Гьар агьлюню инг аслу мурады насипли, сав-саламат, гьакъыллы яшланы тарбияламакъ ва оьсдюрмек экенни барыбызда яхшы англайбыз. Озокъда, яшларыбызны биз умут этеген кюйде тарбия берип насипли, жамиятгъа заралсыз адамлар этип оьсдюрюп болабызмы яда яшавну барышында бир тюрлю янгылышланы ёлгъа йиберип къоябызмы, алданокъ билмеге бажарылмай.   Йыллар арадан оьтгенде,  халкъны яшавгъа къараву, турушу, хасияты да алышына. Тек заманлар алышынмай, адамлар алышына деп де айтыла.

 

Гертилей де, айрыча бизин Дагъыстан халкъны яшав-турушу да, милли адатлары да  алышына бара. Адамлар да шо алышынывланы алдан эсе тынч къабул этеген, къулакъ асмайгъан, ёлгъа йиберип къоягъан болгъан. Шону булан бирче халкъны ич дюньясы, къылыкъ, хасият битими да алышынгъан. Алдын телевизордан башгъа уьлкелерде болгъан деп гёрсетеген адилсиз  агьвалатлар жинаятчы ишлер гьали бизин яныбызда, биз турагъан шагьарда, таныш-билишни арасында да болагъаны талчыкъдыра. Айрокъда оьрюм яшланы арасында  болагъан пасатлыкъланы  эрши  ва жинаятчы ишлени оланы  психологиясы ва тарбиясы булан байлай.  Шо саялы болма да ярай, бир-нече йыллардан берли  гьар школада яшлар учун психологлар ишлемеге башлагъан. Оланы алдына инг башлап чарчымлы, четим хасиятлы, тынглавсуз яшланы эсгерилген хасиятларыны себебин билип, олагъа кёмек этмек деген масъала салына.

Магьачкъала шагьардагъы 29 номерли орта  школада чалышагъан психолог Бахтум Алхановна Дадаева оьзю де эсгерилген школаны охуп битдирген. Школада охуйгъан йылларында информатика дарсланы муаллими болмагъа мурады болса да, ата-анасыны насигьатына тынглап,  2005-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ педагогика  университетни педагогика ва психология факультетине охумагъа тюше. 2010-нчу йылда шону  оьр къыйматлагъа тамамлай. Топлагъан бажарывлугъу огъар  школадагъы башлапгъы класланы яшлары  булан  тынч кюйде  ишлемеге болушлукъ эте. Бахтум Дадаева булан этген лакъырлашывну охувчуланы тергевюне беребиз.

– Школада психолог-муаллим болуп ишлейгенигиз нече  йыл  бола?

–Школада психолог болуп ишлемеге башлагъаным 1 йыл бола. Яшларымны тарбиялавну вакътисинде мен янгыз оьзю­мню яшларыма тюгюл, оьзгелеге де кёмек этмеге боламан деген ой бу касбуну   уллулагъа тынг­лап негьакъ тангламагъаным исбат этилди.

– Яшланы ич дюньясын англап билмеге де тарыкъсыз. Къыйын тюгюлмю?

–Яшны сёзюне, турушуна, оьзюн тутагъан кююне къарап, 10-20 минутну ичинде ону ич дюньясын англамагъа боламан. Балики, магъа Яратгъаныбыз шолай пагьму бергендир. Къыйын тюгюл, яшлагъа кёмек этмеге гьасиретлик мени ишимни къужурлу  ва пайдалы эте.

– Охувчулар булан  ишлемек учун адамда бек уллу сабурлукъ болмагъа герек. Къыйын, четим хасиятлы яшлар булан гьаллашламагъа, инандырмагъа нечик бажарыла?

–Яшлар  булан психолог гьисапда ишлемек учун инг башлап сабурлукъ герек,  четим хасиятлы яшлар булан иш гёрювню вакътисинде оланы англамагъа ва якъламагъа герекни унутмагъа тюшмей. Булар бары да –яшланы ич дюньясын ачмагъа,  англамагъа кёмек этеген ачгъыч деп айтмагъа ярай. Яш ­оьзюн  якъламагъа къаст этегенни гёргенде, оьзюню гьислерин,  талчыкъларын яшырмай, инана ва оьзюне кёмек этмеге сюегенни англай.

–Гьалиги заманда охувчу яшлар башгъа, олар булан ишлемеге къыйын деп айта. Гертими, яшланы психологиясы алышынгъанмы?

–Гьалиги яшлар этгенни  англамайгъан, хадирин билмейген болгъан деп айталар, тек мен шолай ойлашмайман. Эгер оланы англасакъ, якъласакъ,  олар да бизге гёре жавап бере. Мисал учун, мен оьзлер булан ишлейген яшлар биринчи  дарсгъа гьар тюрлю хасиятлар  булан геле: бирлеринде инаныв ёкъ, бирлери къоркъув булан геле.  Мени яныма такъсырламагъа бакъдыргъан деп ойлашалар. Дарсланы вакътисинде яшланы шо гьислери, хасиятлары  алышына. Башлап олар  сабур бола, инанмагъа башлай. Гертиси, яшланы уллулардан, муаллимлеринден яшырагъаны болмай, айтмагъа, англатмагъа тартынагъан, къоркъагъан,  оьзлени ичинде жыйып сакълап турагъан талчыкълары бола.  Шоланы барын да магъа анг­латгъаны саялы такъсырланмажагъын англагъан яшлар тёкмейчачмай дегенлей шо талчыкъларын айтмагъа башлай.  Шо­гъар гёре, яшланы четим хасиятларыны себеби де арагъа чыгъа.

–Артдагъы вакътилерде школа чагъындагъы  бир-бир яшланы арасында эдепсиз, чарчымлы, къыйывсуз хасиятлы яшлар эс этиле. Шолай хасиятланы себеби недир?

–Мен ойлашагъан кюйде, яшланы хасиятлары алышынмагъан, тышдан гелеген маълуматлар, олар машгъул болагъан  ишлер алышынгъан. Яшлар не булан машгъул, негер тынг­лай, негер къарай–  кёбюсю гьалда шогъар тергев етишмей. Мунда ата-аналаны  яшлагъа тергевю, къараву,  гьайы осал экенни эсгерме сюемен. Яшлар оьзлени чагъына гёре охумагъа, башгъа ишлер булан машгъул болмагъа герек. Яшлагъа билмеге,  къарамагъа тюшмейген Интернет торунда гёрсетилеген агьвалатлар, маълуматлар яшланы психологиясын буза.

– Бираз алда Магьачкъала шагьарда яш къызланы арасында болгъан ябушувгъа  гёре психолог гьисапда не айтмагъа боласыз?

– Къызъяш яда уланъяш болсун, башгъа тюгюл. Эгер яшлар, оьрде де эсгергеним йимик  тышдан тарыкъсыз, тергелмеген чагъына къыйышмайгъан  ва артыкъ маълумат алып турса,  оланы башында, оюнда тарыкъ тюгюл маълумат топлана ва яш  къайсы тюз яда тюз тюгюл экенни айырып бажармай.  Ондан къайры да,  бир-бир агьлюлерде болагъан татывсузлукълар, яшланы алдында болагъан эришивлер яшланы юрегинде  бир яра йимик къала. Къырда да яшлар бир-бири булан  эришмеге, ябушмагъа бир-биревню къызгъанмайгъан болмагъа башлай. Муна шулар барысы да яшланы арасында вагьшиликлер  тувдура.  Демек, яшлар уьйде, абзарда гёргенин  такрарлай ва шолай этмек  тюз деп ойлаша.

– Олар булан школада заманында психолог ишлемегенми экен?…

– Алда, балики,  яшлар  психологлагъа харлы болмагъандыр.  Гьали  яшлар булан ишлейгенликни  бир нече аслу  себеплери бар. Биринчиси – ата-ананы яшланы тарбияламакъ инг алдынлы борчу экенни унутуп, къазанмакъны гьайын этегенлиги дир. Экинчиси – яшланы англамайгъанлыкъ ва уьчюнчюсю де – Интернет торундан артсыз-алсыз, тергевсюз, тарыкъсыз маълумат алагъанлыкъ.

– Сизин ишигизде лап къыйын тиеген недир?

– Инг де къыйыны яш булан тюгюл, яшланы ата-анасы булан  байлавлукъ къурмакъ, оланы инандырмакъ. Ата-аналаны бирлери яшына психологну кёмеги тарыкъ экенине, башгъалар кёмек этип болагъанына инанмай. Яшлар булангъы ишни натижасыны яртысы кёбюсю гьалда ата-ананы янашывундан, инанывундан гьасил бола. Яш булан янгыз психолог тюгюл, анасы-атасы да къошулуп кёмек этмеге, чалышмагъа  герек.

– Ишигизде не йимик къайдаланы къоллайсыз?

– Мен башлапгъы класланы яшлары булан ишлейгенге гёре,  лакъыр этив, оюнлар, сурат этив, шолай да ёмакъланы охуп, маънасын ачып, яшгъа ­оьзюню бир хабарын ойлашмакъны таклиф этеген къайдалар булан ишлеймен.

– Бахтум, сизге арив маъналы ат къойгъан. Къумукъланы арасында кёп ёлукъмай. Аты­гъызны ким къойгъан, маънасына тергев берип къойгъанмы экен?

– Гертилей де, атым булан байлавлу бир гиччирек, къужурлу хабар айтмагъа ярай. Мени атам-анам дёргелилилер. Уллатамны биринчи къатыныны аты Бахтум болгъан. Бек яхшы адам болгъан деп айталар. Тек ол узакъ яшамагъан, дюньядан тез гетген. Гечингенче, оьзюню уьягьлю­сюне; «Къызынг болса, мени атымны къоярсан»,– деп тилеген. Уллатамны къызлары болса да, улланам эрини биринчи къатыныны атын къоймагъа рази болмагъан.  Мен тувгъанда уллуатамны тилевюн  атам яшавгъа чыгъаргъан. Мени хасиятларым атын къой­гъан Бахтумгъа ошай деп айталар. Бахтумну маънасы да насипли миллет  деп эсгериле.  Бир башгъа тилде кёмек этмеге сюеген деген маънасы да бар.

– Бахтум, сизин къас­тыгъыз  булан насипли  миллетни яшларын тарбияламагъа кёмек болсун. Лакъырлашыв учун да  баракалла.

– Сен де савбол.

 

Патимат БЕКЕЕВА.