Кремлде) байрам гьисапда белгиленди. Биз савлай Россия булан бирликде уллу шаирни ва гьакъыллы адамны 90 йыллыкъ юбилейин тийишли даражада белгиледик. Москвада Расул Гьамзатовгъа памятник ачылагъан агьвалатда Россияны Президенти В.В.Путин айтгъан кюйде, Р.Гьамзатовну юбилейине бютюнроссия ва бютюнхалкъ агьамият берди.
Республиканы Конституциясыны гюнюн байрам гьисапда белгилейген заманда, Магьачкъалада къуванчлы шартларда оьзюнде Россияны халкъларыны мердешли маданиятыны центры ерлешежек Дослукъну уью ачылды.
Дагъыстанда «Умуми къысмат, бирликдеги Россия, бир халкъ» деген чакъырыв булан Россияны халкъларыны конгреси оьтгерилди. Шо агьвалат Дагъыстанны Россиягъа мекенли къошулгъаныны 200 йыллыгъына багъышлангъан эди. Шо агьвалат дослукъну герти байрамы да болду. Россия Федерацияны Президенти В.В.Путинни 2025-нчи йылгъа ерлиги политикасыны пачалыкъ стратегиясын гьазирлевге ва яшавгъа чыгъарывгъа янашывун дагъыстанлылар оьр даражада къыйматлай. Шо документ ва ону кюрчюсюнде гьазирленген республика программа миллет аралыкъланы янгыртывну ва гелишивню къуралы болуп токътай.
Халкъ Жыйынны гьюрметли депутатлары!
Абурлу дагъыстанлылар!
Бугюн мен сизге оьтген йылда этилген ишлени жамын чыгъарагъан гьисап беривюмню таклиф этдим. Дагъыстанны гележек гьалыны гьакъында бизин республика яшавлукъ этмек ва бизнес ачмакъ учун онгайлы шартлар яратмакъгъа оьзюмню къаравумну аян этемен. Биз барыбыз да бирликде Дагъыстанны, Россияны къоркъунчлукъ ёкъ, аман регионуна айландырмакъ деген борчну алдыбызгъа салабыз.
Дагъыстанны аманлыгъын таъмин этмек учун, экономика гьалны тамурундан алышдырмакъ учун этилеген бары да ишлер яшавгъа чыкъмады. Тек биз гьакимликге адамланы инандырма бажардыкъ ва Россия Федерацияны субъектлерини арасында шо инамлыкъгъа бакъгъан якъдагъы рейтингде хас кюйде биринчилерденбиз. Шо рейтинг дагъыстанлыланы гележекге умутлары экенни де билебиз. Дагъы да шо В.В.Путинни рейтинги экени де англашыла. Шо умутланы алдатмас учун биз къаст этме къаражакъбыз. Дагъыстанлылагъа да гьакъыллы ва чыдамлы болмакъны ёрайбыз. Республикада мекенли гьалны токъташдырарбыз, Дагъыстанны да абурун янгыртарбыз.
Чинкдеси – республикадагъы гьалны дагъыстанлылар оьзлер алышдырма болажакъгъа оьзлер инанма герек.
Англавлу, къылыкълы умуми Дагъыстанны ва Россияны пайдасын якълап болагъан адамлар болмаса, бизин бары да социал-экономика программабыз йырылывгъа тарыжакъ.
Биз – гьарибиз башгъа-башгъа гертиликге инанагъан, башгъа политика къаравлары булангъы башгъа-башгъа миллетлени вакиллерибиз. Амма кюрчюбюз, къысматыбыз, умуми тарихибиз, умуми культурабыз – бир. Биз – дагъыстанлыларбыз! Биз – Россия Федерацияны ватандашларыбыз! Бизге тенгликдеги адамлар болмагъа, янгыз оьзюбюз учун тюгюл, башгъалар учун да, Дагъыстан учун да, Ватаныбыз учун да яшама герекбиз.
Халкъ Жыйынны депутатларына, Гьукуматгъа, бары да дагъыстанлылагъа чакъырыв эте туруп, биз бир командабыз, бир агьлюбюз деп айтма сюемен. Дагъыстанда бирлешген жамиятны алдына алгъа барагъан жамиятны, экономика ва социал оьсювню, ругь-къылыкъ бирликни ва Дагъыстанны аманлыгъын беклешдирмек масъаланы салма сюемен. Биз бирев-биревге ювукъ болмагъа, бирев-биревге кёмек этмеге, аралыкъларда сабур-саламатлыкъны сакълай туруп, Россияны халкъларыны бирлигин беклешдиреген оьзюбюз ва яшларыбыз учун онгайлы яшав къурма герекбиз.
Гьалиги Дагъыстан оьзюню оьсюв ёлунда алышынагъан ва бек жаваплы вакътисин башдан гечире. Бизин наслу оьзюню ёлунда къаршы болгъан къыйынлыкъланы башдан гечирмек учун, бизге гючюбюзню бирлешдирме, ругьланма, бютюн дагъыстан ругьубузну Дагъыстанны янгыртывгъа бакъдырма герек.
Республиканы Башчысы, Гьукумат, Халкъ Жыйынны депутатлары, политика партиялар, муниципал къурулувланы башчылары, депутатлар, ватандаш жамият институтлар – барыбыз да Дагъыстан Республиканы агьамиятлы масъалаларын уьстюнлю кюйде чечмек учун намуслу ва асувлу ишлеме герекбиз. Эсде сакълама герек: биз кёпбюз, Дагъыстан барыбызгъа да – бир, тек Дагъыстанны абурундан бизин гьарибизни абурубуз гьасил бола.
Инанаман, биз барыбыз да бирликде, бизин пачалыгъыбыз, макътавлу Россия Федерация гьар дагъыстанлыны аманлыгъын, Дагъыстан Республиканы кёп миллетли халкъларыны бирлигин, яшавгъа гьюнерин таъмин этме болажакъбыз. Дагъыстан Россияны миллетлерини арасында оьзюне тийишли ерни алажакъгъа шекленме тюшмей. Шо – бизин борчубуз. Биз шону яшавгъа чыгъаражакъбыз!
Тынглагъаныгъыз учун баракалла.
Аналаны форумунда, яшёрюмлени съездинде, жамият бирликни ассоциациясында, сизин булангъы ёлугъувларыбызда, гьюрметли депутатлар, кёп гьакъыллы ва умпагьатлы ёравлар арагъа чыкъды. Шону учун да, бу гьасил чыгъарывлу Чакъырыв бизин бирче иш гёрювюбюзню натижасындан амалгъа гелген. Гележекде гёз алгъа тутулгъан стратегиялы биринчи масъала – аманлыкъны болдурув, Дагъыстан Республиканы мекенлешген оьсювюн болдурув, Россияны ватандашларыны, дагъыстанлыланы оьз ихтиярларын, эркинлигин болдурув. Бузукълукъну ва оьсювню токътатагъан заманлар гетди. Жамият арада бирликни, татывлукъну болдурагъанлагъа, къайратлы загьматны гёрсетме сюегенлеге ёл ачылгъан заманлар гелди.
В.В. Путинни Президент этип сайлагъандан берли савлай Россия шо ёлда юрюй. Биз, дагъыстанлылар да, Россияны бир гесегибиз. Биз де Президентни пачалыкъдагъы къурашдырыв ишлерин якълама да, кютме де борчлубуз. Гетген йыл Дагъыстан Россия пачалыгъына къошулгъанлы 200 йыл битегенликге, Россия Федерацияны аслу закону – Конституцияны 20 йыллыгъына, Р. Гьамзатовну 90 йыллыгъына багъышланып этилген байрам чаралары булан да дагъыстанлылар Россия гьукуматына аминлигин, ону булангъы бирлигин гёрсетди.
Дагъыстанлылар бирдагъы керен тасдыкъ эте: «Биз бир пачалыкъбыз, бир элде яшайгъан халкъбыз». Биз уллу Россияны ватандашлары экинибизге оьктембиз. Бизин политикабыз да, жамият яшавубуз да, маданиятыбыз да шолай гьислерден къурулгъан.
Гьюрметли депутатлар!
Бизин гележек оьсювюбюзню планларыны гьакъында айта туруп, биз, дагъыстанлылар, Россияны субъектлерини арасында, ону социал-экономика оьсювюнде артдагъы ерлерде къала туруп юрюме болмайбыз.
Мени башыма ва сизин башыгъызгъа кёп уллу намус тюшген. О да – республиканы кризисден чыгъарывгъа байлавлу масъаланы кютмек.
Дагъыстанлылар – оьзлени мердешине гёре, этеген ишин кёп ойлашып, гьакъыллы ва сабур тавакаллыкъ булан этеген халкъ. Бир зат да бизин алгъасатып, бир заманда да бир-биревге оьчлюкню тувдурмагъа болмагъан. Дагъыстан халкъны менлиги де, оьктемлиги де, иттилиги де гележегибизни тюз къурмагъа ва ону оьсювюн болдурмагъа кёмек этежек.
Бизин кризисли гьал оьзюбюзню ичибиздеги къыйыкъсытывлардан гелген. Кёп йылланы узагъында Дагъыстанда гьакимият къурумланы башчылары оьзлени пайдасына ишлеп турду. Законсузлукъ тувулунду, халкъ оьр гьакимлеге инанмайгъан болду. Адам арагъа экстремист идеялар, террорчулукъ, фанатизм къошулду. Халкъ оьз ихтиярларындан пайдаланып болмай эди… Иш ёкъ, тийишли билим берилмей, медицина къуллукълары толу даражада кютюлмей, оьз ишингни юрютме имканлыкълар берилмей турса, озокъда, кризис гьаллар тувулажакъ. Бир амалсыз сав йылны узагъында гьаракат этип уьйлер ишлеме яда хозяйство ачма гиччи гесек ер алмагъа болмай, чиновник ва ону къардашлары буса оьзлеге юз гектарлар булан топуракъ ерлер ала. Бирлери буса, оьзлени къуллукъларындан пайдаланып, шагьарланы яртысын, республиканы яртысын оьзлени атына бегетип язма кюй таба. Шолай законсузлукъда алгъан ерлени къайтарма тарыкъ, ону оьзлер оьз янындан гёнгюллю кюйде этсе яхшы болажакъ.
Экономиканы гьар-бир янларында да кризис гьаллар тувулунду. Федерал ва республика программаланы акъча маялар булан таъмин этивге байлавлу болуп берилеген харж, гьар заман тийишли ерине етишмей эди. Бюджет, кредит-финанс системасына ерли уру юрютеген къоллар сугъула башлады. Банк секторну къуллугъуна да оьзлени къыйыкъсытывлары саялы абурсузлукъ юкъду. Ону натижасында муна биз налоглар жыйыв янындан лап артда къалгъанбыз. Тек биз экономиканы яшыртгъын талавурчулукъ янындан – биринчи ердебиз.
Россия Федерацияны Дагъыстан Республикадагъы Аманлыкъны федерал управлениесини, ич ишлер министерлигини, Прокуратураны тергевюне билдирме сюемен, шо «яшыртгъын» экономиканы, айрокъда ону къурулуш секторуну балагьындан таба республикагъа террорчулукъ къалипдеги кёбюсю жинаятчылыкъ ишлер де геле. Оьзлеге ишлейген бугюнгю «къулларын» олар тангаласына «боевиклер» этип къоллай.
Коррупциягъа къатнагъан гьакимият къуллукъда ишлейген адамланы да, террорчуланы да тыгъыс байлавлугъу бола. Биз бугюн къатты кюйде билдиребиз, фанатизм, экстремизм бизин арабыздан гетмеге герек. Олар пачалыкъ структураларда чы бирдокъда болмагъа ярамай. Биз олар булан кёмек этегенлеге де къатты къаршылыкъ билдирме герекбиз.
Гьакимият учун да, жамият учун да, биринчи даражалы иш – халкъны законгъа абур этип билмеге уьйретмек. Гьакимият къурумланы къуллукъларын кютегенлени янындан да, жамиятны янындан да законсуз ишлени юрютегенлик бек къыйынлы гьаллар тувдура. Конституция береген дагъыстанлыланы кёп ихтиярлары бар, оланы халкъгъа къойма герек. Тек борчланы гьакъындан да унутма ярамай. Законну бузмай, Конституциягъа тюз янашып яшамакъ – бизин биринчи даражалы борчубуз. Законгъа абур этип билмек – чиновниклени де, депутатланы да ва бары да ватандашланы да борчу. Шо борчну кютмек учун, не миллетчиликни, не дин гьаракатны пуршавлукъ этме ихтияры ёкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Дагъыстанны гележеги, ону Россия Федерацияны ичинде оьсюв даражасын болдурмакъ учун, бизин пачалыкъны федерация къурулушун пайдалы этип къолламакъ аслу роль ойнай.
Биз федерал къурумлар булангъы ишибизни камиллешдирдик. Дагъыстан Республиканы Россияны Президентини янындагъы гьаманлыкъ вакиллигини къуллугъундан къайры, бирдагъы бир къуллукъ ачдыкъ. О да – Дагъыстан Республиканы Гьукуматыны Председателини федерал къурумлар булан байлавлукъ масъалаларына къарайгъан заместители.
Федерал къурумланы территория къурумлар булангъы ишини натижалы гьаракатына да биз аслу агьамият берип янашабыз. Дагъыстан Республиканы кризисден чыгъармакъ учун, барыбызгъа да гьаракат этип чалышмакъ бек тарыкълы деп ойлашабыз. Элибизни Президенти В.В. Путин де шолай тапшурувлар бере.
Дагъыстан Республика Россия Федерацияны экономикасына ва маданиятына къошулмакълыгъы – агьамиятлы масъала. О алгъасамайлы, къурумлу кюйде чечилме герек. Биз республикабызны элибиз учун да пайдасы тиеген кюйде этейик. Дагъыстан оьзюню имканлыкъларын къоллап, Россияны регионларыны арасында тийишли къадардагъы даражасын гёрсетме тарыкъ.
Гьюрметли депутатлар!
Гьюрметли дагъыстанлылар!
Биз уьстюнлюклерибизни, кемчиликлерибизни аян этип айтма уьйрендик. Кемчиликлени ёрукълашдырмакъ учун мекенли программа къурдукъ. Шо программаны къурагъанда Россияны инг яхшы специалистлери де ортакъчылыкъ этди. Савлукъ сакълав, билим берив, маданият тармакъларда, агропромышленный комплексде, ёл къурулушда олар яшавгъа чыгъарылма башлагъан. Муниципал къурумланы ишинде де шолай хас программалар къолланажакъ. Дагъыстандагъы бары да ерли, республика, федерал къурумлары бизин аслу, агьамиятлы программаларыбызны яшавгъа чыгъарывну уьстюнде ишлеме герек.
Тындырыкълы кюйде оланы гьарисини гьакъында гьар тармакъны оьсювюне багьа берегенде айтылажакъ. Янгы программалар оьзлени яшавгъа чыгъарылывунда янгы къайдалы янашывну да талап эте.
Дагъыстан – Россия Федерацияны бир гесеги. Бизин учун Россияны пачалыкъны регионара политикасын, гьар-бир субъектни ишине гьасиллер чыгъарагъанда ону иш башлагъан кююн де гёз алгъа тутуп юрютсе яхшы болур эди деп эсибизге геле. Неге тюгюл, гьалиги анализ этивню уьлгюсю булан бир-бир регионлар даим алда юрюме, бирлери даим артда къалма борчлу бола.
Бир вакъти, Мычыгъыш ва Ингуш республикалар социал-экономика оьсювню федерал программаларына къошулгъанда , Дагъыстан ариде къалып, шо имканлыкъдан пайдаланма болмады. Гьали энни биз янгыдан оьсюв программалар къуруп иш гёрме борчлубуз. Яхшы чы, бизин Россияны Президенти ва Россияны Гьукуматы якълады. Шо масъаланы чечмек учун оланы янындан тийишли министерликлеге, ведомстволагъа тапшурувлар берилген.Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну ёлбашчысыны да кёмеги булан биз шо программаланы яшавгъа чыгъармагъа гьаракат этип гиришгенбиз. Дагъыстанны кризисден чыгъармакъ учун, В.В. Путин йыллыкъ инвестиция маяланы къадарында Дагъыстан Республикагъа 20 миллиард манат харж гёрсетмеге буйрукъ берген. Республиканы Гьукуматы шо харжны, тийишли ерлеге харжлап, тюз къолламагъа тарыкъ.
Дагъыстанны экономикасыны ёлларында этилеген алышынывлар оьзлени яхшы янларын гёрсетмеге башлагъан. Экономиканы оьсювюню барышына къарагъанда, 2013-нчю йылны гьасиллери яман тюгюл. Промышленностда, агропромышленный комплексде, савлукъ сакълав тармакъда, яшавлукъ янындан кёмек этив ишлерде, маданият ёлну аслу программасын къурувда алгъа багъып тербенген ишлер бар. Гетген йыл биз 20 минг иш ерлер ачма болдукъ. Республикадан иш излеп гетеген халкъны санаву, аз буса да, кемиди. Гетген 2013-нчю йылда савлукъ сакълав – 37 ожакъ, билим берив 36 ожакъ къурулду. Биринчилей, «къоркъунчсуз шагьар» деген программа ишлеме башлады. Олай атын айтып эсгерме болагъан уьстюнлюклерибиз дагъы да бар. Гьар депутатны къолунда 2013-нчю йылда этилген ишлени гьакъында гьисап берив кагъыз бар. 2012-нчи йыл булан тенглешдиргенде, 2013-нчю йылда аслу экономика гьасиллер гётерилген: регион продуктну толу оьсювю 110,9 процент болду, промышленный мал чыгъарывну къадары – 113,3 процент, юрт хозяйство продукцияны къадары – 105,8 процент, аслу капиталгъа инвестициялар – 115,9 процент, мал айландырыв 110,5 процент болгъан. Гележек йылларда биз регион продуктну толу оьсювюн 2013-нчю йыл булан тенглешдиргенде, хыйлы артдырма болажагъыбызны аян этеген далиллерибиз бар. Шолай къаравну болдурагъан умутлар 2014-нчю йылны ва гёз алгъа тутулгъан 2015–2016-нчы йылланы республика бюджетине кюрчюленип алына.
2014 – 2016-нчы йыллагъа ерли Дагъыстан Республиканы налог политикасыны ёллары да белгиленген:
республика бюджетге жыйылагъан налог къошумланы къадарын артдырмакъ ва налог гелимлени борчлу гесеклерин аз этмек;
инвестицияланы якъламакъ учун налоглар жыйыв ишни онгайлы къайдаларын болдурмакъ.
«Экономиканы ачыкъ этмек» деген Дагъыстан Республиканы оьсювюню аслу программаларыны бирисин яшавгъа чыгъара туруп, мюлк ва топуракъ налогланы кюрчюсюн артдырма тарыкъ. Законсуз далапчылыкъ юрютегенлени ачыкъ этип, ерли муниципал къурумланы бюджетлерине гелеген налог жыйымланы къадарын артдырма тарыкъ.
Биз башындан тутуп бюджет аралыкъланы беклешдирмек муратда ишибизни къурмагъа урундукъ. 2014–2016-нчы йыллагъа бюджет проектни тизегенде, Россия Федерацияны субъектлерини де, ерли бюджетлени де арасындагъы гелим пайлавну алышынгъан ерлерине де тергев бердик. Ерли муниципал къурумлар оьзлени бюджетине къошулагъан налог жыйымларын артдырма муштарлы болсун учун, 2014-нчю йылдан башлап, 3 йылны узагъында район муниципал къурумланы, шагьар округланы налог гючюню къадары токъташдырылгъан къайдада сакъланажакъ. Республика бюджетден муниципал къурумлагъа берилеген дотация маялар кемимежек. Ягъарлыкъ-майлав материаллагъа салынагъан акциз тёлевлерден гелеген акъчаны 10 проценти, 507 миллион манат муниципал ёл фондланы ихтиярларына берилежек.
2014-нчю йылгъа къабул этилеген Федерал бюджет къыйын тизилди. Шо саялы бизин республика бюджет де экономика янындан «къысылып» этилди. Шону четим янлары инг башлап гьакимчилик иш юрютеген къурумлагъа тиежек. Биз управление къуллукъчуларына харжланагъан акъча маяланы аз этип къолламагъа токъташгъан къайдабыздан таймагъа умутубуз ёкъ. Бир-бир гьакимият къурумларда алышынывлар болажакъ. Бир нече комитетлени, къыйышывлу министерликлени тюбюнде управлениелеге айландырма тюшежек.
Бюджетни уьчден эки пайындан къолайы социальный къуллукълагъа харжланажакъ. Биринчилей, Россия Федерацияны Президентини май айда чыкъгъан къарарларын, республиканы социал-экономика оьсювюню аслу программаларын яшавгъа чыгъарывгъа къолланажакъ.
Налог акъчаланы къурумлу жыйыв – Гьукуматны ва муниципалитетлени иши мекенли салынгъанлыгъын гёрсете. Налог гелимни толумлашдырмакъ учун топуракъ ерлени, мюлк объектлени бирин де къоймай гьисапгъа алма герек.
Дагъыстан – табиат байлыкълары кёп республика. Тек шо байлыкъдан хазнагъа тюшеген зат ёкъ. Налог гелимни артдырмакъ учун, топуракъдан чыгъарылагъан маъданны къадарын тюз токъташдырма тарыкъ. Дагъыстан Республиканы ич ишлер министерлигине, Прокуратурагъа, муниципал къурумланы башчыларына шо ёлдагъы низамны мекенли токъташдырмагъа заман болгъан.
Муниципал къурумланы башчыларына, жинаятчылыкъдан сакълайгъан къурумланы, налог, регистрация къуллукъчулары булан гьар абзаргъа гирип, кёмекчи хозяйстволаны, бав-дача хозяйстволаны, увакъ бизнесни предприятиелерин гьисапгъа алма тарыкъ. Шолай ишлени налог къурумлар этмей. Жамият арада адамланы оюна, алгъан гелиминге гёре пачалыкъгъа налог да тёлемесе ярамай, деген пикруну гелтирме тарыкъ.
Биз 2014-нчю йылгъа бюджет къабул этегенде, оьз хайыр маяларыбызны къадары 33,4 миллиард манат харж болур деген далилге асасланып иш тутдукъ. Шо биз гёзлейген харж, гетген йылныкинден кёп, тек етишмей. Гьукумат, муниципалитетлер, налог къурумлар гёз алгъа тутулгъан борчну артыкъ этип толтурар деп умут этемен. Яхшы яшама сюе бусакъ, дагъы ёлубуз ёкъ. Биз кёп керенлер айтып турабыз, Дагъыстанда налог жыйыв ишни асувлугъу 5 процентге тюгюл чыкъмай. Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округда шо санав – 10 процент, Россияда – 23. Йылны ичинде биз шо санавну 6,5 процентге гётердик. Гележекде Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну гьасиллери булан тенг этип юрютме сюебиз. Шо буса ерли бюджетге къошулагъан акъча маяланы бирдагъы да гётермеге имканлыкъ болдуражакъ.
Биз республикада пачалыкъ финанс тергевлени ёругъуну янгы къайдасын къургъанбыз. Гьисап палатаны ишини ёругъун да алышдырдыкъ. Федерал къурумларындан да, бизин республикада да шолай таза ва билимли кюйде ишлегенни талап этебиз. Тергевлер кёп. Ойлап къарагъанда, ишни этегенлерден тергев этегенлер артыкъ буса ярай деген пикру тувула.
Республика къыйынлы йыллардан оьтдю. Дагъыстанлылар о вакъти оьзлени гьакъылын да, къоччакълыгъын да гёрсетди. Бизден алда Дагъыстан Республиканы Башчылары болуп ишлеген Магьамматали Магьамматовични де, Муху Гьимбатовични де биз яхшы англайбыз, этген къуллугъун унутмайбыз. Къыйынлы 90-нчы йылларда олар республиканы сакълап да, юрютюп де бажарды. Гьали биз башгъа заманда яшайбыз. Ёлбашчылыкъны янгы къайдаларын табып, план къурувну камиллешген ёругъун болдуруп, социал-экономика оьсювню аслу программаларын къабул этип, башгъача чалышыв булан алгъа абат алабыз. Бизин ёлну Россия Федерацияны Президенти В.В. Путин де, Россия Федерацияны Гьукуматыны Председатели Д.А. Медведев де, Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну ёлбашчысы А. Г. Хлопонин де якълады. Социал-эконом оьсювню Дагъыстанда тизилген уьлгюсюне Санкт-Петербург, Сочи шагьарларда оьтген халкъара форумларда да къаралгъан. Халкъара экспертлер де ону ушатгъан. Бизин программаланы яшавгъа чыгъара туруп, Дагъыстан Республиканы бары да министерликлерине, ведомстволарына гележекде нечик ишлеме герекни гьакъында тийишли ёллар гёрсетилген. Дагъыстан Республиканы Башчысыны ёлбашчылыгъы булан иш гёреген Стратегия совети, Дагъыстанны оьсювюню корпорациясы да къурулгъан. Олар гьар тюрлю ёлларда иш гёрюп тура.
Дагъыстан алышына, тюрлене. 2014-нчю йылны башындагъы Дагъыстан да, 2013-нчю йылны башындагъы Дагъыстан да бютюнлей бир-бирине ошамай. Биз законну якълап билегенлер учун эркин ихтиярлары булангъы республика къурабыз. Шо ишге шу залда олтургъанланы да, ерлерде къайратлы загьмат тёгегенлени де актив къошуму бар.
Болса да, бизин гележекде чечилме герекли, кёп четимликлер тувдурагъан масъалаларыбыз бар. Промышленностну къыйын гьалыны гьакъында айтмай болмайбыз. Статистика аян этеген кюйде, аслу мал чыгъарывну оьсювюне къошулагъан республиканы промышленный производствосуну пайы 6, 6 процент тюгюл ёкъ. Россияда шо санав 30 процентден артыкъ. Биз шо гьалны алышдырмакъ учун иш гёребиз. Алимлер, янгылыкъ яратывчулар, инновация проектлени гёрсетегенлер булан аралыкълар тутабыз. Гележекде оборона учун ишлейген заводланы аякъгъа тургъузуп иш гёрмеге къастыбыз да бар. Россияны оборона министри С. К. Шойгуну якълаву булан Каспийск шагьардагъы «Дагдизель» заводгъа хыйлы тапшурув берилди. Биз шо инамлыкъны яшавгъа чыгъарма борчлубуз.
Гидроэнергетика – Дагъыстанны промышленностуну оьсювюне, гьатта ону экономикасына бек таъсир этеген аслу тармакъ. 2014 – 2015-нчи йылларда биз Гоцатли ГЭС-ни ишлетип битгенде, «Гоцатли ГЭС–2» деген янгы къурулушну башламагъа тарыкъбыз. Пачалыкъ ёлбашчылар ва «Рус-Гидро» компания булан о гьакъда сёйлешивлер болгъан. Гетген йыл декабр айда биз «Рус-Гидро» компания булан бирче ишлежекге гёре этилген дыгъарлагъа къоллар салдыкъ.
«Роснефть», «Лукойл», «Газпром» деген Россияны уллу компаниялары булан бирликде, Дагъыстанда ва Россиягъа тиеген Каспий шельфни Дагъыстандагъы гесегинде геолог-ахтарыв ишлер юрютюп, ягъарлыкъ газны, къара напны бар ерлерин тапма тарыкъ. Уьстде эсгерилген компанияланы ёлбашчылары булан шо гьакъда да этилген дыгъарларыбыз бар. Дагъыстан Гьукуматына шо компаниялар булан гележекде нечик иш юрюлежекни гьакъында ачыкъ план къурма тарыкъ.
Тюзюн айтсакъ, Дагъыстан Республиканы топуракъларында къара нап да, ягъарлыкъ газ да барлыгъы дагъыстанлыланы яшав янларын яхшылашдырмакъ учун бир пайда да этмей. Балики, бизге оьзюбюзню нап-газ компаниябызны къурмагъа заман болгъандыр. Гьукуматны Председатели Абдусамат Гьамитов шо пикруну гёз алгъа тутуп, тийишли министерликлер ва ведомстволар булан да бирче иш юрютюп, мекенли таклифлер бергенни сюемен.
Дагъыстанда къурулуш материал промышленностну оьсдюрмек учун кёп имканлыкълар бар. Къурулуш материаллар булан оьзюбюзден къайры, оьзгелени де таъмин этме болабыз.
Экономика имканлыкъланы артдырывда, производствону таъсирлигин гётеривде транспорт инфраструктураланы ва транспортну аслам пайы бар.
Дагъыстан Республикада транспорт инфраструктура субъектлени инг де гёрмеклиси – Россияны къышда да бузламайгъан порту, Магьачкъала денгиз порт. Тек гьалиге ону республика учун асувлугъу аз. Ону къуллукъ этме болур гючю осал. Биз шо яндан этилеген ишге, «Нафта-Москва», «Сумма» компаниялар булангъы сёйлешивлени пайдалысына агьамият беребиз. Савлай порт хозяйствону модернлешдирме тарыкъ. Республиканы Гьукуматы тийишли министерликлени ва ведомстволаны да ортакъчылыгъы булан шо масъаланы чечивге де аслу тергев бермесе ярамай.
2,5 миллиард манат тарыкъ болагъан Магьачкъаладагъы аэропортну янгыртыв ишлерин башламакъ учун Россияны Главгосэкспертизасындан разилик алмакъ учун яхшы къаст этмеге тюшдю. Аэропортну янгыртыв проектлерине инвесторлар, шоланы арасында «Нафта-Москва» да бар, гиришежек.
Бугюнлеге ерли Магьачкъала аэропортну иши онча пайда бермей. Пассажирлени янындан да арз этегенлер бар. Дагъыстанны Гьукуматына биз бир заман башына таш салгъан авиакомпанияны янгыдан аякъгъа тургъузмакъны масъаласына къайтмакъны тапшураман.
Республика ва шонда яшайгъан ватандашлар учун темир ёлларда юрюйген транспортну ёрукълу къайдада ишлевю аслу ерни тута. Республиканы дазусунда ерлешген темир ёл вокзалланы янгыртывну проектлерин яшавгъа чыгъарыв тармакъда Дагъыстан Республиканы ва «Россияны темир ёллары» деген ОАО-ну арасындагъы гьакълашывлагъа къол салынгъан. Авиация булан, темир ёлдан ва машин транспорт булан ватандашланы юрюйгенини модернлешдиривню Гьукумат тергевюню тюбюнде сакъласын деп таклиф этемен.
Шагьарны ичиндеги транспортну гьалы биревню де рази къалдырмай. Гьукуматгъа ва шагьарланы ёлбашчыларына янгыртылгъан автобуслар алмагъа тапшурув беремен. Адамланы транспорт къуллукъларын кютюв муниципал гьакимликни бети болуп токътай. Шо бет буса бугюнге ерли исбайы тюгюл, адамланы арзларындан къайры, дагъы зат гёрюнмей. Мунда низам болдурулса, шагьарлылар учун ёл гьакъ да учуз болажагъына инанаман.
Ёллар къурувну янгыртмагъа ва къадарын артдырмагъа болгъанбыз. Бу тармакъгъа янгы касбучулар ва техника къуршалгъан. Аз заманны ичинде тав районларда 400 чакъырымдан да артыкъ мезгилде ёллар янгыртылгъан, 11 кёпюр къурулгъан. Бу йыл биз ёллар къурув ишни эки керен артдыражакъбыз. Булай чалтлыкъда ёллар къурулагъанлыкъ республикада тез арада болмагъан. «Дагавтодор», умуми алгъанда, уьстюнлю кюйде ишлей. Хумторкъали районда суткада 160 тон асфальт ва бетон чыгъарагъан завод къоллавгъа берилгени ёллар къурагъанлагъа яхшы кёмек болду.
Ростов-Бакю уллу ёлну янгыртмакъ учун, гетген 2013-нчю йылдан эсе, бу йыл бир миллиардгъа кёп къошуп маялар гёрсетилежек. Законгъа къаршы чыгъып, ёлланы ягъаларында топуракъ пайланы уьлешген шагьарланы башчыларына айтаман: ёлланы янгыртагъанлар ишлеп болсун учун, тийишли шартлар болдурма герек, санитар зонаны эркин этме тарыкъ.
Республиканы сурсат маллар булан таъмин этеген аслу ва мердешли ёлланы бириси – агропромышленный комплекс. Биз шону ишини асувлугъун артдырмагъа герекбиз. Шо мурат булан Россияны юрт хозяйство министерлигини ва бизнес къурумланы имканлыкъларын къолламагъа герек. Бираз алда Къызлар районда «Дагагрокомплекс» деген компания 90 гюнню ичинде, янгы технологияланы къоллап, йылда 8 минг тон томат паста чыгъарып болагъан заводну ишге салды. Шолай проектлер республиканы темиркъазыкъ янында бахча оьсюмлюклени оьсдюрювде ругьланыв гюч болуп токътамагъа тарыкъ.
Гьукуматны янындан шо проект яшавгъа чыкъсын учун гьазирлик гёрюлген. Республика бюджетдеги акъча маялагъа 8,5 чакъырымгъа газ юрюйген быргъылар тартылгъан, 20 мегават (гележекде дагъы да 110 мегаватгъа артдырмагъа болагъан) гючю булангъы подстанция ишге салынгъан, артезиан сувланы чыгъармагъа проектлер гьазирлене тура. Ачыкъ этип айтгъанда, шо ерде янгы предприятиелер къурмагъа ер гьазир этилген. Шо буса гьакимият да, далапчылар да уьстюнлюкге етмек учун бирче ишлемегине уьлгю болуп токътай.
Гергебиль районда гележекде йылда 16 миллион банка консервалар чыгъармагъа болагъан консерва завод ишлеме башлагъан. Бюджетден таба пачалыкъ янындан якълавгъа 20 миллион манат акъча гёрсетилген. Гьукуматгъа тавларда бавлар оьсдюрювде ва консерва промышленностда алдынлы къайдаланы къоллавну ёлларын таклиф этмеге герек.
Республиканы Гьукуматы Дербент, Гьайдакъ, Къарабудагъгент, Къызлар, Хумторкъали, Магьарамгент, Сулейман-Стальск, Тарумов, Хасавюрт, Шамил ва оьзге районларда биналаны, агропаркланы къурулувуну, инвестиция проектлени яшавгъа чыгъывуну ишин тергевню тюбюнде сакълай.
Агропромышленный тармакъны гележеги юзюмчюлюк булан тыгъыс байлавлу. Буса да бу тармакъдагъы ГУП-ланы кёбюсю дагъытылгъан.
Заводланы директорлары булан бирликде бу тармакъда асувлу янашывну яшавгъа чыгъармагъа гёз алгъа тутгъанбыз. Шолай янашыв, биз ойлашагъан кюйде, тармакъны кризисден чыгъармагъа болушлукъ этежек.
Советлер Союзу тозулгъандан берлиги девюрде биринчилей гетген йыл республикада 140 минг тоннагъа ювукъ юзюм жыйылгъан. Шо буса 2012-нчи йылдан эсе 2 керенге кёп болуп токътай. Тармакъны гележекде оьсювю болсун учун, гьар йыл 2 минг гектар ерге юзюм салмагъа герек. Шо якъдан алгъанда, чагъыр ва коньяк этеген заводланы директорлары яхшы ишлей. Шо ишге бир нече инвесторлар – Москвада яшайгъан дагъыстанлылар да къошула. Халкъ Жыйынны Председатели Х. И. Шихсайитов шо тармакъгъа тергев эте.
Ишни тюз къуруп билсек, Дагъыстанны табиат шартларында республиканы ватандашларын сав йыл бахча оьсюмлюклер булан таъмин этмеге бола. Шо ишде топуракъ масъалалар булан байлавлу бош ерде арагъа чыгъагъан бир-бир себеплер пуршав эте. Сонг да, болдурулгъан тюшюмню сакълайгъан ерлер, хас центрлар ёкъ, тарлавну да, илмуну да арасындагъы байлавлукъ уьзюлген. ДР-ни юрт хозяйство министерлигине шо масъалаланы чечив ёлларын гёрсетмеге тюше.
Республикада гьайванчылыкъ тармакъны оьсдюрмеге уллу имканлыкълар бар. Бугюнге ерли шо тармакъда яшавгъа чыкъмагъа тюшеген 53 инвестиция проектни сиягьы белгиленген. 2013-нчю йылда биз гьайванлар сакъланагъан 15 ферманы ва сютню ишлетеген 15 цехни къурулушун тамамладыкъ. Малланы семиртме салып сакълап болагъан 20 ерни къурулушу бите тура. Шо буса къышлыкъ отлавлукълагъа болагъан гючню енгиллешдире ва мал этни къадарын артдыражакъ.
Гетген йылны язбашында мен Бабаюрт райондагъы «Нур» деген сабанчы-фермер хозяйствода болдум. Фермер М. Гьабибулаев 2003-нчю йылда ишлеме башлагъан, бугюн буса ону хозяйствосунда 123 гектар ерде отлайгъан къара туварны санаву 600 бар. «Сагъа не кёмек тарыкъ?» – деп сорагъанда: «Продукциябызны сатмагъа кёмек этигиз», – деди. Бу масъала булан ону йимик кёплер ёлугъа. Шону чечмеге заман гелген. ДР-ни сатыв-алыв масъалалагъа къарайгъан министерлигинден ва юрт хозяйство министерликден юрт хозяйство тармакъ гьалиге ерли якълав тапмай. Шо масъалалагъа Гьукумат ва муниципал бирлешивлени башчылары да толу жаваплы.
Дагъыстандагъы мал болдурувчуланы малын сатмагъа болагъан кюйде яда торгларда ортакъчылыкъ этип болсун учун законлу ёлларда ихтиярларын бегитмеге герек. Законларда «дагъыстан мал болдурувчу», «дагъыстан гелим» деген англавлар болмагъа тарыкъ. Районланы ва шагьарланы башчыларына яшлар бавларында, школаларда, больницаларда ашамлыкъ сурсатланы болдурувда сан янлы ерли емишлени ва бахча оьсюмлюклени сатып алывдагъы мени буйрукъларым яшавгъа чыгъагъанлыгъын тергемеге тарыкъ.
Юртланы янгыртыв Дагъыстанны, мердешли маданиятын янгыртыв бола. Юртлардагъы жагьил наслу гёчюп гетегени саялы, шонда яшайгъанланы санаву кемий. Шо буса тавлардагъы жамият-маданият яшавну сёнюп барагъанын гёрсете. Бизде ташлангъан юртлар ва есиси ёкъ топуракълар болмагъа тюшмей. Эсиме геле, депутатлар да мени оюм булан рази болар деп.
Дагъыстанда ерли юртланы оьсювю булан машгъул болмагъа заман гелген. Бизге янгыз оьсювге агьамият берип къоймайлы, республиканы бир-бир шагьарларын янгыртып къурмагъа да тюше. Магьачкъалагъа гелип яшайгъан адамлардан шагьар тыгъыс болуп бара. Кёп себеплеге гёре, Магьачкъала республиканы тахшагьарыны гёрюнюшюне салынагъан талаплагъа жавап бермей. Гьукуматгъа округлардагъы толу ихтиярлы вакиллер булан шагьарлардагъы, уллу юртлардагъы, Дагъыстанны район центрларындагъы инвестиция проектлени яшавгъа чыгъывуну ишин алгъа тебермесе болмай.
Гьюрметли депутатлар!
Шагьарлардагъы яшавлукъ къурулушларда ёлугъагъан масъалалар итти тергев тарыкъны гёрсетип тура. Кёбюсю гезиклерде шолар проект-смета документлери ва экспертизаны къарары – тасдыгъы ёкъ кюйде юрюле. ДР-ни къурулуш министерлигине шо масъалаланы оьзюню къатты тергевюню тюбюне алмагъа заман болгъан. Бары да шагьарланы ва уллу юртланы оьзлени къурулуш планлары болмагъа тюше.
Магьачкъала шагьар учун айрокъда законсуз ёлларда къурулагъан биналар «хатабалагьгъа» айланып битген. Савлай кварталлагъа ес болуп олтургъанлар да бар. Магьачкъаланы, Каспийскини ва Дербентни айланасында жамиятгъа яшамакъ учун онгайлыкълар болдурулмагъан, ток теллер тартылмагъан, газ ва сув быргъылар ёкъ ва ёллар онгарылмагъан. Адамлар оьзлени разисизлигин билдире. Олар оьзлер де шагьар гьакимлер булан бирликде законланы бузагъанлар болуп чыгъа. Тек адамланы яшавлукъ еринде тувулунгъан гьалны алдын алмагъа тарыкъ. Шагьарланы башчылары, ювукъда ерлешген районланы ёлбашчылары булан бирликде адамланы къыйнамагъыз! Шо гьалгъа салгъан бусагъыз, олагъа яшавлукъ этмеге топуракъ ерлени тийишли кюйде законну ёлунда онгарып беригиз. Шо ишни, мисал учун, бу йылны март айыны биринден башламагъа ярай.
Дагъыстангъа хас архитектура барны да эсге алмагъа заман болгъан. Магьачкъала шагьарда уьйлени къурагъанланы жанаварлыгъындан адамлар юрюйген тротуарланы сама да къоймагъанлар, оьзлени ишине пуршав этеген тереклени гесип тайдыра. Сув юрюйген татавулну ва газ быргъыланы уьстюнде биналар тикмеге гьакъылы етишген. Натижада, яшавлукъ этмеге къоркъунчлу ерлер бар. Тахшагьарны янгы башчысына тийишли къурумлар булан бирликде шо низам бузувлагъа ахыр салмагъа заман болгъан. Магьачкъалада законланы ишлейген этмеге герек.
Ватандашланы пикрусун да гьисапгъа алып, яшавлукъ-коммунал хозяйство тюбюнден алышынмагъа герек. Адамлар шо тармакъда болгъан алышынывланы планлары булан таныш болмагъа тарыкъ. Москвадагъы бир мухбир язагъаны йимик: «Магьачкъаланы бузуп, янгыдан тизмеге яхшы эди. Тек адамлар архитектураны, коммуникацияланы бузулгъанлыгъы булан разилеше». Шолай гьалиги гьал.
Муна артдагъы 20 йылны ичинде Новолак районну къазикъумукъ халкъын янгы ерге гёчюрювню ишин Дагъыстан тамамлап болмай. 2013-нчю йылда 124 яшавлукъ уьй къурмагъа болдукъ. Шолай аста абатлар булан бу масъала тез арада чечилмес. Неге тюгюл, дагъы да 664 уьй къурулмагъа герек. Ондан къайры да, шо ерлерде оьзге биналар да къурулмагъа тюше.
Ювукъ арада республикагъа бизин Чакъырывубуз булан Россия Федерацияны регионларыны оьсювюне къарайгъан министри И. Н. Слюняев гележек. Биз ону алдына Авух районну янгыртывну ва гёчегенлер учун уьйлер ва оьзге башгъа яшавлукъ этмек учун тарыкъ болагъан къурулушланы къурулувун тамамлавну масъаласын салажакъбыз. Шолар бек агьамиятлы масъалалар, шоланы чечивню артгъа салмагъа ярамай.
Онгайлыкъларда яшавлукъ этивде аслу шартланы бириси табии газ быргъыланы тартыв болуп токътай. Республикада газ булан таъмин этилгенлик тийишли даражада. Гетген йыл 195 чакъырымгъа газ быргъылар тартылгъан ва пайдаландырывгъа берилген. А. Б. Миллер булан этилген гьакълашывгъа гёре, газ сетлер бары да «Газпромну» табилигине берилмеге герек эди. Шо бизге бек онгайлы. Шолайлыкъда, республиканы газ булан таъмин этивню чалтлашдырмагъа сюйген эдик. ДР-ни промышленност министерлиги ва пачалыкъ мал-мюлк министерлиги заманында ишлени кютмегени саялы, республика бюджетге 1,5 миллиард манат гелмеди. Ондан къайры да, биз газ саялы заманында гьакъ тёлемесек, газ тартыв ишлер булан толу кюйде машгъул болмагъа имканлыкъ ёкъ. Шугъар депутатланы ва бары да дагъыстанлыланы аслу тергевюн бакъдыраман.
Биз сув булан таъмин этилеген къурулушланы да гёз алгъа тутмагъа герекбиз. Гетген йылда 190 чакъырым ерде сув тартыв ишлер юрюлген. Янгы сув быргъылар тартывну давам этмеге, гьали ишлеп турагъан сув сетлени ярашдырыв ишлерин кютмеге тюше. Шо ишлеге къошум акъча маялар да тапмагъа герек болажакъ.
Гьюрметли депутатлар!
Биз барыбыз да гёрюп турабыз, республиканы кёбюсю шагьарларына оьсмеге онгайлы ерлер ёкъ.
Магьачкъала, Каспийск, Хасавюрт ва Дербент шагьарланы айланасында болуп турагъан гьаллар дюньяда дагъы бир ерде де ёкъ. Шагьарланы айланасындагъы топуракъны яшавлукъ къурулушлар учун къолламагъа пайлайлар. Тек шо ерлени безендирмеге къарайгъан адам ёкъ. Мунда чечмесе болмайгъан дагъы да оьзге масъалалар да бар. Балики, шагьарланы ва оланы айланасында ерлешген районланы муниципал бирлешивлеге айландырма тюшер. Гьалиге ерли шо иш ойлар булан дазулана, тек аслусу – дагъыстанлыланы яшавун яхшылашдырмакъ. Акъчагъа сутурлукъ, дагъыстан сынав гёрсетегени йимик, адамланы тюгюл, савлай шагьарланы да буза.
Топуракъгъа пачалыкъ янындан еслик берив иш республикада дагъы болмагъан кюйде созулуп тура.
Муниципал бирлешивлени башчыларына ерли бюджетни маяларын къоллап, шо ишни тамамласын деп тапшураман. Республиканы Гьукуматына федерал къурумлар булан бирликде шо масъаланы тергевню тюбюне алмагъа ва тийишли болагъан харжланы тапмагъа тарыкъ.
Юрт хозяйство агьамияты булангъы ерлени къоллавда юрюлеген ишлени бугюнгю гьалы талчыкъдырмай тюгюл. 150 мингден де артыкъ чачыв майданланы улав къалдырып турагъанлагъа не этме тарыкъ? Топуракъны есиси болмагъа герек ва шо ер ишлетеген адамны тери булан сугъарылма тюше. Отлавлукълар учун берилеген топуракъланы къысматы гьали де чечилмеген. Гетген йылланы ичинде буса шонда административ якъдан тав районланы табилигиндеги 100-ден де артыкъ юртлар бирден яратылды. Шо юртларда яшайгъанлар оьзлени яшавлукъ масъалаларын чечмек учун йыракъдагъы тав районлагъа барып гелмеге борчлу. Дагъыстанны Гьукуматы шо юртланы статусун 10 йылланы узагъында тасдыкъ этмеге болмай. Шоланы ерлешген ерине гёре ерли районлагъа гийирмеге тарыкъмы яда сан янлы къуллукълар кютюлсюн учун отлавлукълар ерлешген ерлерде административ къурумлар къурмагъа герекми? Бу ишде билим беривню ва савлукъ сакълавну территория управлениелеринде къурулгъан сынавун къолламагъа герек. Бу масъаланы законну ёлунда саламат кюйде, эки де якъны талапларын гьисапгъа алып чечмеге тарыкъ. Топуракъ масъалагъа бакъгъан якъда юрюлеген айтды-къуйтдулагъа тынглап, милли политика масъалагъа айландырма къоймасбыз. Бары да эришивлюк тувдурагъан масъалаланы дагъыстанлылар чечеген кюйде чечмеге герек.
Республиканы бары да ватандашларына тиеген бизин ишибизни аслу яны – айлана якъдагъы табиатны байлыкъларын сакълав ва пайдалы кюйде къоллав. Уьлкеде шогъар уллу агьамият бериле. 2013-нчю йыл табиатны байлыкъларын сакълавну йылы деп белгиленген эди. Йыл оьтдю, табиат буса гьали де якълавчусуз къалып тура.
Бизин учун экология масъалалар лап да агьамиятлы ерде. Неге тюгюл, Дагъыстан курортлар кёп регион санала. Тек шо байлыкъланы къоруп сакълайгъанны орнунда, шолагъа вагьши кюйде янашабыз.
Хозяйстволардан ва яшавлукъ этеген ерлерден чыгъагъан чёплюклени заралсыз кюйде ёкъ этив системаны болдурув артгъа тартылып турагъаныны себеби белгисиз. ДР-ни табиатгъа къарайгъан министерлиги ва муниципалитетлени ёлбашчылары санитар гьалны чечивде ва экология якъдан ерлени безендиривде оьзлени алдына салынгъан масъалаланы чечмеге къарамай.
Гьюрметли депутатлар!
Ачыкъ болгъаны йимик, республикагъа инвестицияланы тартмакъ учун шулай шартлар тарыкъ:
биринчилей, инфраструктураны бары да халкъгъа ачыкъ болгъаны герек;
экинчилей, шо ишни бажарагъан кадрлагъа тапшурмакъ;
уьчюнчюлей, этилеген ишлени сан янын яхшылашдырма ва кютюлеген болжалын къысгъартма герек.
Республиканы оьсювюне багъышлангъан алдынлы инвестиция программа гьисапда биз 2013-нчю йылны декабр айында ишге гиришген такъта шиша чыгъарагъан Каспийск заводну, олай да «Дагагрокомплекс», «Мараби», «Кизлярагрокомплекс» компанияланы предприятиелерин ва башгъаларын эсгерме болабыз.
Инвестицияланы таъмин этив масъала республиканы оьсюв бюджетини оьлчевюнде чечилежек.
Тек аслу гючлени биз гьалиге хас федерал программадан алабыз. 2013-нчю йылда биз 17 программаны яшавгъа чыгъарывда ортакъчылыкъ этгенбиз, 34 программада ортакъчылыкъ этме де имканлыгъыбыз бар. Республиканы Гьукуматына шо ишде актив кюйде чалышма герек болажакъ.
Бизин тыш экономика ва регионара байлавлукълар кёп тёбен оьлчевде къалып тура. Дагъыстан Республика эки де якъ учун пайдалы алты тыш пачалыкъ булан ва Россияны он региону булан гьукумат оьлчевде сёйлешивлер онгаргъан. Биз тыш экономика байлавлукъну оьсювю гьакъда Россияны экономика оьсюв министерлиги булан разилешивге къол салгъанбыз. Тек гьалиге республикабыз башгъалардан айрылып тура. Ачылма ва Дагъыстанны, уьлкени пайдасы учун гьар тармакъда имканлыкъланы къоллама герекбиз.
Азербайжан Республика булан аралыкъ тутмакъ бизин учун айрокъда пайдалы. О бизин тарихи хоншубуз, уьстюнлю кюйде оьсеген пачалыкъ. Тек, тамаша буса да, бизин экономика аралыкъланы даражасы кёп осал.
Гетген йыл биз Азербайжан Республиканы президенти Илгьам Алиев, Россияны Гьукуматыны вакиллери булан ёлукъдукъ. Азербайжанны ва Дагъыстанны кёп тармакълы аралыкъларын янгыртмагъа ва гючлендирмеге сёйлешдик. О сёйлешивлени натижасы Россия Федерация учун да, Азербайжан учун да бирни йимик пайдалы ва онгайлы.
Экономиканы янгыртмакъ ёлда хоншу республикада бизге уьйренме зат бар. Олар кёп бай сынав топлагъанлар. Азербайжан Республика булан хоншу, къардашлыкъ аралыкъланы оьсдюрмек экономика якъдан да, культура якъдан да бизин учун агьамиятлы. О аралыкълар, культура байлавлукълар Азербайжан Республикада яшайгъан дагъыстанлылагъа да, Дагъыстанда яшайгъан азербайжанлылагъа да бирни йимик агьамиятлы. Республиканы Гьукуматына башгъа пачалыкълар ва регионлар булан да тыгъыс, эки де якъны рази къалдырагъан мекенли экономика аралыкъланы къурмакъны тапшураман.
Гьюрметли депутатлар! Республикада яшайгъан адамлар булан болгъан юзлер булан ёлугъувлар исбатлайгъан кюйде, олагъа бизин гьисап беривлерибиз тарыкъ тюгюл, гелимин, савлугъун сакълавну яхшылашдырмакъ, билимин камиллешдирмек, аманлыгъын, парахатлыгъын таъмин этмек, оьзлени яшавун яхшылашдырагъанлыкъ тарыкъ.
2013-нчю йылда муаллимлеге ва врачлагъа 25 процентден де къолай алапалар артдырылгъан. Тек сорав тувулуна: республикада яшайгъанлагъа билим берив ва савлугъун сакълав масъала яхшылашгъанмы? Муаллимлени ва врачланы загьмат гьагъын артдыра туруп, пачалыкъ оланы янындан да этилеген къуллугъун яхшылашдырмакъны къаравуллай. Бизге ишин яхшы билеген ва гьар даим де уьлкени, Дагъыстанны таяву болуп турагъан намуслу касбучулар тарыкъ. Дагъыстанлылагъа, айрокъда яшёрюмлеге ругь инвестициялар, ярыкъландырывчулар, насигьатчылар тарыкъ.
Билим берив тармакъгъа низам салма герек. ДР-ни билим берив ва илму тармагъында тувулунгъан гьалны алышдырма ва ЕГЭ-ни онгайлы беривню таъмин этмеге, яхшы охуйгъан яшланы инженер оьр охув ожакълагъа бакъдырма герек.
Республиканы янгы билим берив министри шо масъалаланы чечивню таъмин этип болажакъгъа инанаман. Бизин интеллектуал якъдан алгъа барывубузну янгы Дагъыстангъа бурмагъа гьазир проектлерибиз бар. Петербургда июн айда болгъан форумда бизин Стратегия советни директору Герман Греф таклиф этген «Гележекде болажакъ школа» шолай проектлени бириси.
Муаллимлер ва охувчулар учун оьр даражада билим берив гьаракатгъа гирмекни маънасы гюн сайын арта. Шо масъалаларда биз оьтесиз артда къалгъанбыз. Бу йыл биз Дагъыстанны 450 школасын тарыкълы къураллар булан таъмин этмеге гёз алгъа тутгъанбыз. Шо ишде гёрмекли натижагъа етмек бек агьамиятлы. Депутатланы шо ишибизни якъламагъа чакъыраман. Шо ишни биз башлагъаныкъны себеби – республикадагъы билим берив ва тарбиялав бизин рази къалдырмайгъанлыкъда. Педагогланы жамиятына билим берив тармакъдагъы гьалны яхшылашдырмакъ учун кёп уллу иш этме герек. Пагьмулу яшлагъа тергевню артдырма тийишли бола.
Дагъыстанны техника университетинде бугюн «Плаг-энд Плэй» деген инновация проект башлангъан. Шолай центрлар гьали болгъунча США-ны «Силикиново оязлыгъында», Сингапурда ва Берлинде ишлеген. Шолай центр Россияда янгыз Москвада бар.
Ана тиллени ахтарыв программаны биз харж якъдан якълажакъбыз. Орус культурагъа гиришивге ва орус тилде дарс беривге тергевню артдыражакъбыз. Тыш тиллерде дарс беривге де жамиятны тергевюн бакъдырма тийишли.
Шону булан бирче, биз оьр касбу билим беривню сан янын яхшылашдырывну гьакъында да айтма сюебиз. О ишде де чечилме герекли кёп масъалалар бар. Прокуратура ва ректорланы совети республиканы оьр охув ожакъларыны филиалларын тергеген ва олар янгыз дипломлар уьлешеген точкалагъа айлангъанны токъташдыргъан. 62 филиалдан янгыз 8-и оьзлени алдына салынгъан талаплагъа жавап бере. Шолай гьалны Россияны билим берив министерлиги де биле.
Дагъыстанда билим береген оьр охув ожакъланы иши асувлу болмагъа герек. Республикада оьр охув ожакъны битдирген диплому булангъы, амма бюс-бютюн билимсиз адамлар кёп бар. Оьр охув ожакъланы ректорларыны эсине салабыз: бизин шо гьал рази къалдырмай. Гьукуматны Председателине гьар оьр охув ожакъгъа вице-премьерлени ва министрлени оьлчевюнде кураторлар белгилемекни ва олагъа берилеген билимни сан янын, олай да оьр билим алгъанлар аслу гьалда Дагъыстанда ишлежекни гёз алгъа тутмакъны таклиф этемен.
Профессионал-техника охув ожакъланы, «Россети» жамиятны (Олег Михайлович Бударгин) Каспийскидеги Энергетика коллежде этген кюйде, янгыртма ва оьсдюрме герек. Ишлейген касбучуланы кадрларын гьазирлевде «КЭМЗ» (Ибрагьим Магьамматович Агьматов) кёп уллу иш эте.
Оьзлер оьзлени сакълама имканлыкълары осал адамлагъа пачалыкъны янындан этилеген кёмекни якълама, олагъа ва сакъат адамлагъа оьзлеге къыйышагъан кюйде яшав къурма имканлыкълар яратма тийишли.
Дагъыстан етимлерсиз болгъанны, яшлар уьйлеринде етимлер аз болгъанны сюебиз. Шо уьйлердеги яшланы къардашларына оьзлеге алсын деп чакъырыв этме сюемен: оланы уьйлеригизге алыгъыз. Биз Дагъыстанны бизнесменлери булан бирликде сизин харж булан таъмин этмеге къаст этежекбиз.
Биз яшлар бавларда ерлени бир де болмагъан кюйде артдырма сюебиз. Гетген йыл ва бу йылны башында янгы 30 яшлар баву ачылгъан. Шо иш Россия Федерацияны Гьукуматыны Председателини кёмеги булан этилди. Шолай чалтлыкъда школа чагъына етишмеген яшлар учунгъу идаралар гьали болгъунча къурулмагъан. Янгыз Магьачкъалада яшлар учун 3 минг ер гьазирленежек.
Яшланы ата-анасын инандырма сюемен – яшлар бавларына къабул этив ачыкъ кюйде юрюлежек. Шо ишни яшавгъа чыгъармакъ учун республиканы гьукуматына, урушбатчылыкъ болмасын учун, электрон къуралларда гезикге турувну онгармакъны таклиф этемен.
Республикада савлукъ сакълавну камиллешдирмек учун, Россияны савлукъ сакълав министерлиги булан бирликде биз кёп иш этебиз. Этеген ишибизни натижасы да яман тюгюл. Бир йылны ичинде республикагъа 600 миллиондан да артыкъ манатгъа къурал алынгъан. Район больницалагъа 32 «скорая помощь» автомобиль берилген. Дагъы да 150 машин медицина алатлар булан ясандырылажакъ.
Гиччи яшлар оьлегенликни 11 процентге кемитдик. Адамланы оьмюр чагъы артагъанлыкъны сакълама бажардыкъ. Темиркъазыкъ Кавказда инг де уллу яшлар табагъанланы центры Хасавюртда ишге гиришген (Пачалыкъ Думаны депутаты Сергей Николаевич Решульскийни кёмеги булан). Шолай центрны 2014-нчю йылда Магьачкъалада да ачмагъа хыял бар. Оьзлер оьзлеге къуллукъ этип болмайгъан адамланы масъаласын «Доступная среда» деген программагъа гёре чечмек учун чаралар гёрюле. Магьачкъалада, денгизягъада оланы къуллукъларын кютеген центр ачгъанбыз.
Уллу Ватан давну ветеранларына кёмек этмек, оланы бары да яшавлукъ масъалаларын чечмек – бизин учун уллу борч. Ватан давдагъы Уьстюнлюкню 70 йыллыгъын белгилейген агьвалатны бугюн башлама герек.
Адамланы иш булан таъмин этмек – бирдагъы-бир агьамиятлы масъалаларыбызны бириси. Хас кюйде маълумат берегенде ишсизлик тёбен даражада экенни (2,2 процент) кёп арив гёрсетип бажарабыз. Иш ишге тюшгенде, бир иш ерге 50 адам бар. О бек агьамиятлы, яшавлукъдан да оьтюп, политика масъалагъа айлангъан. Яш адамлагъа Дагъыстанда иш ерлер гьазирлемек – инг агьамиятлы масъалаланы бириси.
Билим берив, савлукъ сакълав ва иш ерлер гьазирлев – муниципалитетлени чалышывуну асувлугъун гёрсетеген оьлчев. Сизге асувлу иш гёреген экономиканы, билим беривню ва савлукъ сакълавну, загьматны ва социал оьлчевню министрлери де кёмек этсин.
Гьюрметли депутатлар!
Дагъыстан – оьзюню яратывчулукъ потенциалы ва бай культура ва загьмат мердешлери булангъы республика.
Биз Россия Федерацияны Президентини 2013-нчю йыл 12-нчи декабрдеги Чакъырыв кагъызын якълайбыз. Оьзюню Чакъырыв кагъызында ол маданият мердешни ва жамият арадагъы ругьну агьамиятлыгъын айрыча эсгере. Сиз билеген кюйде, шо масъала булан биз машгъулбуз, Россияны халкъларыны маданият мердешлерини центрын къурабыз.
Бу йыл Сулейман Стальскийни, Кахаб Росолу Магьмутну, Барият Муратованы, Муратхан ва Шамси Кухмазовланы, Барият ва Саният Муратоваланы, Анвар Гьажиевни, Николай Лаковну ва башгъаларыны юбилей тархларын тийишли даражада белгилеме герекбиз.
Республиканы уьлкени башгъа регионлары булангъы маданият сынав алышдырывлары генглешген. Дагъыстанны концерт, театр коллективлери бютюнроссия ва халкъара оьлчевде Дагъыстанны вакиллери гьисапда тийишли даражада оьзлени гёрсетип бажаргъан.
Сиз де билеген кюйде, 2014-нчю йыл Россия Федерацияда Маданиятны йылы деп билдирилген. Шогъар байлавлу болуп республикада оьсювге, тарих-маданият варисликге багъышлангъан дагъыстан, россия милли маданиятланы тюрлюлюгюн гёрсетеген чаралар оьтгерилежек.
Маданият булан мекенли кюйде машгъул болма тюшежек. Янгыз оьз гючю булан оьтгерилеген оьлчевде тюгюл, маданият яшавубузну сан яны осал асарлар булан толтурмагъа, бизин маданият аралыкълагъа бизге тарыкъ тюгюл ят маънасы булангъы янгылыкъланы гийирмей сакъламагъа къаст этме герекбиз.
Жамиятны оьсювюню Аслу Закону – наслудан-наслугъа къалагъанлыкъда. Шо саялы маданиятны наслудан-наслугъа къалагъанын таъмин этме герекбиз. Оьтген девюрдеги къыйматланы аяп сакълап, гележекни гьакъында ойлашма герек. Бизге янгы актёрлар, музыкантлар, шаирлер тарыкъ. Бизин касиплигибизни аслу балагьы – ругь байлыгъыбызны сан яны тёбенлешегенде.
Уьлкени маданият яшавундагъы бары да масъалаланы биз бу йыл Дагъыстанда оьтгерилежек Бютюнроссия маданият форумда чечме хыялыбыз бар.
Темиркъазыкъ Кавказны ва Каспий-Къараденгиз региондагъы уьлкелени орус театрларыны халкъара фестивалын узатмагъа гёз алгъа тутгъанбыз. «Шарвили», «Шунудаг» проектлени яшавгъа чыгъарма, «Цамаури» деген халкъ маданият мердешлер ва башгъалары шо чарагъа гире. Бизин Акъуша, Буйнакск, Лаваша, Тлярата, Ботлих, Лак, Ахты ва башгъа районларда, Къызлар, Хасавюрт шагьарларда бек яхшы фольклор коллективлерибиз бар.
Россия Федерацияны субъектлеринде Дагъыстанны маданият гюнлерини фестивалларын, халкъ яратывчулугъуну байрамларын оьтгерегенликни дазуларын генглешдирме герек.
«Дербентни 2000 йыллыгъы» деген маданият-тарих проектни яшавгъа чыгъарывгъа биз гиришгенбиз. Дербент шагьарны уллу байрамын оьр даражада гьазирлик гёрмек учун, гьакимлик къурумланы да къоллама герек.
Китапханалар, юрт клублар, чебер кружоклар, халкъ чебер коллективлер, олай да халкъ касбулар айрыча тергевню тартмакъны, оланы гьайын этмекни талап эте. Янгы музей комплекслени ва китапхана фондун электрон къайдада къурмакъ агьамиятлы ёл гьисаплана. Шолай, Магьачкъалада Барятинскийни уьюнде бирлешген музей центр ачмакъ учун гьазирлик гёрюле.
2013-нчю йылда бизин спортчулар дюнья, Европа, Россия оьлчевде тюрлю-тюрлю даражада уьстюнлюклеге етишген. Юзлер булан медаллар къазангъан Россия Федерацияны жыйым командаларыны аслу ва экинчи составына Олимпиада, паралимпиада, сурдолимпийский спорт журалагъа 156 дагъыстанлы спортчу гирген.
Дагъыстанлы спортчулар къыйын гьалгъа тарыгъанда да, оланы якълама герек бола.
Дагъыстан Республика тутушуп ябушув, бокс, дзюдо, тхэквондо, авур атлетика йимик спорт жураларда Россия Федерацияны жыйым командасына спортчулар гьазир этеген аслу центр гьисаплана. Россияда, Сочи шагьарда къышлыкъ Олимпиаданы оьр даражада оьтгермек кавказлылар учун оьктемлик деп гьисаплайман.
Арт вакътиде республикада спортну оюн журалары футбол, волейбол, шахматлар булан машгъул болагъанланы санаву артгъан. Магьачкъаланы «Анжи» футбол клубунда спорт школаны академиясы къурулгъан. Онда гьали 500-ден де артыкъ яш спортгъа къуршалгъан. «Анжини» Дагъыстангъа къайтармакъ учун, оюнун узатмакъ учун кёмек этме герек. Оьзюбюзню командабыз оьрлюклеге етишежекге инанабыз.
Профессионал спортда уьстюнлюклеге етишсек де, артдагъы он йылны ичинде биз кёп халкъ къуршалагъан спортгъа агьамиятны осал этгенбиз. Физкультура ва спорт булан республикада яшайгъан адамланы янгыз 10 проценти машгъул.
Предприятиелени, идараланы ёлбашчыларындан айрокъда билим берив ёлда чалышагъан физкультурагъа ва спортгъа адамланы къуршамакъны закон булан талап этме герек.
Гьали-гьалилерде биз Магьачкъаладагъы «Труд» стадионну янгыртып къурдукъ. Башгъа муниципалитетлерде де спорт имаратлар къурулгъан, шоланы арасында Къыбла Дагъыстанда къурулгъан спорт школа-интернат да бар. Каспий денгизни ягъасында уьч савлукъ сакълав-физкультура комлексни къурулушуна гьазирлик гёрюлюп тура.
Дагъыстан – маданият якъдан да дюньяны белгили центры. Республикада туризмни оьсдюрмек учун кёп уллу имканлыкълар бар. Каспий денгизни ягъасында хас имаратлар къурмакъ туризмни оьсювюн болдурагъан онгайлы шартланы бириси деп гьисап этемен. Шолай этилсе, турист секторда 20 минг адамны ишге къуршама ва 33 минг адамны башгъа тармакъларда къуршама имканлыкъ болажакъ. Гьукуматгъа «Темиркъазыкъ Кавказны курортлары» деген акционер жамиятны гьаракатын гючлендирме герек.
Дагъыстанны кризисден чыгъармакъ учунгъу, республиканы оьсювюн болдурмакъ учунгъу масъалалар яшёрюмлеге таъсир этмей къоймай. Яшёрюмлени болгъан съезди гёрсетген кюйде, оланы чалышыву мекенли ишлеге бакъдырылгъан. Яш адамлагъа биз мекенли билим ва иш берсек, масъалаланы кёплери чечиле. Янгыз яшёрюмлени арасында ишсизлени санаву – 55 процент. Башгъа оьмюр чагъындагъылар булан тенглешдиргенде, 3 керен артыкъ. Яшёрюмлени политикасына айрыча агьамият берме герекбиз. Яшёрюмлени къурумуну айланасына яхшы актив жыйылгъан. Бизин яшёрюмлер «Машук» деген форумда республиканы тийишли вакиллери гьисапда оьзлени гёрсетди. «Каспий – 2013» деген форумгъа биз уьлкени башгъа регионларындан яш адамланы чакъырдыкъ. Айти парк, «Плаг энд Плей» деген бизнес инкубатор, халкъара бизнес школа ачгъанбыз. Янгы стадионну ачылывуна багъышланып дюнья оьлчевдеги шоу оьтгерилди.
Яшёрюмлени гьакъында айта туруп, кадрланы резервини институтун болдурагъанда биз яш касбучуланы ёлбашчы къуллукълагъа ерли ва республика оьлчевде белгилеме герек деген масъалагъа къаражакъбыз.
Гьюрметли депутатлар!
2013-нчю йылны сентябр айында Акъуша, Кули, Хунзах, Цунта районларда муниципал районланы башчыларын сайлайгъанда бютюнхалкъ сайлавлар оьтгерилди. Избербаш, Къызылюрт, Хасавюрт шагьарланы вакиллик къурумларыны депутатлары сайланды. 37 юртда муниципал къурулувну башчылары сайланды. 20-сында вакиллик къурумланы янгы составы сайланды. Савлай алгъанда, сайлавлар демократия къайдада, низамлы кюйде оьтдю. Тек, булгъавур девюрде йимик, сайлавланы бузма сюеген, 90-нчы йылларда йимик «Джип» машинлер булангъылар да арагъа чыкъмай къалмады. Амма дагъыстанлылар заманлар алышынгъанны гёрсетдилер. Халкъ гьакъыллы болгъан, биревлени пайдасына юрюлеген политика пышдырыкълар ёлгъа гетмей. Шолай гьаракатны биз ким этме сюйсе де яшавгъа чыкъма къоймасбыз. Бары да зат закон ёлунда болажакъ. Дагъыстанны сайлавчуларыны тавушлары булан савдюгерчилик юрюлегенликни ёлгъа йиберме ярамай, неге тюгюл о дагъыстанлылагъа, Дагъыстангъа къаршы ишлер. Кимде буса да, биревге къартлардан, яшлардан урлангъан акъча къалгъан буса, сайлавчуланы сатып алывгъа харжламагъыз, районларыгъызны, юртларыгъызны янгыртмакъ учун къоллагъыз.
Гьар партияны чалышывунда гючлю тергев болма герекни ва партияны оьзюню янындан ёлбашчыларына бакъгъан якъда жаваплыкъ болма герекни политика партияланы башчыларыны эсине салма сюемен.
Гьюрметли депутатлар!
Россия Федерацияны Президенти оьзюню Федерал Жыйынгъа Чакъырыв кагъызында ва Россия Федерацияны Пачалыкъ Советини декабр айда болгъан генгешинде ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы ишине тергевюн бакъдырды. Ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы ишин даим камиллешдире турма герек. Тахшагьарларда ва шагьарларда, шагьар администрацияны округларын пачалыкъ гьакимликге туврадан таби этип, адамлагъа этилеген къуллукъну сан янын яхшылашдырма ярар эди. Ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы буса район оьлчевде яшавгъа чыгъарма герек деп эсибизге геле. Шо масъаланы чечивге республиканы депутатлары Пачалыкъ Думаны депутатлары булан бирликде, законодательствогъа оьзлени ойларын гёрсетип, Пачалыкъ Думагъа таклиф этгенни сюер эдим.
Биз ойлашагъан кюйде, ерлерде гьакимлик пачалыкъ гьакимлик къурумлар булан гьакълаша буса, асувлу иш чыгъарып бола. Ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумланы алдына салынагъан масъалалар – адамлагъа яшавлукъ якъдан сан яны яхшы къуллукъ этмек, иш ерлер болдурмакъ, налог салынагъан базаны генглешдирмек, инвесторланы тапмакъ, яшайгъан ерлени яхшылашдырмакъ, ЖКХ-ланы ишин яхшылашдырмакъ ва мингге ювукъ башгъа тюрлюлери. Оланы законодательствода гьисапгъа алма ва сынавда яшавгъа чыгъарма герек. Агьамиятлы программаланы яшавгъа чыгъарывда ерли оьз ишин оьзлер юрютеген къурумлар уллу роль ойнай.
Муниципал къурулувланы башчыларын магъа тез-тез танкъыт этме тюше. Этме себеп де бар. Оланы бирлери кёп йылланы боюнда ишлемейген ва ишлеме сюймейген болуп къалгъанлар, районларда сийрек болалар, адамлар булан байлавлукъну тас этгенлер. Оьтген йылны гьасиллери гёрсетеген кюйде, башчыланы кёплери янгы талапланы маънасын англагъан ва янгы гьаллагъа къыйышма башлагъанлар. Атларын айтмагъа сюймеймен, тек районланы, шагьарланы башчылары – сынавлу ва пачалыкъ оьлчевде жаваплы чиновниклер. Биз барыбыз да Гьукумат ва республиканы Халкъ Жыйыны, гьакимликни федерал къурумлары булан бирликде – бир командабыз.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Бизге жамият арада мекенли ва мекенли ругь-къылыкъ гьал тарыкъ. Гьалиги заманны оьчешивюнде экстремистлеге, террорчулагъа мен шо гёзден къарайман. Полицияны янындан гюч этив къайдада масъаланы чечме бажарылмай. Адамланы оьлтюрюв булан машгъул экстремист ва террорчу группалар Дагъыстанны маданиятына, мердешлерине ва динине къаршы чыгъагъанны инамсызлыкъ, къоркъув яйма сюегенни оьзюбюзге де англама ва башгъа дагъыстанлылагъа да англатма тарыкъ. Гьакимлик къурумланы да, жамиятны да экстремистлеге ва террорчулагъа къаршы гьаракатын ёрукълашдырма герек.
Экстремистлеге ва террорчулагъа кёмек этегенлени ва къардашларыны янын тутагъанланы гьакъында лакъыр айрыча. Тек къаршылыкъланы юрютеген бары да гезиклерде Россияны законларыны ёлунда юрютме герек. Къатты кюйде, тек тюзлюкню ёлунда.
Оланы ата-аналарыны, охув ожакъланы, жамиятны ва дин къурумланы гьакъылбалыкъ болмагъан яшланы экстремист ябушувгъа къуршайгъанлагъа къаршы чалышывун закон ёлунда гьисапгъа алма герек. Экстремистлеге ва террорчулагъа къаршы халкъгъа чакъырыв этме герек. Гьалиге янгыз кагъызда бар ополченецлени гьаракатын гючлендирме герек. М. Баачиловгъа ва Р.Жапаровгъа аманлыкъны район ва шагьар башчыларыны заместителлери булан шо ишге мекенли гиришмекни таклиф этемен. Тыш пачалыкълагъа охума барагъан яшланы мекенли тергеп къарама, аманлыкъ сакъланмагъан пачалыкълардан оланы къайтармакъны масъаласын чечме герек. Республиканы ислам охув ожакъларыны (257) кёплери оьзлени гьайын этмекни талап эте, кёбюсю гезиклерде олар лицензиясыз дин якъдан билим берелер. Гьукуматгъа бусурман жамиятны муфтияты булан бирликде шо масъалада низам салмакъны таклиф этемен. Шолай низам ёкълугъу исламгъа, бусурманлагъа ва пачалыкъгъа къаршы чыгъа. Яшёрюмлени биз къолдан чыгъаргъан пайы бизге оьзюбюзге къаршы турмагъа башлай.
Жинаятчылыкъдан адатлы яшавгъа къайтма сюегенлеге имканлыкълар берме, кёмек этме тарыкъ. Биз динара ёрукълашдырывну ва ич арадагъы масъалаланы чечивге байлавлу сёйлешивлени давам этежекбиз. Бизге барыбызгъа да бирев-биревге чыдамлы янашма, бирев-биревню англама, бирев-биревден гечме уьйренме тарыкъ.
Дагъыстанны Дин управлениеси республикада жамият-политика гьалны ёрукълашдырагъан гьакимликни, динге инанагъанлар булангъы инамлыкъны даражасын, ватандаш парахатлыкъны артдырагъан къурум гьисапда арагъа чыкъгъан.
2013-нчю йылда Православный килисаны Магьачкъала ва Грозный епархияларын къургъанлыкъ, республиканы жамият ва дин яшавунда агьамиятлы агьвалат болду. Янгы епархияны центры гьисапда Магьачкъаланы сайлагъанлыкъ Дагъыстан 3 авраам динни гьайлеги гьисапда арагъа чыкъгъанлыгъына шагьатлыкъ эте.
Дагъыстанда гуманитар университети къурулгъанлыкъ Дагъыстан Республиканы «Адамлыкъ байлыгъы» йимик агьамияты булангъы проект гьисапда къабул этиле. Биз шону уьстюнде Дин управление булан бирликде ишлегенбиз.
Дагъыстан оьзюню алимлери ва усталары булан даим белгили болгъан. Гюнчыгъыш бусурман алимлени кёплерини ахтарывларында Дагъыстангъа «Алимлени уьлкеси» яда «Илмуну денгизи» деп айтыла. Усталар ёкъ юртдан Аллагь намазны къабул этмей деп кёп алдан берли айтыла геле. Загьмат тарбия – бусурман ва христиан динлени кюрчюсю.
Дагъыстанны Россиягъа къошулуву булан бизде дюнья илму культура яшав сюрме башлады.
Биз гьар ватандаш сюйген динни сайлама ихтияры бар республикабыз. Тек намусну эркинлигини гьакъында айта туруп, янгыз бирини гьакъында айтып къойма ярамай. Неге десе, бизде эркинлик оьтесиз кёп бола, амма намус болмай.
Кимни дини яхшы деп эришегенлени: «Бирев-биревден яхшы ишлеригиз булан озма къарагъыз», – деген Сыйлы Къуранны аятын эсине салма сюемен. Яшавгъа адамны ихтиярын къыркъмагъа биревге де изну берилмеген. Шолай язылгъан сыйлы китапларда, шолай язылгъан Россия Федерацияны Конституциясында да.
Республиканы абуруна, гележек оьсювюне пачалыкъгъа къаршы, исламгъа къаршы ябушагъан яшыртгъын иш гёреген бандитлер зарал гелтире. Такрарлайман, исламгъа къаршы. Россияны чалышыву исламгъа къаршы бакъдырылмагъан, экстремистлеге, террорчулагъа къаршы бакъдырылгъан. Шо чалышыв исламны да, бусурманланы да якълай. Сириядагъы, Ирандагъы гьаллар гёрсетеген кюйде, Россия оьзюню статусун къайтара, ислам пачалыкъланы тыш террорчулардан ва чапгъынчылардан якълай. Олай болгъанда, герти бусурманлар бизин пачалыкъны экстремистлерден, террорчулардан, авамлыкъдан якълама герек. Дагъыстан Россиягъа террорчуланы йибереген аслу регион болуп токътайгъан гьалгъа дагъы чыдама ярамай. Жинаятчылар оьзлени дагъыстанлыларбыз, бусурманларбыз деп гёрсетегенине биз уялабыз. Волгоградда оьзлени ювукъ къардашларын тас этгенлеге къайгъырышыв билдиребиз. Фанатиклер Дагъыстангъа зарал гелтирелер, бизин халкъны, бусурман умманы абурдан тюшюрелер.
Экстремистлени бандит группалары булангъы ябушувда ФСБ-ни, МВД-ни, Ахтарыв иш юрютеген комитетни къурумларыны къуллукъчулары, судьялар, журналистлер ва простой ватандашлар оьлелер. Жамият ихтиярланы якълайгъан къурумланы ишине, журналистлеге абур этме герек.
Террорчулукъ ва жинаятчылыкъ булан ябушувда ихтиярланы якълайгъан къурумлар – УФСБ, МВД, ДР-ни Ахтарыв комитети ва ДР-ни прокуратурасы яхшы иш гёрсетген. Айрокъда къоркъунчлу жинаятчылыкъланы уьстюн ачыв 90 процентге етише.
Амма шо ишге ватандаш жамиятланы институтлары, маълумат къураллар толу кюйде къуршалмагъан. Печат къураллар ихтиярланы якълайгъан къурумланы ишин сёге, тек экстремистлени ва террорчуланы идеологиясыны жамиятгъа этеген зараллы таъсирин эсгермейлер. Экстремизм ва террорчулукъ булангъы «оюнланы» ёлгъа йиберме ярамай, олар Россияны законларына къаршы чыгъа. Республиканы Гьукуматына ФСБ-ни управлениеси булан бирликде маълумат къуралланы экстремизмни пропаганда этегенлигин, бандитлени игитлигин гёрсетегенин анализ этмекни тапшураман. Районланы ва шагьарланы башчыларына, ихтиярланы якълайгъан къурумлар булан, межитлени имамлары булан бирликде экстремистлеге ва террорчулагъа къаршы ябушувну гючлендирмеге герек.
Шо масъаланы чечивде маслагьат этив ва разилешив комиссиясына айрыча роль бериле. Дагъыстанны гьайын этип, шо ишни якълайгъанлар булан гьакълашмакъ муратда ачыкъдан-ачыкъ иш гёрежекбиз. Гьали-гьалилерде мен дербентли гьакъыллы ва арив яшланы бир нечесин агъачлыкъдан чыгъаргъан къатынгиши булан ёлукъдум. Шолай энтузиастлар булан бирликде биз дёрт де округда маслагьат этив центрлар къуражакъбыз. Гьакимлик къурумлагъа, округлардагъы толу ихтиярлы вакиллеге шо ишни онгармакъны тапшураман.
Агьамиятлы масъалаланы башгъасы – наркотиклени законсуз яйыв ва наркомания. Шо ишде гёрюлеген чаралар тувулунгъан гьалгъа къыйышмай. Оьлюмню сатагъанлардан ва олагъа кёмек этегенлерден адамланы, айрокъда яш чагъындагъыланы, къорума герек. Наркомания – бек къоркъунчлу масъала. Ону булан ярашывсуз ва бютюн халкъны ортакъчылыгъы булан ябушма герек.
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Биз, Россия Федерацияны ватандашлары, башгъа уьлкелени законларын сакълама, мердешлерине, адатларына абур этме борчлубуз. Шолай янашыв гьар заман да дагъыстан маданиятны айрылмайгъан бёлюгю гьисапда болуп гелген.
Бирюловада болгъан агьвалатлар, Волгоградда болгъан атылтывлар милли аралыкъланы гьалына кёп зарал этди.
Шо саялы орус, дагъыстан ва башгъа уьлкелени халкъларыны тарихи маданиятындан кёп арекдеги, тюрлю-тюрлю даражадагъы питнечилер, бары да даражадагъы жинаятчылар хозгъалдылар.
Бизин орус халкъ булангъы сыйлы дос аралыкъны бузмагъа бирев де болмас. Бизин бирлешген пачалыгъыбызны милли белгилеге гёре айырмагъа биревге де къоймасбыз. Шону булан бирче, бир-бир дагъыстанлыланы уьлкени айры-айры регионларында этеген бизге къыйышмайгъан низамын, гьаракатын шолай агьвалатлар такрарланмасын учун, олай да Россияны тюрлю-тюрлю регионларында яшайгъан дагъыстанлылар шолай ишлени этмесин учун ва оланы ихтиярларын якъламакъ учун чаралар гёребиз. Гьал яхшылашмаса, биз Россияны янындагъы Милли аралыкъланы советине чакъырыв этме борчлу болажакъбыз.
ДР-ни милли политикагъа къарайгъан министерлигине, регионлардагъы бизин вакиллеге шо масъалалагъа тергевню артдырмакъны тапшураман. В.В.Путинни мекенли ёл гёрсетеген тапшурувуна гёре ишлеме герекбиз:
«… Биз Россия Федерацияны гьар миллетине, гьар халкъына уллу абур булан янашабыз ва гьалиден сонг да янашажакъбыз.
…Сепаратизм ва миллетчилик, не даражада арагъа чыкъса да, политиканы гюнлюк низамындан бютюнлей тайдырылма герек».
Гьюрметли депутатлар!
Аявлу дагъыстанлылар!
Сиз де билеген кюйде, 2013-нчю йыл республикада Дагъыстанны халкъ шаири Расул Гьамзатовну йылы гьисапда белгиленген эди. Пушкин, Лермонтов, Тютчев ва башгъа белгили шаирлер чыкъгъан уьлкеде – Россияда белгили болма къыйын. Р.Гьамзатовну юбилейи янгыз Дагъыстанны шагьарларында, районларында тюгюл, Москвада да (Кремлде) байрам гьисапда белгиленди. Биз савлай Россия булан бирликде уллу шаирни ва гьакъыллы адамны 90 йыллыкъ юбилейин тийишли даражада белгиледик. Москвада Расул Гьамзатовгъа памятник ачылагъан агьвалатда Россияны Президенти В.В.Путин айтгъан кюйде, Р.Гьамзатовну юбилейине бютюнроссия ва бютюнхалкъ агьамият берди.
Республиканы Конституциясыны гюнюн байрам гьисапда белгилейген заманда, Магьачкъалада къуванчлы шартларда оьзюнде Россияны халкъларыны мердешли маданиятыны центры ерлешежек Дослукъну уью ачылды.
Дагъыстанда «Умуми къысмат, бирликдеги Россия, бир халкъ» деген чакъырыв булан Россияны халкъларыны конгреси оьтгерилди. Шо агьвалат Дагъыстанны Россиягъа мекенли къошулгъаныны 200 йыллыгъына багъышлангъан эди. Шо агьвалат дослукъну герти байрамы да болду. Россия Федерацияны Президенти В.В.Путинни 2025-нчи йылгъа ерлиги политикасыны пачалыкъ стратегиясын гьазирлевге ва яшавгъа чыгъарывгъа янашывун дагъыстанлылар оьр даражада къыйматлай. Шо документ ва ону кюрчюсюнде гьазирленген республика программа миллет аралыкъланы янгыртывну ва гелишивню къуралы болуп токътай.
Халкъ Жыйынны гьюрметли депутатлары!
Абурлу дагъыстанлылар!
Бугюн мен сизге оьтген йылда этилген ишлени жамын чыгъарагъан гьисап беривюмню таклиф этдим. Дагъыстанны гележек гьалыны гьакъында бизин республика яшавлукъ этмек ва бизнес ачмакъ учун онгайлы шартлар яратмакъгъа оьзюмню къаравумну аян этемен. Биз барыбыз да бирликде Дагъыстанны, Россияны къоркъунчлукъ ёкъ, аман регионуна айландырмакъ деген борчну алдыбызгъа салабыз.
Дагъыстанны аманлыгъын таъмин этмек учун, экономика гьалны тамурундан алышдырмакъ учун этилеген бары да ишлер яшавгъа чыкъмады. Тек биз гьакимликге адамланы инандырма бажардыкъ ва Россия Федерацияны субъектлерини арасында шо инамлыкъгъа бакъгъан якъдагъы рейтингде хас кюйде биринчилерденбиз. Шо рейтинг дагъыстанлыланы гележекге умутлары экенни де билебиз. Дагъы да шо В.В.Путинни рейтинги экени де англашыла. Шо умутланы алдатмас учун биз къаст этме къаражакъбыз. Дагъыстанлылагъа да гьакъыллы ва чыдамлы болмакъны ёрайбыз. Республикада мекенли гьалны токъташдырарбыз, Дагъыстанны да абурун янгыртарбыз.
Чинкдеси – республикадагъы гьалны дагъыстанлылар оьзлер алышдырма болажакъгъа оьзлер инанма герек.
Англавлу, къылыкълы умуми Дагъыстанны ва Россияны пайдасын якълап болагъан адамлар болмаса, бизин бары да социал-экономика программабыз йырылывгъа тарыжакъ.
Биз – гьарибиз башгъа-башгъа гертиликге инанагъан, башгъа политика къаравлары булангъы башгъа-башгъа миллетлени вакиллерибиз. Амма кюрчюбюз, къысматыбыз, умуми тарихибиз, умуми культурабыз – бир. Биз – дагъыстанлыларбыз! Биз – Россия Федерацияны ватандашларыбыз! Бизге тенгликдеги адамлар болмагъа, янгыз оьзюбюз учун тюгюл, башгъалар учун да, Дагъыстан учун да, Ватаныбыз учун да яшама герекбиз.
Халкъ Жыйынны депутатларына, Гьукуматгъа, бары да дагъыстанлылагъа чакъырыв эте туруп, биз бир командабыз, бир агьлюбюз деп айтма сюемен. Дагъыстанда бирлешген жамиятны алдына алгъа барагъан жамиятны, экономика ва социал оьсювню, ругь-къылыкъ бирликни ва Дагъыстанны аманлыгъын беклешдирмек масъаланы салма сюемен. Биз бирев-биревге ювукъ болмагъа, бирев-биревге кёмек этмеге, аралыкъларда сабур-саламатлыкъны сакълай туруп, Россияны халкъларыны бирлигин беклешдиреген оьзюбюз ва яшларыбыз учун онгайлы яшав къурма герекбиз.
Гьалиги Дагъыстан оьзюню оьсюв ёлунда алышынагъан ва бек жаваплы вакътисин башдан гечире. Бизин наслу оьзюню ёлунда къаршы болгъан къыйынлыкъланы башдан гечирмек учун, бизге гючюбюзню бирлешдирме, ругьланма, бютюн дагъыстан ругьубузну Дагъыстанны янгыртывгъа бакъдырма герек.
Республиканы Башчысы, Гьукумат, Халкъ Жыйынны депутатлары, политика партиялар, муниципал къурулувланы башчылары, депутатлар, ватандаш жамият институтлар – барыбыз да Дагъыстан Республиканы агьамиятлы масъалаларын уьстюнлю кюйде чечмек учун намуслу ва асувлу ишлеме герекбиз. Эсде сакълама герек: биз кёпбюз, Дагъыстан барыбызгъа да – бир, тек Дагъыстанны абурундан бизин гьарибизни абурубуз гьасил бола.
Инанаман, биз барыбыз да бирликде, бизин пачалыгъыбыз, макътавлу Россия Федерация гьар дагъыстанлыны аманлыгъын, Дагъыстан Республиканы кёп миллетли халкъларыны бирлигин, яшавгъа гьюнерин таъмин этме болажакъбыз. Дагъыстан Россияны миллетлерини арасында оьзюне тийишли ерни алажакъгъа шекленме тюшмей. Шо – бизин борчубуз. Биз шону яшавгъа чыгъаражакъбыз!
Тынглагъаныгъыз учун баракалла.
