Эсгиленген деп айтып, биз оьзюбюзню къарангылыгъыбыздан, билмейгенибизни себебинден тилибизден ана сютлю, ата къанлы сёзлени ташлай турсакъ, тилибиз дарбадагъын болур, ону азыву булан бирче миллетибиз де азар, къумукълугъубузну тас этербиз. Ким гюнагьлы болур – биз оьзюбюз.
Бу ерде айтмайлы болмайсан: инг де артда «толумлашып» чыкъгъан «Къумукъча-орусча сёзлюгюбюзде» 7 мингден де артыкъ «рус» сёзлер бар. Уьстевюне, олар да агитация-агитация, энтузиазм – энтузиазм, кризис-кризис, …деп, такрарланып, таржумасыз бериле. Амма минглер булан таза къумукъ сёзлер, сёзлюкде ер тапмай, тышда къала. Муна шулайлыкъда биз муаллимлени де, охувчу яшларыбызны да «савутландырабыз», сонгунда яшларыбыз ана тилин билмей деп кант да этебиз.
Гьасили, къумукъ тилни сёнюп барагъанына 450 минг бир гюнагьлы да тюгюл, 50 минг (ёрав къадардагъы) ону марипатлы интеллигенциясы: къуллукъчулар (чиновниклер), язывчулар, журналистлер, тил илму алимлери, сёзлюклени тизивчюлер ва ана тилин ярты-юрту билеген бир-бир муаллимлер биринчилей гюнагьлы.
«Тек бизин шартларда (тилни) янгыз сююп турмакълыкъ азлыкъ эте», – деген пикрунг дурус. Амма тилибизни гьалын къолайлашдырмакъ, тынчлашдырмакъ учун берилеген таклифлеринг булан рази болма къыйын. Мисал учун: «…эгер язагъан гишини алапасы охувчуну кисесинден бериле буса, шо иш тюзелер эди», – деген сёзлеринг булан. Халкъны авадан, аслам ягъыны кисесинде ел ойнайгъанны унутма ярамай. Шолай этсе, охувчуланы санаву артмас, некъадар, кемир. Кисе байлар спонсорлукъ этип чыгъагъан газет-журналларда таза къумукъ тили тарыкъ болмажакъ, реклама, бизнес, крисиз булан толтурулажакъ. Бу ерде, ёлдаш Рашит, эсге салайым, биревлеге яман совет девюрде гьукумат оьз харж маяларына миллионлар булан охувчуланы гьавайын охув китаплар булан таъмин эте эди, чебер асарлы китапланы багьасы бир манатдан озмай эди. Совет адамлар бютюн дюньяда инг кёп охувчулар да дюр эди. Гьали буса охув китаплар 100, 200, 250 манатдан кем тюгюл, чебер китапланы багьасы чы хаба, тиге. Муна бу – билим алывда бу девюрде салынгъан бир чатакъ. Бузукъ гьалдан чыкъмакъ учун дагъы да эки реформа (алмашыныв) таклиф бересен. Биринчисине толу кюйде рази болмайлы болмайсан: «Макъала болсун, асар болсун – адиллик ва гьакълыкъ, тюзлюк (реализм) герек.» Экинчисиндеги: «Биз язагъан макъалалар аслу гьалда яш наслугъа бакъдырылма герек!» – бугъар да сёз ёкъ. «Къысгъа жумлаларынга да» разимен, тек гьалиги жагьиллени тилине ювукъ язма къарасакъ, аталарыбызны ана тили йылар: сёйлевю – япсар тил.
«Янгы атлар, яш пагьмулар арагъа чыкъмай», – дегенинге ёл бермеге имканлыкълар ёкъ тюгюл деп эсиме геле. Милли кадрланы гьазирлев масъалаланы буса депутатларыбызны алдына салма, оьр гьакимлеге чыкъма, чечдирме герекли болажакъ.
«Кёпден къоллавдан чыкъгъан, оьлген сёзлени тирилтме къарамакъ да – бош авара». Бу талабынга да рази болма бир де ярамай. Неге тюгюл, шо сен оьлген деген сёзлер халкъ ёммакъларда, такъмакъларда, эпос йырларда, чечеген ёммакъларда, айтывларда ва аталар сёзлеринде, тарихи асарларында къоллана. Яшлагъа муаллимлер къумукъ тилни шолар булан уьйрете. Мактапланы программасындан шоланы чыгъарса, яшланы не кюрчюде ана тилге уьйретмеге, не булан тарбиялама герек, гьалиги ярты-ярым къумукъ тилде герекми? Машгъур Йырчы Къазагъыбызны асарларында да олар толгъан чы, оланы англамаса, яшлар ону асарларыны аслу маънасын да англамажакъ чы.
Адабият тилинден оланы биревлер англамай, ушатмай деп ташламакъ – тилибизге уллу жинаятчылыкъ болур, яни, шону этсек, жавгьарлы тилибизден бизге янгыз жагъур-жугъур къалыр.
Муна бу себеплерден эсги, эсгиленип барагъан сёзлени ташлама тарыкъ тюгюл, некъадар, жыйып, топлап, баянлыкъ (толковый) сёзлюк тизип, ана тиллерден дарс береген гьар муаллимни олар булан толу таъмин этме герек.
«Орус сёзлерден де онча къоркъма тюшмей», – дейсен. Дурус, тек сен айтагъан яш наслу, бебейинден башлап, ана сютлю оьз тилин билмеге герекли. Шо гьакъда «Ёлдашны» тап шо номеринде ана тилин яратгъандай билеген, ону ярым асру яш наслугъа уьйретип, сингдирип, сюйдюрюп гелген борагъанлы муаллим, журналист Абас Мамаев инамлы, исбатлы айта. Ол дагъы да макъаласында ана тиллени уьйренив ва уьйретив даражасын гётермекни чараларын тюзевлю санап бере.
Рашит ювугъум, сен айтагъан эксперимент (гезикли сынав) яшавгъа чыкъса, бай спонсорлар газет-журналланы оьз еслигине алып, журналистлени къурчакъдай ойнатып, олай да ари теберилген саяв халкъны гьажатларын къайда гёрдюм къара эшек дейген ерге чыгъаражагъы гьакъ зат. Газет-журналчылар, кимни арбасына минсенг, шону йырын йырларсан дегенлейин, янгыз байланы шыртына бийип ишлежегин де унутма тюшмей.
Бизин бош къычырыкълы мажлислерибизде башчыбыз деп юрюйген «лидерлерибиз» къумукъланы къумукъ болма орусча чакъыра. Шо тюгюлмю оьз миллетине биринчилей гьайсызлыкъ? Шолай ят тилдеги чакъырывланы не гючю, не умпагьаты болажакъ миллетин оьз ана тилинден кюсдюргенден къайры? Ёкъ чу.
Энни дуаланы да орусча охусакъ, тюппе-тюз болажакъбыз.
Оьрдеги пикруну узатаман: «Тек биз къурумлу кюйде пачалыкъны алдына масъаланы салып уьйренмесек, бары да умутларыбыз гьавада къалкъып туражакъ», – шу оюнг Рашит макъалангны акътик оьзеги. Амма сен тил масъаланы тарчыкъларын чечер деп ойлайгъан 2 пункт – не ону тёбеси, не кюрчюсю тюгюл. Гьакъыкъатда иш теренде, тамурунда. Шо тамурланы буса сени йимик миллетин бек сюеген, ону талайсыз талигьине юреги авуртагъан, элсюер Абас Мамаев оьзюню «Милли тиллеге тергев герек» деген макъаласында жыйып-терип бере.
Ибадулла Гьажиев,
муаллим, пенсионер.
Хасавюрт шагьар.
Гьакъ юрекден язаман
Мен «Ёлдашны» тезги охувчусуман. Газетни кёп гючлю вакътилери эсимде. Мен совет гьакимлигини артдагъы йылларында Боташда юрт советни председатели болуп ишлеп турдум. Ондан сонг школада завуч, муаллим болуп ишледим. Гьали де школада дарслар беремен. Айтагъаным, шо йылланы ичинде газетибизден айрылмагъанман. Яхшысын да, яманын да эслеймен.
Алдын газетде чыкъгъан критика макъалалагъа гёре тергев гючлю эди. Мухбирлер кёп агьамиятлы масъалаланы гётерип, кемчиликлени эсгерип яза эди. Гьакимлер олардан тартынма да тартына эди. Эшитип тюгюл, гёрюп билемен.
Гьали газетни сёзюне агьамият берегенлер аз болгъан. Мухбирлер халкъны талчыкъдырагъан масъалаланы сийрек гётере. Неге тюгюл де, мен ойлашагъан кюйде, редакция язылывну гьакимлерден таба оьтгере. Сонг журналистлер гьакимлени алдында борчлу бола, олагъа тийдирип, кемчиликлерин гёрсетип, халкъны ихтиярларын якълап язып болмай къалалар. Халкъ да шону гёре, англай ва газетде язылагъан затлагъа инамсыз бола.
Бизин школада «Ёлдашгъа» кёбюбюз шонда юртлубуз Абдулманап Гьамзаев ишлей деп, огъар абур этип ва милли газетибиз деп язылабыз. 50-ге ювукъ адам язылгъан булан да, шону охуйгъанлар аз. Иш ёлдашларыма заманда бир газетдеги бир-бир макъалаланы гьакъында сёз чыгъараман. Охугъанланы тапма къыйын бола. «Неге охумайсыз?» – деп сорасам, шу деп себебин айтагъанлар болмай. Себебин мен билемен: къужурлу, маъналы, пайдалы материаллар кёп болгъанны сюелер.
Арт вакътилерде мени тергевюмню Рашит Гьаруновну жанлы макъалалары тарта. Ону бары да язагъанлары булан мен де рази тюгюлмен. Алдан берли таныйгъаныма гёре, ону оьзю булан да шо гьакъда лакъырым бола. Ол оьзюн критика этсе де, хатири къалмай: «Сени пикрунг – сеники, мени пикрум – меники. Гел, эришейик. Сен мени мюкюр этсенг, гьакъ юрекден разилик билдирежекмен», – деп токътай. Тюзю, ону мюкюр этме тынч болмай буса да, бир-эки керенлер разилигин алгъанман.
Бир гезик ол бизин лакъырыбызны язып, газетде де чыгъарды. Рашитни язагъан, масъалаланы гётереген кюю мени кепиме геле. Ол четим, къыйын, тек агьамиятлы, халкъ учун герекли соравланы сала ва барыбызны да шо соравлагъа жаваплар излеме чакъыра.
Р. Гьаруновну артда чыкъгъан «Заман шолай бувара» деген макъаласыны яннавурунда газетни баш редакторуну заместители Далгьат Алкъылычевни «Сенек булан язгъандай» деген сесленивюн охуп, мен башлап бек къазапландым.
Интернетде «Кумыкский мир» деген сайт ачылгъанлы сегиз йыл боладыр. Мен шо сайтны бары да материалларын охуйман. Камил Алиевни ва оьзге ёлдашланы къасты булан шонда къумукъланы гьакъында хыйлы пайдалы материаллар жыйылгъан. «Ёлдашда» чыгъагъан лап агьамиятлы ва къужурлу материаллар да салына шо сайтгъа.
Гьали гелейик «Заман шолай бувара» деген макъалада гётерилеген масъалалагъа. Мен школада «Культура и традиции народов Дагестана» деген дарсны юрютемен. Бир-бирде теманы къоюп, эсли класдагъы яшлар булан тенге-тенг болуп, оланы яшаву, дюньягъа къараву, ойлары гьакъда хабарлайман. Гьалиги яшлар бек алышынгъан, дарсларын охумай буса да, бир-бир затланы уллулардан яхшы англай, биле. Олагъа «Ёлдашны» гьакъында да айтагъан кююм бола. Яшлар газетни тилин де англамай, шонда гётерилеген масъалаланы да къабул этмей. Неге тюгюл, газет халкъдан айырылып бара, яшлар буса ону оьзлеге ят ва арек гёре.
Шону учун Рашит тюз яза. Шу кризис булан бек белсенип ябушма герек. Гележек наслуланы гьакъында, милли газетни, ана тилибизни гележегини гьакъында къувун салма герек. Пачалыкъ этме герек, ата-аналары гьай этсин деп турса, тюз болмас. Ана тилни оьсювюне журналистлер де кёп къошум этип бола.
Халкъ булан, айрокъда яш наслу булан ишлеме герек. Юртлагъа янгыз язылывну вакътисинде тюгюл, сав йылны узагъында юрюп, адамланы къыйынын-тынчын ахтарма герек. Шо заман язылажакъ олар газетге гьакимлер эсгермесе де.
Яшларына орусча сёйлейгенлер янгыз шагьарларда тюгюл, гьали юртларда да бар. Шолайлагъа айып этип, англатыв иш юрютмесе де ярамай. Школаларда ана тиллени сагьатлары йыл сайын кемий. Шо гьакъда бир-эки эсгерип къоймакълыкъ азлыкъ эте, газет къувун гётерме, муаллимлер булан бирге пачалыкъ къурумлагъа бир токътавсуз арз этме, кагъызлар, чакъырывлар язма герек.
Р. Гьаруновну макъаласы менде шу ойланы тувдура.
Дагъы да къошма сюемен. Гьюрметли «Ёлдашны» журналистлери ва редакторлар, газетни таъсирин гючлендирме къарагъыз, ону маънасын замангъа къыйышывлу этмеге белсенген ёлдашлагъа кёмек этигиз, якълагъыз. Эркин кабинетлерде де олтуруп, ондан-мундан чёплеп, бош макъалалардан толтурмагъыз газетни бетлерин. Халкъ учун языгъыз. Гьакимлеге макътавну аз этигиз. Оьзюгюзге этилеген критиканы да гери урмагъыз. Толу кюйде программаны тайдырып, ону орнуна чебер асарлар яда юрт яшавну гьакъында материаллар салыгъыз. «Временада» йимик къужурлу материалланы къумукъча да охума сюебиз.
Мен сизге шуланы гьакъ юрекден яхшылыкъ ва пайдалы, берекетли ишигизде уьстюнлюк ёрай туруп язаман. Хатиригиз къалмасын!
Камил Моллаев.
Боташюрт.
Редакциядан:
Рашит Гьаруновну «Ёлдаш» газетде чыкъгъан «Заман шолай бувара» деген макъаласына бакъгъан якъда да шолай болду. Эки де якъ бирев-биревню англады.
Тек газетни алдында токътагъан дагъы да масъалалар бар. Шо себепден эсгерилген макъала булан байлавлу сесленивлени тамамлайбыз.
