Абдулвагьап Межитовну 90 йыллыгъына
Абдулвагьап Межитов журналист гьисапда да, шаир, язывчу гьисапда да охувчулагъа оьзюн танытып болду. Ол Къарабудагъгент районну Дёргели юртунда 1933-нчю йылда тувгъан. Яшавун Аданакъ юртда узатгъан. Юрт школадан сонг Магьачкъалада техникумну, Москвада оьр партия школаны битдирген. 1958-нчи йылдан берли журналист касбуну юрютген. 1965-нчи йылдан берли «Ленин ёлу» («Ёлдаш») газетде гьар тюрлю жаваплы къуллукъларда чалышып тургъан.
Шо йылланы ичинде ол прозаны ва поэзияны тармагъында да оьзюн танытгъан. Ону «Дёгерек дюнья», «Заманны сеси», «Гюнешни нюрю», «Къараман къыргъын» деген шиъру китаплары ва «Сюйсегиз инаныгъыз, сюйсегиз инанмагъыз», «Дер къала», «Дёргели (орусча), «Къоркъув», «Къыр Къызны сюювю» деген проза китаплары печатдан чыкъгъан.
Аслу гьалда ону асарларында бугюнгю яшав суратлана. Айрокъда автор сюювню, ата юртуна, элине, Ватанына бакъгъан якъдагъы аминликни, адилликни, загьматгъа берилгенликни оьр даражада багьалай. Шолар булан янаша арт вакътиде тувулунгъан халкъны къыйынлы гьалы, намусну, эдепни, къылыкъны ажизленип барагъаны ону талчыкъдыра. «Заманны сеси» деген поэмасы, «Къан синген топуракъ», «Эки гюлле» деген повестлери, «Къоркъув» деген романы шогъар шагьатлыкъ эте. Ол – Россияны журналистлерини союзуну члени, Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу.
Къаламдашыбызгъа бу йыл 90 йыл битежек эди. Шону гёз алгъа тутуп, охувчуланы тергевюне «Ниъматланы тёрюнде» деген Дёргели юртуну гьакъында оьктемлик булан язгъан ону эсделиклерин къысгъартып беребиз. Гьалиги яш наслу ол эсгереген юртуну топонимикасын–авлакъланы, авулланы, булакъланы, оьзенлени, ерлени, тёбелени, тавланы атларын билмей буса да ярай…
Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.
Абдулвагьап МЕЖИТОВ
Ниъматланы тёрюнде
Танг билинип ерге ярыкъ тюшген сонг гюнню шавлалары биринчилей уллу къакъаны эки янындагъы бийик тавланы тик башларына уруна. Гюн гётериле туруп шавлалар тав башлардан эниш тюшме башлай, къакъаны авзунда ерлешген уллу юртну шавлаландыра.
Юрт буса танг булан уянгъан. Къарт да, яш да, къатын-къыз да уллу гьаракатда. Бирлери гьайван-малны гезивлеге-сиривлеге къошмагъа гьайдай, бирлери авлакълагъа алгъасай, башгъалары буса машинлер булан гьар тюрлю къуллукъларына багъып тербене. Загьмат булан уьйренген, загьмат булан чыныкъгъан халкъны бош турма чоласы ёкъ. Юртну халкъы уллу хозгъавулда, уллу гьаракатда. Шо бырынгъы уллу юртланы бириси Дёргели.
Юртну уллулугъун гёрсетмек учун шулай мисалланы гелтирме ярай. 2005-нчи йылны башына юрюлген гьисаплагъа гёре юртда 1700 агьлю бар, адамланы санаву 5500-ге етише. Загьмат тёкме болагъан адамланы къадары 2700 деп гьисаплана.
Юртда 13 уллу авул бар: Ёгъариавул, Такъчаавул, Гьинкалавул, Шайтанелавул, Акъкъолтукъавул, Ортаавул, Агъачавул, Гюржюавул, Гьамечавул, Сулейманавул, Къакъаавул, Жувутавул, Къашгъатававул. Булар бары да бырынгъы заманлардан берли бар, гьарисини оьзтёрече бай тарихи булангъы уллу авуллар.
Артдагъы йылларда юрт мекенли кюйде оьсген. Такъчаавулда, Дворланы тюбюнде Къала артда янгы планлар берилип, янгы уьйлер ишленген. Шоланы гьариси эсги юртну оьлчевюнден кем тюгюл. Бирлери чи дагъы да артыкъ. Демек, юрт артдагъы йылларда уьч керенден де къолай оьсген.
Юртну байлыгъы топуракълар гьисаплана. Дёргелини топуракъларыны зорлугъун гёрсетмек учун шо аралыкъдагъы аслу участкаланы ва къотанланы атларын эсгермек маслагьатлы. Айтайыкъ: юртну ортасындан оьтеген оьзенни эки де янын тутуп ерлешген Хаш-Хаш, Башсызкъол, Ярлыкъоллар, Къушюйшере, Чамсакъкъол, Гиччи ва Уллу Байтерек, Давут къотан, Оьгюз сув, Касан, Элдама, Алжан булакълар, Аччудаш аркъа, Чубурчалар, Бий бет, Баълизлер, Урдугум, Бадан, Шавдюнек, Чухан, Дардур, Борагъан баш, Нап къотан, Уьйташ, Мутай къотан ва оьзгелери Турали булан Каспий денгизге етишип токътай. Бу топуракъларда ниъматлы булакълар да аз тюгюл: Аргъали булакъ, Баълиз, Жулат, Такъча авул, Къаппар булакълар, Чакъалы кершен булакъ ва шолай кёп оьзгелери.
Дёргелиге ниъматланы тёрюнде ерлешген юрт деп айталар. Шолай дюр де дюр. Дагьнили, къара топуракълы участкаларында оьсдюрюлеген будайны, арпаны, гьабижайны бай тюшюмлери алына. Берекетли бётекели авлакълары, яшыл ва югъунчлу отлавлукълары булангъы участкаларда ерлешген къотанларда болагъан эт, сют, юн, йымырткъа юртну байлыгъын артдырывгъа уллу къошум эте. Къалын агъачлыкъларында гюйрюч, гогаман, акъёрге, тал, ёге, эмен, чынар агъачланы арасында къоз, гертме, харби, чум, оьгюзьемиш, итбурун, ябушгъан емишлени балы чыгъып тура.
Юртну гьавасыны тазалыгъындан адам тыныш алып тоюнмагъа болмай. Шагьардан юртгъа гелсенг, башгъа дюньягъа гелгендей тыныш алма тамаша рагьат бола. Алимлер Жуват тавну гьавасыны тазалыгъын, гёзеллигин, адамны къаркъарасына, савлугъуна пайдалыгъын Швейцарияны сав дюньягъа айтылгъан курортлары булан тенглешдирегени де негьакъ тюгюл. Элдаманы эмли сувлары буса кёп тюрлю аврувлагъа кёмек эте.
Къайсын бирин айтайым:
Ата юртну макътамагъа гюч етмей,
Айтгъан сайын минг макътавгъа лайыкълы,
Асил халкъы, къотан-тав, бав-бахчасы.
Дюньялагъа сыймас йимик байлыгъы.
Байтерекни балкъып оьсген будайы,
Къубан бойну ашлыгъындан къалышмай.
Касан тюзде къарагъачдай гьабижай,
Чумдан эшген чалилеге сыйышмай.
Аргъалини сувукъ-салкъын булагъы,
Сувсагъанда ичген булан тоймайгъан.
Хаш-Хаш тавда тувар-малны туягъы,
Сокъмакълагъа от битмеге къоймайгъан.
Бадан бетни берекетли бичени,
Ийисинден тоймай башынг манг бола.
Къашгъа тавда къаламан топ ойнайгъан
Яшлар уьйге къайтма сюймей танг бола.
Къаяланы къакъасындан агъагъан,
Оьзен бойну этеги ёкъ, энги ёкъ.
Жулат тавну ниъматларын эсгерсе,
Дюньяларда тенглешдирме тенги ёкъ.
Ганакавну къуршап алгъан майданлар,
Гёзел къыздай яшыллыкъгъа яшнагъан.
Элдаманы эмли суву этип кар,
Кёп аврувлар таякъларын ташлагъан.
Ата юртну тенглешдирме тенги ёкъ,
Женнетдеги гёзел бавдай гёрюне.
Тюгенмесдей къулач яйып олтургъан,
Берекетли ниъматланы тёрюнде.
Озокъда, юртну инг де уллу байлыгъы онда яшайгъан халкъ. Юртну тарихине гёз къаратсакъ да биз ата-бабаларыбызны оьзтёречелигин, оьзденлигин, гьакъылын, къоччакълыгъын, игитлигин гьис этебиз. Олар бир заманда да оьзлени намусун ер этмеген, юртуна, халкъына нукъсанлыкъ гелтирмеген. Нечакъы къыйынлыкълар гёрсе де, къыргъынлагъа тюшсе де, отда гюйсе де, ялынлагъа чиркисе де енгилмеген. Олар мажлислерде:
Уьч бузулгъан Дёргели,
Сынсын дюньяны бели.
Тузлукъ йимик уртларбыз,
Уьч гюнлюк бу дуйнени (дюньяны),– деп йырлагъан. Гертиден де, дёргелилилер гёрген къыйынлыкълар, къайгъылар уьч юртгъа да таман. Тек олар бары да затдан яшавну оьрде гёрген, насипли, шат яшавгъа талпынгъан. Оьзлени менлигин гёзню бебейи йимик сакълагъан, оьктемлигин оьрге гётерген. Гьали де айлана юртлардагъыланы арасында: «Дёргелилилер булан тогъа тартма къыйын»,–дейген айтыв юрюлегени де шогъар ачыкъ кюйде шагьатлыкъ эте.
Мен гиччи заманда да юртда нечик уллу гьакъыллы, къоччакъ, абурлу, жамиятны къоруп-жыйып, ёл гёрсетип юрюйген адамлар бар эди. Журналист гьисапда юртда болгъан агьвалатланы, юртлуланы гьакъында кёп керенлер газетлерде ва журналларда гьар тюрлю макъалалар, очерклер, поэмалар язгъанман. Юртгъа да, юртлулагъа да шолай макътав тийишли.
