Карпат бойдагъы гьаракатгъа — 80 йыл

 

Белгили экени йимик,  Уллу Ватан давну дёртюнчю йылын совет асгерлер Ленинград-Новгород ва Днепр-Карпаты (яда Ингулец) дав гьаракатлар 1943- 1944-нчю йыллар) булан башлай. Беш айны узагъында юрюлген шо дав гьаракатланы натижасында совет асгерлер немис-фашистлени Ленинграддан 200-280 чакъырымгъа артгъа ташлай, Украинаны онг ягъын немис елевчюлерден азат эте. Бугюнлерде шо бойларда къанлы давлар тамамлангъанына 80 йыл бола. Шо давларда Къаягент районну Башлыгент юртунда тувгъан, оьсген ва 1942-нчи йылны февралында давгъа гёнгюллю кюйде гетген Шапи Агъаев жагь кюйде ортакъчылыкъ этген. Тюпде игит уланыбызны гьакъында хабарлайбыз.

 

1942-нчи йылны февралыны 9-нда Шапи Агъаевни фронтгъа бармакъ муратда язгъан арзасына къол салына.  Асгер борчларын ол 109-нчу гёнгюллю Къубан дивизияда кютмеге башлагъан. 1942-нчи йылны июль айыны 9-нда Шапи Агъаев 12-нчи Армияны 23-нчю атышывчу дивизиясыны 255-нчи полкуна гёчюрюле ва Сталинградгъа бакъдырыла. Душман булангъы биринчи давларда бетине енгил яра тие.  Сав болгъан сонг, 1943-нчю йылны январ айында ол 8-нчи Армияны 28-нчи корпусундагъы 88-нчи гвардия атышывчу дивизияны 269-нчу атышывчу полкуна йибериле ва полкну 2-нчи батальонундагъы  разведчиклени бёлюгюне командир этилип белгилене.

Мунда игитибизни дав ёллары Къумукъну бирдагъы къоччакъ уланы чагъаротарлы Абдулгьаким Исмайылов булан раслаша. Эки де къумукъ улан таныш бола ва къурдашлыкъны юрютмеге башлайлар.

Душманны Сталинградда дагъытгъан сонг, дивизия толумлашдырыла, ял ала, янгы тартышывлагъа гьазирлене. Алда бай ва уллу Украина токътай.

1943-нчю йылны гюз айларында 8-нчи Армия алгъа бакъдырыла ва октябр-ноябр айларда  Днепропетровск, Кривой-Рог бойларда дав гьаракатларда ортакъчылыкъ эте. Сонг бираз ял алып, Никополь-Кривой-Рог, Снегирев дав гьаракатланы оьтгере. Шоланы барышында Шапи Агъаев игитлик гёрсете.

1944-нчю йылны январ айыны 10-нда 9 сагьат 35 минутда 88-нчи гвардиячы атышывчу дивизияны бёлюклери гьужумгъа гётериле ва душманны окопларына чапгъынын башлай. Артиллеристлер атышывчулагъа яхшы кёмеклеше. Натижада, асгер бёлюклер Софиевка-Николаевка ёлгъа чыгъалар.  Къутургъан немислер 5 гезик алгъа багъып гьужумгъа гётериле, тек бизин асгерчилени артгъа ташламагъа бажармайлар. Оьр командование асгер бёлюклени алдына Николаевканы елемек деген янгы жаваплы масъаланы сала. Орловну къабуру деген Курганны бойларында айрыча гючлю давлар башлана. Автоматчы бёлюклер гётерилгенде, душман олагъа 30-гъа ювукъ «Тигр» танкларын бакъдыра. Кёмекге бизин танкистлер заманында етише ва 10 танкны яллаталар, къалгъанлары артгъа тартыла. Шо давларда Шапи Агъаев экинчилей енгил яралана ва мартны 15-и болгъунча госпитальда ята. Мартны 5-нде буса Уллу Ватан давну тарихине гирген белгили Ингулец дав гьаракат башлана.

1944-нчю йылны март айыны 2-нде 8-нчи Гвардиячы армияны алдына Николаев, Одесса шагьарланы азат этмек деген масъала салына.  Шо операцияланы оьтгеривге 88-нчи атышывчу дивизияны асгер бёлюклери де къуршала. 93-нчю разведротаны ва ону командири старший лейтенант Федор Катковну тенгсиз игит ишлери Уллу Ватан Давну тарихине айрыча гирген. Ишлер булай болгъан.  Дивизия гиреген 28-нчи гвардиячы корпусну развед­ротасы душман бекликге айландыргъан Ингулец оьзенни онг ягъын ахтармагъа борчлу болгъан. Тек, старший лейтенант Федор Катковну разведчиклери жаваплы масъаланы чечип къоймай, дивизияны командирине Ингулец темир ёл станциягъа ва Зелёное деген посёлокгъа гечелетип гирмекни тилейлер. Разилик алып, 60 адамы бар разведрота 2 батальонну якълаву булан станциягъа ювукълаша. Ёл боюнда разведчиклер 2 немис солдатны есир этип къолгъа ала, олардан таба 16-нчы немис  яяв дивизияны ерлешивюн уьйрене, кёп къавгъасыз 84,4 бийиклик ва он­дагъы блок-пост къолгъа алы­на. Немис тилни яхшы билеген сержант Корш немис связистлер булан сёзге гирише, оланы командованиесин  алдата.  Блокпост булан бирге разведчиклер немислени артиллерия батареясын да ёкъ этелер, оланы савутлардан толгъан автомашинлерин де къолгъа алалар ва шолагъа да юкленип Ингулец темир ёл станциягъа багъып­ тербенелер. Зелёное деген посёлокну 266-нчы атышывчу полкну 3-нчю ва  269-нчи атышывчу полкну 2-нчи батальонларыны  солдатлары елемеге герек болгъан. Шо гьаракатда батальонну разведчиклерини бёлюгюню командирини заместители Шапи Агъаев де ортакъчылыкъ этген. Гече булан асгерчилер юртну азат этелер. Немислени эс тапмагъа къоймай, бизин солдатлар Николаевгъа ва Одессагъа бакъдырылгъан гьужумун гючлендире.

Одесса областны Благоевское районуна гиреген Адамовка ва Благоево деген эки юрт бир-бирине ювукъда ерлешген. Адамовканы азат этив давда 93-нчю разведротаны командири, Шапини ювугъу Федор Катков игит кюйде жан бере. Огъар оьзю­ню Советлер Союзуну Игити деген Алтын медалын  тёшюне такъмагъа насип болмай.  Шапи Агъаев буса шо гюн оьзюню разведчиклери булан Благоевону азат этелер, кёп сюйген командирини оьлю­мюне немислерден оьч алалар.

Шапи Агъаевни савгъатламагъа берилген кагъызда булай язывлар бар: «Одесса областны Благоев районуну Благое­во юртун азат этив гюн разведчиклени бёлюгюню разведчиги старший сержант Агъаев Шапи Гьажихалилович биринчи болуп юртгъа гирген, оьзгелени алгъа ругьландыргъан. Юртну ичиндеги атышывларда 4 немис солдатны ва 1 снайперни ёкъ этген».

Сержантны игитлиги 88-нчи гвардия дивизияны 1944-нчю йылны апрелини 15-нде чыкъгъан №031/н номерли буйругъу булан «Къоччакълыгъы учун» деген медаль булан белгиленген.

1944-нчю йылны июль айыны орталарында 3-нчю Украина фронтну асгерлери Белоруссиягъа гирелер. Июль айыны 18-нден августну 2-си болгъунча Люблин-Брест дав гьаракат оьтгериле.

1944-нчю йылны декабр айыны 24-нде Шапи Агъаевни 4-нчю гезик къолуна яра тие. Санбатальонда узакъ ятмай чыгъа.

1945-нчи йылны январ-февраль айларында Польша пачалыгъын немис-фашист елевчюлерден азат этив башлана. Бекликлеге айлангъан Лодзь, Познань шагьарлар  къанлы давлардан сонг къолгъа алына.  Игит ишлери саялы 8-нчи армияны 4-нчю полкуна, шоланы арасында 269-нчу полкгъа да «Лодзинский» деген сыйлы ат бериле. Шагьар ва къала гьисапланагъан Кюстрин учунгъу давлар айрыча къанлы бола. Шо давларда Абдулгьаким Исмайылов къуллукъ этеген 82-нчи гвардиячы атышывчу дивизия да ортакъчылыкъ эте.  Шагьар еленген сонг Берлинге тувра ёл ачыла. Башында  маршал Жуков да булан 1-нчи Белорус  фронт ачыла. Берлинни елев дав гьаракат 20 гюнню узагъында юрюле. Сталинградны игити генерал В.И.Чуйковну 8-нчи армиясы Берлинге къыбла якъдан тербене.

1945-нчи йылны апрель айыны 23-нде 269-нчу полкну 2-нчи батальонуну солдатлары башында капитан Семакин де булан биринчилерден болуп Шпрее оьзенни онг ягъына чыгъа­лар ва дав этмеге оьзгелеге де ёл ачалар. Арты булан оьзге батальонлар, полклар гьужумгъа гётерилелер. 88-нчи дивизияны боюн тутуп 82-нчи дивизияны солдатлары да алгъа юрюй. Шпрееден 2 де дивизиялар бирче чыгъалар.  1945-нчи йылны апрелини 24-нде 8-нчи армия Берлинни ортасына бакъдырыла. Апрелни 30-нда, майны 1-нде 3-нчю ва 8-нчи армияланы солдатлары Рейхстагны, 2-нде буса савлай Берлинни елейлер. Берлин учунгъу давларда Шапи Агъаев ва Абдулгьаким Исмайылов бирдагъы да ёлугъа.

Висла оьзенни гюнбатыш бетинде ерлешген немис-фашистлени асгерлерин ёкъ этивде, Варшаваны алывда, Берлинни беклик­лерин оьтгени ва шагьарны елегени саялы гвардияны старший сержанты Шапи Агъаевге Оьр Башкомандованияны буйрукълары булан 3 Разилик кагъыз берилген. 1-нчи Белорус фронтну 88-нчи гвардиячы атышывчу дивизиясыны 1945-нчи йылны май айыны 31-нде чыгъарылгъан 0211 номерли буйругъу булан 269-нчу полкну разведчиги, гвардияны старший сержанты Агъаев Шапи Гьажихалилович командованиени дав тапшурувларын уьлгюлю кютгени, немис елевчюр булангъы давларда гёрсетген игитлиги ва къоччакълыгъы саялы Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлангъан. Ону тёшюн «Варшаваны азат этгени учун», «Берлинни елегени учун» деген дав медаллар безеген.

 

…Янгыдан ишге

 

Ону къысматы уьйлерине уьстюнлюк къазанып къайтгъан минглер булангъы фронтовиклени къысматына ошай. Тек Шапи 4 ярасына да къарамай давдан сонггъу йылларда да жанын-къанын аямагъа билмеген ва сюймеген. Ерли колхозда къайратлы чалышгъан, уьйленген, уьйлер къургъан. Уьягьлюсю Мадина булан яшлары Меседу, Абдулла, Къурбанмагьаммат, Зарипат булан сююнген.

Партияны чакъырывуна жавапланып, коммунист-фронтовик 1954-нчю йылда Къазахстангъа ишлемеге баргъан. Къайратлы загьматы учун огъар «Тын топуракъланы ишлетгени учун» деген медаль тапшурулгъан.

1958-нчи йылда колхозну ёлбашчылары Шапи Агъаевни Къалмыкъ Рес­публикагъа гьайванлагъа къатты емлер гьазирлемеге хас бригаданы ёлбашчысы этип йиберелер.

Гьар ишге, тапшурувгъа жаваплы янашагъан, давда солдатларына атасы йимик аявлап къарагъан Шапи командировкада да шо хасиятларын тас этмеген. Ону булан болгъан юртлуланы эсге алывларына гёре, уллу сувукълар болгъанда Шапи исси опуракъларын чечип бригаданы ишчилерине гийдирген, атасы йимик олагъа къуллукъ этген, жанын-къанын аямагъан. Давну игити фронтовик Шапи Агъаев шолай улан болгъан. Тек, давну яралары, дав авлакъларда оьтгерген гечелери-гюнлери ону савлугъун бузгъан. Къалмыкъ Респуб­ликадан къайтгъан сонг Шапи Агъаев авругъан ва узакъ къалмай 49 яшында гечинген.

Игитибиз гечинген сонг агьлюде лап гиччиси уьчюн­чю уланъяш тувгъан. Огъар игит атасыны аты Шапини аты берилген. Агьлюню бары авуру, къыйыны Мадина баживню инбашларына тюшген. Амма къатынгиши чыдагъан, бары да яшларын аякъгъа тургъузгъан, гьарисине билим, тарбия берген.

1945-нчи йылны октябр айында Абдулгьаким Ис­майылов оьзюню дав къурдашы Алексей Кова­лев булан бирге фронт къурдашы Шапи Агъаевге эсделикге суратын йиберген. Шо сурат бугюн башлыгентли Агъаевлени агьлюсюнде сакълангъан лап аявлу суратланы бириси.

 

Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,

­­Къаягент район,

Башлыгент юрт.