Гёгюрчюн Атаева гьалиги къумукъ адабиятны къаныгъывлу кюйде чалышагъан пагьмулу шаирлеринден гьисаплана. Оьзюню яшавунда болгъан  четимликлеге де къарамайлы, «Сагъынаман, гьёкюнемен, сюемен», «Биле бусам, «Аякъ тавуш», «Звенящая тишина», «Замандашларымны юрек сырлары», «Ахырынчы умутум» деген китапларын, басмадан чыгъарды. Гёгюрчюнге багъышлангъан оьзлени макъалаларында къумукъланы инг де белгили шаирлери ва адабиятчылары М.Атабаев, К.Абуков, Ж.Керимова, А. Солтанмурадов, К.Казимов, Л.Гьажакъаев, А.Мамаев, М.Алимгьажиев гьар тюрлю йылларда ону поэзиясына оьр къыймат берип язгъанлар.

 

Гёгюрчюнню поэзиясы оьзюне, агьлюсюню энчили яшавуна багъыш­лангъан саялы, шонда агьлю насипге, намусгъа, ягьгъа байлавлу темалары аслу ерни тута. Оьзюню асарлары булан уллу жамият темаланы гётермесе де, шоларда шаир умуми инсанлыкъ ойну, пикирни, рагьму булан зулмуну, къуванч булан къайгъыны, дертни, масъалаларын гётере. Ону поэзиясына ачыкълыкъ хас: ол оьзюню яшавгъа чыкъмай къалгъан хыялларын, умутларын яшырмайлы, кёп тюрлю дынкълары болгъанын гёчюм маъналы келпетлени кёмеги булан англата.

Шаирни игитлерине «саламат гьалеклик, исбайылыкъ ва чомартлыкъ» хас. Оьзюню лап да ювукъ адамларына багъышлангъан шиъруларын кёбюсю аявлу ва азиз атасына багъышлагъан. Тавдай гёрюнеген ону келпетин яратмакъ мурат булан автор терен  маъналы сёзлени жыйып, терип, англы, агъымлы сатырланы яратгъан.

«Атам бар эди» деген шиърусунда «бир яхшы», «бир асил» атасы гечингенде, «гёзьяшы кепмей» йылап къалгъан оьзюн айта туруп, «сен оьлгенли язбашымны табып болмай къышда къалгъанман» дей, оьзюн денгизге батып барагъандай гьис эте, «тойлар болур абзарларда яс этдик» дей. Чакъда-чакъда ону къабуруна барса да, юреги йылай, къайгъыра. Гьалиги къумукъ шаирлени бири де атасына  багъышлап шолай кёп, гьасирет шиърулар яратмагъан.

Гёгюрчюнню поэзиясында анасыны келпети де оьзтёрече берилген: ол ягъаларда янгыз къалгъан терекдей суратлана. Тарыкъ болгъанда огъар кёмекге етишип болмагъан саялы, шаир оьзюнден гечмекни тилеп «анам аврувунг алайым» дей. Сонг «Сен чи менден гечерсен, тек мен ­оьзюмден гечмесмен» деп, оьзюн ону алдында даим айыплы гьисап этген. Оьзюню бармагъы къанаса, ону юреги сызлай къалагъанын айтып, оьзюне къысматы  аччы ­уьлюш чыгъаргъанын эсгере. Анасы ёкъгъа, Гёгюрчюнге дюньяны бир ниъматы да, байлыгъы да ёкъ йимик гёрюне.

Гёгюрчюнню поэзиясыны аслу темасы сююв тюгюл, гьашыкълыкъ, неге десегиз сююв деген сёз кёп тюрлю маъналарда болуп бола. Гьашыкълыкъны темасы бизин муталимлер яратгъан гьашыкъ йырлардан башлана. Сонг шо тема адабиятыбызда Й.Къазакъны «Такъмакъ йырында». Абусупиян апен-дибизни «Дагьир-Зугьрасында», «Бозигитинде», Абдулгьалимни «Лайла-Мажнунунда», Ансар Къадиевни «Гьашыкъ Ансарында», Т.Бийболатовну,  А. Сулеймановну, Аткъайны, А.Гьажиевни, М. Атабаевни, Б. Магьамма-товну, А. Залимхановну, Ш.Алишеваны, Ж.Керимованы, М.Шихавовну ва олай кёп шаирлени асарларында узатыла гелген.

Оьзю айтгъан кюйде, ону шаирлик пагьмусун М.Атабаевни башлап яратгъан гьашыкъ лирикасы уятгъан ва сонггъу лирикасы да огъар таъсир эте гелген. Гёгюрчюнню гьашыкълыгъы бирде сёнмей, даим янып турагъан от йимик сезиле: «жан сюйгенине бакъгъан сюювю алышынмас, оьзю алышынса да». Оьзюню сюювюн аз этмесин деп Тенгирден тилей. Ол онгача сюювню къабул этмейген саялы, аявлусуна алгъышлар этип, ону барлыгъындан къувана. Бир-бирде «юреги орамлардай бошап къалып», «аявлусун излейгенде де», тюлюнде гёнгюн бузуп гетген саялы, «тюшюмде гелип сююндюрме къарама» деп оьпкелей. Шаир оьзюню эки янсыллы заманларын да яшырмай  ачыкъ эте:

 

Гет, гет деймен, къаныгъаман мен сагъа,

Тек гёзлерим алгъасама гетме, гетме, гетме, дей.

 

Мунда шаирни юрек талпынывларыны агъымы сезиле. Шаирни юреги ярылгъанда, ону шиърусуну гёлеми де алышына, тар бола, яралангъандай бола:

Сюювюме къара, къара,

Янгызлыкъдан,

Сагъынчлыкъдан

Сюювюм яра.

 

Сююв ташып

Сыймай гьашыкъ юрекге,

Юреклеге толкъунлайын

Ягъалагъа яйгъан эдик,

Аякъ гьызлар къойгъан эдик.

 

Тек аявлусу не намартлыкъ этсе де, бир мюгьлетге де оьзюню эсинден таймайгъанны англата.

Оьзюню асарында гьашыкълыкъ гьисин жанландыргъандай болуп, сюювюн гебинлеп гёмме гьазирлегенин англата. Тек бу ерде сюювю герти оьлгенин мекенли билме сюегендей, аявлусун чакъыра, балики оьлмегендир деп. Сююв булагъы къуруп, сююв сёнюп, ону гьайлегин де тас этип, юреги улуп, тайышгъан даражагъа чыкъгъанман, дей.

Шаир оьзюню тар къысыкъда къалгъандай талчыгъывун терен сездирмек мурат булан «улуй» деген сёзню къоллай. Яшавда инсан улумай, сувукъ къышларда бёрюлер улуй ачлыгъындан. Мунда автор къопдурувну уста  къоллагъаны гёрюнюп тура.

Муна шулай лирикалы игит ­оьзюню гьашыкъ ёлундагъы талайсызлыгъын, трагедиялы гьалын, инсанны оьр де, ер де этеген кюйлерин рагьму булан зулмуну, сююнч булан къайгъылы масъалаларына байлавлу гече. Сююв аралыкъланы айланч ёлларын булай терен ким буса да ачып-чечип болмай.

Гёгюрчюнню асарлары таза къумукъ тилде яратылгъан. Оьзю гьашыкълыкъгъа байлавлу умут деген сёзню кёп къоллап, огъар маънадаш хыял, мурат, деген сёзлени унутгъанда йимик гёрюне. Амма булай аз-маз тетиклер ону поэзиясыны гючюн кемитмей.

 

А.-Къ. АБДУЛЛАТИПОВ,

Л. ШАБАЕВА.

 

Гёгюрчюн АТАЕВА

 

Арив бусам

 

Арив бусам,

Аривлюгюм

Гёзлерингден

Алгъанман.

 

Асил бусам,

Асиллигим

Сёзлерингден

Алгъанман.

 

Яш гёрюнсем,

Яшлыгъынгны

Савгъат этип

Сен магъа,

 

Йыллар гетип

Яшлыкъ гетмей,

Яш кююмде

Къалгъанман.

 

Мени сююв

Булагъымсан

Сююнч сувлар

Агъагъан.

 

Инг инангъан

Гьайкелимсен,

Адашмасгъа

Тагъагъан.

 

Мени гьавам,

Мен тыныш да

Сени булан

Аламан.

 

Билемисен,

Сен болмасанг

Нечик гьалсыз

Боламан?

 

Аривлюгюм,

Асиллигим

Аза-аза,

Яшлыкъ, йыллар

Эришгенде

Йыллар оза.

 

Сююв берген

Сююнч сёне,

Булакъ къуруй.

Гьайлегимни

Тас этемен,

Адашаман,

Тайышаман,

Юрек улуй…

 

Ягьгъа къалып…

 

Ягьгъа къалып иржаяман мен бугюн,

Юрегимде эл жыйылып ясым бар.

Сюювюбюз жан базарда талаша,

Умутумну улувуна дюнья тар.

 

Гечинмеге къылдан къалып тураман,

Аркъа таяп намусума, ягьыма.

Тавлар-ташлар чартлап нечик гетмеди,

Умутумну ахырынчы агьына.

 

Тавлар булан тенг этеген сюйгеним,

Яшавумдан сени нечик ташлайым?

Къушу учуп, бошап къалгъан уядай

Юрек булан яшав нечик башлайым.

 

Къайда барып, кимден кёмек тилейим

Сав болмайгъан ярасына юрекни?

Жан ерине оьтер йимик сюйгенлер

Сююв учун жан берме де герекми?!

 

Ата юртум

 

Ата юртум, ата уьюм ва атам–

Оьктемлигим, аривлюгюм, сююнчюм.

Ата юртум, ата уьюм ва атам–

Гьалаллыгъым, гьайбатлыгъым ва гючюм.

Ата юртда юрек бола тав чакъы,

Аслам пайым къысматымдан берилген.

Ата юртда азиз ата сав чакъы

Ата уьйню къапулары герилген.

 

Дюньяда инг уллу хазнадай болуп,

Ата юртунг оьмюрюнгде къаладыр.

Атадан сонг ата уью ёкъ къыз да,

Уясын сув алгъан къушдай боладыр.

 

Къайгъы къонгъан

 

Атам, сени къабурунгну къар басгъан,

Гёзьяшларым болмас ону иритип.

Сен оьлгенли мен де къышда къалгъанман,

Табып болмай язбашланы киритин.

 

Ап-акъ къарда мени аякъ гьызларым

Тамчысыдай юрекдеги дертлени

Сен оьлгенли нечесе йыл гетсе де,

Юрекдеги дертлерим чи гетмеди.

 

Атам, сени сынташынга къуш къонгъан,

Къайгъы къонгъан юрегине къызынгны.