Таргъуну, Кахулайны, Албёрюгентни халкълары 1944-нчю йыл, мычыгъышлар сюргюн этилип бошалгъан Хасавюрт райондагъы юртлагъа гючден гёчюрюлюп, мычыгъышлар къайтгъынча онда яшагъанлар. 1957-нчи йыл мычыгъышлар сюргюнден къайтгъандокъ, оьз юртларына, къаравсуз къалып бузулгъан уьйлерине къайта, оланы оьз харжына янгыртгъаны янгыртгъан, бирлери янгыдан къуруп олтургъан яда башгъа юртларда сыйынгъанлар. Энни оьз тувма топурагъында янгыдан юрт да, район да къуруп яшамагъа сюелер. Огъар, мен англагъан кюйде, пачалыкъны янындан харж да талап этмейлер.
Таргъуну жамият советини председатели Магьаммат-Амин Магьамматовну айтывуна гёре, масъаланы чечмек учун къурулгъан комиссия 22-нчи ноябрде Къараманда оьтгерилген жыйында шагьар ягъада ерлешген уьч де юрт: Таргъуну, Кахулайны, Албёрюгентни халкъы, 1944-нчю йыл гючден гёчюрювню къурбаны болуп, Хасавюрт районгъа гёчмеге борчлу болгъанны гертилейген Магьачкъала шагьар жыйынны депутатларыны къарарын ДР-ни Халкъ Жыйыны арагъа салып тасдыкъ этсин деп талап салгъан. Сонг да, шо гючден гёчюрювню натижасында бузулгъан уьч де юртну статусун янгыртып, ёлбашчылыгъы Таргъуда болагъан кюйде янгы район къурсун деген халкъны талабы да къошулгъан.
Ондан къайры да, уьч де юртну жамиятлары республиканы Гьукуматына «Чёрные камни» деген ердеги 195 гектар топуракъны Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы халкъларына юрт хозяйство учун къоллавгъа бермекни тапшургъай эдигиз деп тилеп язалар… Шо уьч де юртну талапларыны санавунда республиканы ихтияр якълав къурумларына язылгъан бирдагъы-бир талап да бар: оьрде эсгерилген топуракъланы къоллавгъа беривде йиберилген низамсызлыкъны (закон бузувланы) ёрукъгъа гелтирмекни ва законсуз ишлери саялы, законланы бузгъанланы жавапгъа тартмакъны талап эте.
Бу ерде бир затны гьакъында айрыча айтмакъны маънасы бар: бугюнгю гьакимлени де, башгъа рядовой халкъны да эсине шо уьч де юртдагъы къумукъланы 1944-нчю йыл Хасавюртдагъы мычыгъыш юртлагъа гючден гёчюрмеген деген ой гелеми экен? Бу ерде мен юртлум Салимсолтан Сатыбалов хыйлы алда (2005-нчи йыл болма ярай) «Ёлдаш» газетге йибермекни тилеп берген гиччирек материалны эсге аламан. Шо бу оьрде эсгерилген агьвалатлар булан туврадан-тувра байлавлу экенге, ону Салимсолтан язгъан кююнде беремен. Тарыкъ буса, оьзюню къолу булан язылгъан материалны гелтирмеге де боламан.
Муна шо материал: «Бу гиччи макъаламда булай бир затны гьакъында язмагъа сюемен. Яшда гёрген яшынмас дей халкъ ою. Бу мени яшлыгъымда болгъан зат: мен Дагъыстанда тувмагъан бусам да, яшлыгъым Дагъыстан булан байлавлу. Биз гёчюп барып, агьлюбюз булан Къарасувотарда яшай эдик. Уллу Ватан давну пуршавлукълары булан охувлар да болмады. 1944-нчю йыл пачалыкъны буйругъу булан мычыгъышланы сюргюн этди.
Олар гетип, бошагъан юртлагъа башгъа юртларда яшайгъан халкъланы гёчюрдюлер. Къарасув отарда яшайгъан бизин де Хасавюрт районда ерлешген Османюртгъа гёчюрдюлер. Тек шонда узакъ яшамадыкъ, неге тюгюл уьстюбюзге Кахулай юртлуланы гелтирип, бизин Османюртдан йыракъ болмай ерлешген Симсир деген юртгъа гёчюрдюлер.
Ону айтагъаным, магъа кахулайлылар булан таныш болуп, олар булан яшамагъа тюшдю. Мен яш бусам да (магъа шо заман 10–11 йыллар бола болгъандыр), шо кахулайлылар гелген кюй эсимде. Шо заман жыйын этип, булар гёнгюллю гелген халкъ деп айтса да, олар гёнгюллю гелмегенни оланы пашман юзлери де гёрсетип тура эди. Оланы уьйлеге ерлешдиреген масъалаларында да хыйлы тюзсюзлюклер тувулуп, бирлери экинчи юртуна къайтмагъа да сюйген эди. Халкъланы арасында «англатывлар» юрютюп, юреклерин бошатып токътатдылар.
Сонг Ленинни атындагъы колхозда эки де юртну халкъы ишлеп башлады. Яшав тура-тура тюрленди, юзлер де, гёнгюллер де ачылды. Яш уланлар уьйленип, тойлар башланды. Шо кахулайлыланы гёзел тойлары гьали де гёз алдымда. Заман гетген, атлары унутулгъан. Тек мени булан 4-нчю класда бирче охугъан кахулайлы Гьалиматны аты чы эсимде», – деп яза Салимсолтан.
Ондан къайры да, мычыгъышланы сюргюн этген 1944-нчю йыл Гюйдюрмес райондагъы Степное (Хангишиюрт) деген мычыгъыш юртгъа Борагъандан да 50–60 уьягьлю гючден гёчюрюлюп, онда колхоз да къуруп, мычыгъышлар къайтгъынча онда яшадылар. Юртгъа къайтгъанда буса, янгы планлар да алып, уьйлер ишледи.
1933-нчю йыл совет гьукуматгъа къаршы агитация юрютген, динге, тарикъатгъа къуллукъ этген деп тутуп Къазахстангъа йиберилген борагъанлы Абубакар Алпавутов (Амий) 15 йыл туснакъда да туруп, 1948-нчи йыл къайта. Тек огъар ата юртуна къайтма ихтияр бермей. Степное юртгъа йибере.
Ондан къайры да, Мычыгъыш Республикадагъы бошалгъан юртлагъа савлай Россиядан кёп санавдагъы орус агьлюлени де гёчюрген эдилер. Борагъанда мычыгъышлар гетип де, борагъанлылар гёчюрюлюп де бошагъан уьйлеге Орёл областдан гелген 30–40 уьягьлю яшады. Олар бары да мычыгъышлар къайтгъан сонг оьзлени ерлерине къайтдылар.
Авух райондан Къарамангъа гёчюрюлмеге герек дейген лакланы талапларына да тамаша боласан, къумукъ юртланы халкъы оьзлеге республика гьукуматы гёрсете дейген топуракъланы ювугъунда болгъанны да сюймей, къаршылыкъ билдирелер. Булайлагъа айта къыр мишик уьй мишикни къувалайгъан кюй деп. Оьзлени миналы топуракъларына гёчюре буса чы, олар нечакъы тюрлю талаплар да салар эди. Оланы талабы дагъыстан халкъланы бирлигин кёп арив суратламаймы?
Ким гюнагьлы бу гьалгъа? Республикагъа ёлбашчылыкъ этеген адамлар миллетлени арасындагъы татывлукъ адилликни ёлунда къурулмагъа герекни билмейми? Гьар янгы гьакимлик оьзюнден алда ёлбашчылыкъ этген гьакимликни сёгюп, яманлап, адилсизликни узата турса, халкъланы бирлиги гюн сайын азар. Гьаман бирлиги булан макътала гелген Дагъыстан яш наслугъа не къоюп гетебиз? Шону сама ойламаймы?
Абас Мамаев.
Мычыгъыш Республика, Борагъан.
Таргъуну жамият советини председатели Магьаммат-Амин Магьамматовну айтывуна гёре, масъаланы чечмек учун къурулгъан комиссия 22-нчи ноябрде Къараманда оьтгерилген жыйында шагьар ягъада ерлешген уьч де юрт: Таргъуну, Кахулайны, Албёрюгентни халкъы, 1944-нчю йыл гючден гёчюрювню къурбаны болуп, Хасавюрт районгъа гёчмеге борчлу болгъанны гертилейген Магьачкъала шагьар жыйынны депутатларыны къарарын ДР-ни Халкъ Жыйыны арагъа салып тасдыкъ этсин деп талап салгъан. Сонг да, шо гючден гёчюрювню натижасында бузулгъан уьч де юртну статусун янгыртып, ёлбашчылыгъы Таргъуда болагъан кюйде янгы район къурсун деген халкъны талабы да къошулгъан.
Ондан къайры да, уьч де юртну жамиятлары республиканы Гьукуматына «Чёрные камни» деген ердеги 195 гектар топуракъны Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы халкъларына юрт хозяйство учун къоллавгъа бермекни тапшургъай эдигиз деп тилеп язалар… Шо уьч де юртну талапларыны санавунда республиканы ихтияр якълав къурумларына язылгъан бирдагъы-бир талап да бар: оьрде эсгерилген топуракъланы къоллавгъа беривде йиберилген низамсызлыкъны (закон бузувланы) ёрукъгъа гелтирмекни ва законсуз ишлери саялы, законланы бузгъанланы жавапгъа тартмакъны талап эте.
Бу ерде бир затны гьакъында айрыча айтмакъны маънасы бар: бугюнгю гьакимлени де, башгъа рядовой халкъны да эсине шо уьч де юртдагъы къумукъланы 1944-нчю йыл Хасавюртдагъы мычыгъыш юртлагъа гючден гёчюрмеген деген ой гелеми экен? Бу ерде мен юртлум Салимсолтан Сатыбалов хыйлы алда (2005-нчи йыл болма ярай) «Ёлдаш» газетге йибермекни тилеп берген гиччирек материалны эсге аламан. Шо бу оьрде эсгерилген агьвалатлар булан туврадан-тувра байлавлу экенге, ону Салимсолтан язгъан кююнде беремен. Тарыкъ буса, оьзюню къолу булан язылгъан материалны гелтирмеге де боламан.
Муна шо материал: «Бу гиччи макъаламда булай бир затны гьакъында язмагъа сюемен. Яшда гёрген яшынмас дей халкъ ою. Бу мени яшлыгъымда болгъан зат: мен Дагъыстанда тувмагъан бусам да, яшлыгъым Дагъыстан булан байлавлу. Биз гёчюп барып, агьлюбюз булан Къарасувотарда яшай эдик. Уллу Ватан давну пуршавлукълары булан охувлар да болмады. 1944-нчю йыл пачалыкъны буйругъу булан мычыгъышланы сюргюн этди.
Олар гетип, бошагъан юртлагъа башгъа юртларда яшайгъан халкъланы гёчюрдюлер. Къарасув отарда яшайгъан бизин де Хасавюрт районда ерлешген Османюртгъа гёчюрдюлер. Тек шонда узакъ яшамадыкъ, неге тюгюл уьстюбюзге Кахулай юртлуланы гелтирип, бизин Османюртдан йыракъ болмай ерлешген Симсир деген юртгъа гёчюрдюлер.
Ону айтагъаным, магъа кахулайлылар булан таныш болуп, олар булан яшамагъа тюшдю. Мен яш бусам да (магъа шо заман 10–11 йыллар бола болгъандыр), шо кахулайлылар гелген кюй эсимде. Шо заман жыйын этип, булар гёнгюллю гелген халкъ деп айтса да, олар гёнгюллю гелмегенни оланы пашман юзлери де гёрсетип тура эди. Оланы уьйлеге ерлешдиреген масъалаларында да хыйлы тюзсюзлюклер тувулуп, бирлери экинчи юртуна къайтмагъа да сюйген эди. Халкъланы арасында «англатывлар» юрютюп, юреклерин бошатып токътатдылар.
Сонг Ленинни атындагъы колхозда эки де юртну халкъы ишлеп башлады. Яшав тура-тура тюрленди, юзлер де, гёнгюллер де ачылды. Яш уланлар уьйленип, тойлар башланды. Шо кахулайлыланы гёзел тойлары гьали де гёз алдымда. Заман гетген, атлары унутулгъан. Тек мени булан 4-нчю класда бирче охугъан кахулайлы Гьалиматны аты чы эсимде», – деп яза Салимсолтан.
Ондан къайры да, мычыгъышланы сюргюн этген 1944-нчю йыл Гюйдюрмес райондагъы Степное (Хангишиюрт) деген мычыгъыш юртгъа Борагъандан да 50–60 уьягьлю гючден гёчюрюлюп, онда колхоз да къуруп, мычыгъышлар къайтгъынча онда яшадылар. Юртгъа къайтгъанда буса, янгы планлар да алып, уьйлер ишледи.
1933-нчю йыл совет гьукуматгъа къаршы агитация юрютген, динге, тарикъатгъа къуллукъ этген деп тутуп Къазахстангъа йиберилген борагъанлы Абубакар Алпавутов (Амий) 15 йыл туснакъда да туруп, 1948-нчи йыл къайта. Тек огъар ата юртуна къайтма ихтияр бермей. Степное юртгъа йибере.
Ондан къайры да, Мычыгъыш Республикадагъы бошалгъан юртлагъа савлай Россиядан кёп санавдагъы орус агьлюлени де гёчюрген эдилер. Борагъанда мычыгъышлар гетип де, борагъанлылар гёчюрюлюп де бошагъан уьйлеге Орёл областдан гелген 30–40 уьягьлю яшады. Олар бары да мычыгъышлар къайтгъан сонг оьзлени ерлерине къайтдылар.
Авух райондан Къарамангъа гёчюрюлмеге герек дейген лакланы талапларына да тамаша боласан, къумукъ юртланы халкъы оьзлеге республика гьукуматы гёрсете дейген топуракъланы ювугъунда болгъанны да сюймей, къаршылыкъ билдирелер. Булайлагъа айта къыр мишик уьй мишикни къувалайгъан кюй деп. Оьзлени миналы топуракъларына гёчюре буса чы, олар нечакъы тюрлю талаплар да салар эди. Оланы талабы дагъыстан халкъланы бирлигин кёп арив суратламаймы?
Ким гюнагьлы бу гьалгъа? Республикагъа ёлбашчылыкъ этеген адамлар миллетлени арасындагъы татывлукъ адилликни ёлунда къурулмагъа герекни билмейми? Гьар янгы гьакимлик оьзюнден алда ёлбашчылыкъ этген гьакимликни сёгюп, яманлап, адилсизликни узата турса, халкъланы бирлиги гюн сайын азар. Гьаман бирлиги булан макътала гелген Дагъыстан яш наслугъа не къоюп гетебиз? Шону сама ойламаймы?
Абас Мамаев.
Мычыгъыш Республика, Борагъан.
