Дагъыстан оьзюню гьава, табиат шартларына, «ич» гьалына гёре аграр республикасы деп тезден айтыла геле. Шону да оьз гезигинде тармакълары хыйлы бар. «Агро» деген сёзню бютюн барлыгъы топуракъ булан байлавлу. Айтагъаным, о юр тхозяйствону бары тармакъларындан амалгъа геле.
Ашлыкъ, аш – бары затгъа баш деп санала. Тюз айтыла. Ашлыкъны ва оьзге тирлик берекетлени таман чакъы болдурмакъ учун уллу оьлчевлерде топуракълар гьажатлы болагъаны белгили. Шо ягъындан алгъанда Дагъыстан марсайма болмай. Шону учун да айрокъда Тюзлюкдеги тегиш топуракъланы оьтесиз аяп ва къоруп сакъламакъны агьамияты артыкъ кюйде уллу. Гьакъыкъатда, Тюздеги авлакъ топуракъланы къоллавда буссагьат кёп нукъсанлыкълагъа ва пышдырыкълагъа ёл къоюла. О гьакъда бизин гьакъыллы ва гьисаплы алимлерибиз, олар булан бирче мухбирлерибиз газетлеге нечесе керенлер «итти» макъалалар язып чыгъарды. Болса да шо масъаланы ёрукълу кюйде, артгъа салмай чечивню ёлунда «жанлы» тербениш эс этилмей. Демек, сёз кёп, алышынып тюзелеген иш ёкъ.
Десем де, артдагъы вакътилер ер-ерде чачывлукъланы ва оьзге тарлавланы ери ва кюю булан къоллама урунагъанлар арагъа чыгъып да геле. Шолай экени де яхшы. Гьалиги заманны талапларына гёре шо да «увакълыкъ» деп санала. Тарлавланы берекети мол болсун учун уллу оьлчевлердеги топуракъланы ишге салмагъа тюше. Ишлени шолай юрютмеге буссагьат бизге топуракълар, шону ичинде сабанлыкълар гесеклер этилип адамлагъа пайлангъанлыкъ бек пуршав эте. Уллу ерлени сюрмеге, чачмагъа, артда буса ашлыгъын ормагъа ким буса да болмай ва бажарма да бажармай. Шо себепден узакъ йыллар бою арив-арив авлакълар биченликлеге айланды, тегенек булан къургъайгъа батды, гезивлени отлавларына дёндю. Лап яман ери-кёбюсю юртлуланы юрт хозяйство касбулагъа муштарлыгъы сёндю, оланы авадан кёбю топракъгъа бакъгъан культура не зат экенни унутду. Энни буса шо къыйматлы уьлгюлени къайтарып «тирилтип» хотгъа салмагъа хыйлы къыйын тёкмеге, кёп заман доланмагъа гьажат болажакъ.
Топуракъчылыкъны культурасы деген калиманы маъна башыны тюрлюлюгю де, теренлиги де кёп уллу. О нечесе узакъ девюр бою сабанчылар ва алимлер топлагъан сынавну оьзекли даражасыдыр. Шону шартларын тюз къоллайгъан уьлкелерде ва оьзге ерлерде сабанлыкъланы гьар мары дегенлей мол ашлыкъ ва оьзге берекетлер берегени белгили…
Дагъыстан гьукумат сабанлыкъланы ва башгъа тарлавланы къоллавну гьакъында береген маълуматлагъа инансам, сабанлыкъланы ва оьзге авлакъ топуракъланы къоллавда «кёп» алгъа барыв бар. Шо оьсюв нени ва не заман булан тенглешдиргенде бар экен дагъы?! Мен бюртюклю ашлыкъланы ломай къадары нечакъы болгъаныны ахыр оьлчевюн бир маълумат къуралда да табып болмадым. Шо бир вакътини ичинде буса айрокъда Къызлар бойда бир де болмагъан кёп чалтик алынгъан деп «оькюрюв» кёп. Язылгъан ва хыйлы керенлер малим этилген маълуматлагъа гёре, чалтик тарлавланы чеклерини оьлчевлери 30 минг гектардан да оьте. Дагъыстанны оьлчевюн гёз алгъа тутса бу аз санав тюгюл. Санав маълуматланы бирлеринде Дагъыстанда 130 минг, бирдагъы башгъасында буса 150 минг тонна чалтик-дюгю болдурулгъан деп эсгериле. Чалтикни ишлетип онгарагъан 4 завод да къурулгъан ва ишлей деп де айтыла. Чалтик чеклени майданларын дагъы да артдырмагъа гёз алгъа тутула. Ишлени шулай экени нечакъы бола буса да яхшы! Тек шоланы дагъы да артдырмакъны бармы экен онча маънасы… деп ойлашып да йибересен. Неге десегиз чеклени «тойдурмагъа» элемсиз кёп сув тарыкъ. Бизде буса сувну къытлыгъы баргъан сайын бек сезиле. Сонг да Дагъыстанны кёп бойларында, шону ичинде Къызлар якъда топуракълар, сув кёп болса, тузлакълагъа айланмагъа бек амракъ экени белгили. Тузу чыгъып къужурагъан топуракълар сонггъунда пайдасызланагъаны да ачыкъ. Бу ерде бек гьакъыллы ва сакъ кюйде, илмугъа кюрчюлендирилген кюйде иш тутмаса ярамай. Бугюнгю тюшюмден сююнюп артын ойлашмай къойсакъ сонг, геч болгъанда гьёкюнмек бар!
Мен залим алим яда касбучу болмасам да ойлашаман чалтик болдурувгъа, шону оьлчевлерин дагъы ярлыкъсыз артдырывгъа салмай гючню, бизин Дагъыстанны шартларында бюртюклю оьзге ашлыкъланы къадарын артдырывгъа салса яхшы болмасмы дагъы… деп.
Кёбюсю сынавлу касбучулар (специалисты) ва мен оьзюм де аслу ашарлыкъ гьисапда будайны ва шолай да бюртюклю ашлыкъланы оьзге тайпаларын кёп болдурагъан кюйню этивню гьар не заман да хайыры болгъан деп гьисап этемек. Неге тюгюл ашсыз инсан да, тирликсиз гьайван-мал да, жан жанывар да узакъ туруп болмай. Гьалиги техниканы ва технологияланы кёмеги булан бизин Дагъыстанны шартларында да мол ашлыкълар болдурма багъыйлы имканлыкълар бар. Гетген йыл Буйнакск райондагъы 3-4 сабанчы-фермер хозяйстволар етишген натижалар шо сёзлеримни гьакълыгъын ташдырды. Айтагъаным, «Улей» деген хозяйство оьзю ишлетеген чакъы сабанлыкъланы гьар гектарындан алгъан будайны орта гьисапдагъы тюшюмю 50 центнерден де кёп эди. Ону ва дагъы да оьзгелени гьаракаты исбат этди аркъа-торкъа топуракълардан да, аз сама да кюю булан къуллукъ этсе, мол тюшюм оьсдюрмеге болагъанны. Эсгерилген ёлдашлар топуракъчылыкъны культурасы талап этеген шартланы, барысын да сакъламаса да, лап аслуларын сама заманында ва тындырыкълы кюйде яшавгъа чыгъарса хайыр гёрмеге бажарылагъа нына оьзлер де мюкюр болду, башгъаланы да мюкюр этди. Дагъы да, яхшы гьасиллеге етмеге бажарылар эди эгер де гьукумат топуракъ булан ишлейгенлеге якълав гьисапда этилеген кёмеклени къолай этсе, техниканы ва шолай да ягъарлыкъ – май материалланы… багьаларын тюшюрсе. Масхара затмы дагъы, къоллангъан комбайнгъа 30-40 миллион акъча берип къоймагъа…
Мен гьисап этеген кюйде, юрт хозяйство агьамияты булангъы топракълагъа бакъгъан якъда бизин гьукумат адилни къаттыдан тутмагъан. Гёрюп турабыз шо топуракъланы нечесе-нечеселери тюпден таба сатылагъанны, бир башгъа муратлагъа къолланагъанны. Тюз затмы дагъы – оьзлеге пайланып берилген сабанлыкъланы адамланы барысы да дегенлей биченликлеге айландыргъан. Гьали тергев берип къорасанг шо биченликлени тазза гьавкъаты битген. Неге тюгюл гюз, къыш айларда да шоларда саякъ гьайван, мал, ат табунлар гезей. Сюрюлюп чачылмайгъан топуракълар чычкъанланы атавуна айлангъан. Оту къалын болсун деп яда чычкъанланы санавун артма къоймас учун шоланы уяларын тозагъан, агъулайгъан гьеч бирев ёкъ. Шу кепдеги пакарсызлыкъгъа ахыр салмаса болмай деген меселде юрюлеген сёз кёп, тек гьакимиятны янындан гёрюлеген бир асувлу чара ёкъ.
Бу ишге жаны авруйгъан касбучулар айтагъан кюйде, сабан топуракъланы адамлагъа 49 йылгъа пай гьисапда бергенлик тюз тюгюл. Шо топуракъланы кёп артгъа салмай къайтарып алып ерли администрацияланы еслигине бермек учун тюз законлар чыгъарма амал этилсе дурус болур эди. Шо заман гертиден де топуракъланы асувлу ишлетмеге оьз ва техника гючю барлагъа ижарагъа бермеге онгай болур эди. Айтагъаным, инсанны да, демек къалгъан жанланы да токъ сакъламагъа, сабанлыкъланы да азыкъ якъдан азма къоймай гележек наслулар учун арив сакъламагъа бир къадар имканлыкъ тувар эди.
Къуру къырдан гелеген ашлыкъгъа харлы турагъан бизин Дагъыстанда сабанлыкъланы асырап сакъласа, бары да агротехника къуллукъланы кюю булан, культураны сакълап къолласа толу кюйде дегенлей ашлыкъ булан оьз-оьзюн таъмин этме бажарылмай къалмас эди деп эсиме геле. Тюзю, узакъ йыллар улавлангъан бу уллу масъаланы бир къадар асувлу чечмеге, озакъда заман да тарыкъ, гьакимиятны янындан адил де, тавакал да гьажат. Топуракъ масъалалардагъы булгъавурланы тез чечме къарагъан чакъы бизин гележекдеги азыкъ аманлыгъыбыз да, токълугъубуз да кёп гьасил болажакъ.
Абдулла БУГЛЕНЛИ.
