Ханум АЛИМХАНОВА:

«Яшланы гележегине ичимбуша»

 

Пелен врач, пеленче доктор деп айтгъан булан бары иш тюзелип-онгуп  къалмай. Оланы арасында да нече тюрлюсю барны билмейгенлер ёкъдур.  Амма мен сизин Бабаюрт районну Хамаматюртунда тизив  ожакъдан, белгили тухумдан чыкъгъан, асил къылыкълары, англаву булангъы, оьз ишине намуслу ва жаваплы кюйде янашагъан, кёплени разилигин къазангъан врач булан таныш этмеге сюемен.  

 

БИЗИН МАЪЛУМАТ: Ханум Инивовна Алимханова (Шайыбова) Бабаюрт районну Хамаматюртунда белгили Инив ва Умжат Алимхановланы ожагъында тувгъан. Школаны битдирген сонг Дагъыстан медицина институтну педиатрия факультетине охума тюше ва ону тамамлап, къолуна дип­лом ала. Бир йыл Къызлардагъы яшлар больницада интернатураны да битдирген. Бабаюрт район больницаны яшлар табагъан бёлюгюнде неонатолог болуп 4 йыл чалышып, артда поликлиникада участка педиатрны ишин  кютме башлай. Бугюнлерде буса Бабаюрт район больницаны  инфекция бёлюгюню заведующийи болуп ишлеп тура. Уьягьлюсю, эки авлети ва торунлары да бар. Ону булан бизин лакъы­рыбыз болду. Ханум Инивовна оьзюню тайпа-тухумуну гьакъында лакъырын башлады:

 

– Балики, сиз Алимхановлар деп эшитгенсиздир. Мени уллатамны иниси, гюнагьларындан Аллагь гечсин,  Исмайыл Алимханов «Ленин ёлу» газетде баш редактор болуп ишледи. Уллатам Рашитхан давда къалгъан,  уьч де агъа-иниси: Йсмайыл, Рашитбек, Исакъ элине къайтгъан. Исмайыл чы  90 йыллар да яшады. Ону къатыны гечингенде мен студентка эдим. Оларда  тура эдим. Исмайылны Валентина деп бир къызы бар.  Ол Москвада охуйгъанда белгили  орус язывчу Михаил Шолоховну уланы булан таныш болуп, огъар эрге баргъан эди. Оланы  1 уланы да бар, ондан да 2 улан тувду. Алда олар  Ростовда яшай эди, шондагъы университетде дарслар бере эди. Артда къайнатасы, къайнанасы оьлгенде Вешёнская станциягъа гёчдюлер.

– Ханум Инивовна, баянлыкъны адатлы сорав булан башлама сюе­мен. Врачны касбусун танглагъаныгъызгъа не зат багьана болду? Ким таъсир этди?

– Мени анам Умжат  акушерка эди. Ол белгили Къазанбиевлени тухумундан чыкъгъан. Нариман Къазанбиев анамны зукъариси эди. Атам Инив Алимханов Дагъыстанны ва Россияны ат къазангъан ветеринары эди. Барысыны да гюнагьларындан Аллагь гечсин. Къарагъанда, магъа олар таъсир этген. Анам уьйде акъ  халатын жувуп, сонг ишге алып барагъанны   ушата эдим. Ондан къайры да, анамны къызардашыны бириси–педиатр, бирдагъысы–акушер-гинеколог.

– Сиз биринчи аврувну къабул этген гюн эсигиздеми?

–Мен мединститутдан сонг яшлар табагъан бёлюкде неонатолог болуп 4 йыл чалышдым. Шо йыллар инфекция къабунуп, ичеклери авруйгъан яшлар кёп  эди. Шо саялы бизин баш врачыбыз тилеп, инфекционист болуп шу мени бёлюгюме  чыкъма тюшдю. Озокъда, янгы касбума гёре билимлеримни де  камиллешдирдим. 2000-нчи йылдан тутуп уллулагъа да, гиччилеге де къарайман. Шо заман Дербентде асгер къуллугъун кютеген бир солдатны иссилиги булан гелтирди. Бизге  о вакътилер  конго-крымский къыздыр-мабеззек аврув бар, шогъар агьамият бермеге герекни гьакъында буйрукъ гелди. Мен  асгер къуллукъчу шондан авруйгъангъа шеклендим. Бу аврув къасарткъылар хапгъанда бола. Шо да бек къоркъунчлу аврувланы бири деп санала. Укол этсенг, шо еринден къан чы­гъып,  агъылма башлай,  токътатып болмайсан. О уланны гьар ери гёгерип къалгъан эди. Ону аврувун багъып, сав этдик.

– Сиз мунда чалышагъаныгъыз шайлы йыллар бола. Шо мезгилни  ичинде не йимик югъагъан аврувлар кёп ёлугъа?

– Бизин Бабаюрт районда 22 тав районну гёчювюл гьайванчылыкъ булан доланагъанлагъа гёрсетилген къотан ерлер бар. Тлярата, Ботлих, Цумада, Рутул ва оьзге районлар. Олар районну жамиятына къошула туруп, бизин ерли  къумукъланы санавундан артда къалмайдыр десек де ярай. Гьасили, умуми алгъанда, районубузну халкъы  100 минг адамгъа етишедир. Шо къотанлардан да бизге геле. Оланы участка больницалары бар буса да, тек инфекция аврувланы бёлюгю янгыз бизин район больницада бар. Аслу гьалда ичеклеге инфекция ­югъуп геле­генлер кёп бола. Сонг ОРВИ, грип ва оьзге тез яйылагъан  аврувлар. Ковидни заманларында кёп адам авруду. Шо коронавирус бизге  бары ерден  алдын гелип къалгъан эди чи.  Бир яшгъа токътагъан  къатын биринчилерден болуп шондан авруп тюшдю. Шо заман ону анасы гечинген эди. Къарагъанда, ясгъа Тюменден гелген ювукъ адамы ковидден авруй болгъан буса ярай. Шондан юкъгъан деп ойлашдым. Ону чу биз Каспийскиге бакъдырдыкъ. Бир жуманы ичинде бёлюгюбюз коронавирусдан авруйгъанлардан толуп къалгъан эди.

– Шо ичек аврувлар аслу гьалда  неден бола? Негер агьамият бермеге герек?

– Кёбюсю наслыкъдан бола. Къолларын жувмай, ону-муну ашаса, тазалыкъгъа тергев этмесе бола. ОРВИ  гьавадан, тыныш алагъанда, силегейлерден югъа. Югъа­гъан аврувланы гьакъын­да хабар чыкъгъандан сонг, бир мен ушатмай­гъан, ичимбушагъан масъаланы эсгермеге сюемен. Яшланы гележегине алданокъ къыйналаман. Неге десегиз, олагъа яш ата-аналар, айрокъда чырмалып юрюйгенлер чечек яздырма (прививка) сюймейлер. Нарыста тувгъандокъ кёкюрек аврувгъа къаршы чечек этдирмеге  гёрсетиле. Шону да къутгъарагъанлар бар. Сонг 3 ай битгенде яман югъагъан инакъ, къызамукъ, тамакъ, инг де къоркъунчлуларындан бири полиолиемит аврувлагъа прививкалар этмеге тийишли. Шу иттилеше барагъан масъа­лагъа  маъна бермеге сюймейлер.  Гиччи яшлар гележекде кёп авружа­гъына къыйналаман. Гьалиги жагьиллени англама къыйын. Айта турсакъ да, къулагъына гийирмеге хыялы ёкъ.

– Мен школада охуйгъанда, Совет Союзну заманында фельд­шерибиз биревден де ихтияр алмай, гелип школагъа да бир ягъадан барыбызгъа да чечек язып гете эди. Неден этегенин де билмей къала эдик. Шо прививкалар савлугъуна зиян этмеге боламы? Неге мунчакъы адамлар шондан уьркюп къалгъан?

– Эгер де  яшны савлугъу бар буса, иссилиги де ёкъ буса, бир зарал да болмай. Шондан яшлагъа хыйлы кёмек бола. Гележекде яшлар шо мен эсгерген югъагъан аврувлардан къаркъарасыны савлугъун сакъламагъа, алдын алмагъа болажакъ. Сонг да, полиомиелит дегени къоркъунчлу-ларындан бири деп гьисаплана. Шондан яшны къаркъарасы палиж аврув алмагъа, къолу-буту ишлемей къалмагъа бола. Прививка этдиргенче гиччипавланы  савлугъун мекенли кюйде тергемеге тийишли. Мисал учун, къаркъарасыны иссилиги гётерилген буса, шо гьалдагъы яшгъа прививка этдирмеге бирдокъ да ярамай. Тезде бир яшгъа иссилигине де къарамай, полиомиелитден къаршы авзуна дарманны тамчыларын тамыздыргъанлар. Сонг шо терсе­йип гетген буса ярай, шо яшгъа паралич уруп, юрюмейген этген. Яшланы бирлери акъсакълап, ая­гъын тартып юрюйген болуп къала. Биревню анасы яшым аягъын сюйреп абат ала деп анализлерин бере. Шо анализлер авлети полиомиелитден авруйгъанны гёрсете. Ону учун бир башлап яшланы савлу­гъун тергеп, сонг прививканы этдирмеге герек.

– Сиз халкъ арада шо масъалагъа байлавлу англатыв ишлер юрютемисиз?

– Озокъда, бизин алдыбызгъа гелеген, мунда ятагъан адамлагъа гьаман сайын айта турабыз. Биз алда школалагъа, яшлар бавларына барып,  лекциялар охуй эдик. Гьали чи артдагъы йылларда бармагъанман, амма шо гьакъда макъалалар  язып газетлеге беремен. Телеграм каналыбызгъа да вакцинаны  гьакъында язып салабыз. Бувма ётели булан яшларын алып гелегенлер бар.  Ярым йыл яшлар ётгюре, бувулуп къалагъан гезиклери бола. О бек яман зат.  Аналарына неге сиз шо аврувгъа къаршы ­яшыгъызгъа чечек этдирмейсиз деймен. Ярамай, онгузну башмайларындан  этилген шо  вакцина деп жавап берелер. Биз бусурманларбыз деп, парахат болалар. Авлетлерини инжинегенин ойлашмайлар.

– Нечакъы сиз  халкъгъа англатма къарасагъыз да пайда ёкъгъа ошай?

– Тюзю, бирлери анг­лай, биревлер англамагъа хыялы да ёкъ. Магъа сизин яшлары­гъызгъа этдиргенмисиз деп сорайлар. Яшларыма да, торунларыма да этдиргенмен деп гертилигин айтаман. Сув чечек (ветрянка), къызылча (краснуха) нече тюрлю югъагъан аврувлар бар. Шоланы  арасында паротит деп бар, алда огъар­ свинка деп айтып гелген, шолай танывлу.  Къулакътюпдеги безлери шишип авруй, шону  югъагъандан къайры, айрокъда уланъяшлагъа заралы бек тийме бола. Шондан авруйгъан яшлар гележекде авлетсиз къалмагъа имканлы.

Дагъы да гьайванланы этинден, сютюнден  гелеген бруцеллёз деген  аврув бар.  Шо яшгъа токътагъан къатынгъа юкъса, нарыста  гетмеге бола, шондан къоллары, бутлары авруй. Узакълангъан аврувгъа айланып да къала. Къанындан югъагъан гепатит аврувну тюрлю тайпалары да ёлугъа. Шолар да, айрокъда, адамны бавуруна бек яман таъсир эте.

– Врачларда, медицина къуллукъчуларда не йимик хасиятлар болмагъа герек?

– Шу ковидни заманында мен дагъыдан да бек сабурлукъ, чыдамлыкъ болмагъа тарыкъны  англадым. Шо заманлар чы кимге де къыйын эди. Бизге авруп гелегенлени арасында  оьле турабыз деп бек гьалекленегенлер, гьасси болагъанлар, къоркъагъанлар бар эди. Олагъа инг алдын маслагьат салмагъа, сабур этмеге тюше эди. Озокъда, тийишли билиминг де, англавларынг да болмаса ярамайгъанны барыбыз да билебиз. Сонг ишингни, адамланы сюймеге, олагъа гьюрмет этип янашмагъа герек. Бир-биревню англама тарыкъ бола. Эришивлю гьаллагъа тюшмей, илиякълы сёйлеп ёлгъа салма герек. Адамланы кёплери бек ачувлу болуп къалгъан. Нече тюрлю хасияты булангъылагъа ёлугъасан. Телефондан таба бары ишин кютмеге сюелер. Яныбызгъа да гелмей, врачланы тергевлеринден де чыкъмай, яшыбыз яда биревюбюз булай авруй шогъарне дарман  этмеге тарыкъ  деп сорайлар. Мен телефондан таба яшны аврувун бакъмагъа бажарылмай, гелип гёрсетигиз деймен. Айтгъан сёзюмню ювукъ этмеге де сюймейлер. Бир тайпа жагьиллени тамаша къаравлары бар. Олар булан къыйын бола.

– Авлетлеригизни арасында сизин ёлу­гъузну тутгъанлар ёкъму?

– Мени  1 къызым да, 1 уланым да бар. Нечакъы мен сюйсем де, оланы бириси де мени ёлумну сайламады. Мени касбумну къызардашымны, эркъардашымны авлетлери танглагъан. Къызым Жамиля ва уланым Наби–экономистлер. Къызым агьлюсю булан Каспийскиде яшай.  Уланым да агьлюсю булан Москвада, онда  ЖКХ-да ишлей. Агьлюмден къайры, янымда бирев де ёкъ.

– Уьягьлюгюз  булан нечик таныш болдугъуз?

– Биз яш чагъыбызда бир-бирибизни таный эдик. Неге тюгюл, бизин аталарыбыз ювукълар эди. Оланы да, бизин де уьягьлюлерибиз бир-биревге къатнап, татывлукъда яшай эдик. Уьягьлюм Новочер­каскиде политехника институтну битдирген. Гьасили, бизин аталарыбыз къошду. О заманлар ата-анагъа тынглап олагъа къаршы сёз айтмай эдик. Жагьиллер уллуланы айтгъанына къулакъасып юрюсе яхшы болур.

– Не йимик ёравларыгъыз бар?

– Бары халкъгъа савлукъ тилеймен. Савлугъунг болмаса, гёнгюнг де хош болмай. Инг алдын дюньядагъы давлар токътагъанны сюемен, парахат-лыкъны ёрайман. Украина бойдагъы яшларыбызгъа уьйлерине эсен-аман къайтмагъа насип болсун.  Бир-биревге чыдамлыкъ, сабурлукъ ёрайман.

 

Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.

Автор чыгъаргъан сурат.