Озокъда, гьар тюрлю бюджетлени, тармакъланы оьсдюрювге болушлукъ этеген юзюмчюлюкге бугюнлерде тергев етишмей деп айтмагъа да тилинг къайтмай.

 Шону гьисапгъа алып дегенлей, РФ-ни ва Дагъыстанны оьлчевюнде хас законлар къабул этиле, «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген республика оьлчевюндеги милли борчну ичинде де юзюмчюлюкню гьакъында айрыча хат булан эсгерилегени негьакъ тюгюл. Неге  десегиз, алдагъы йыллардан эсе бизин республикабызда юзюм къайтарывну натижалары уьч керен аз болгъан. Шолайлыкъда, юзюмчюлюк тармакъда асувлу иш ерлер пайдаландырылмай.

 Хайырлы тармакъны айланасында тувулунгъан къыйынлыкълагъа байлавлу болуп уьлке, республика оьлчевюнде тюгюл, ерлерде де чакъда-чакъда генгешлер, «дёгерек столлар» оьтгериле. ДР-ни Гьукуматында ва шолай да Халкъ Жыйынында оьтгерилген жыйынларда да шо гьакъда пикру ва сынав алышдырывлар аз болмай демеге ярай.

Белгили болгъан кююнде, юзюм оьсдюрювню масъаласы арт вакътилерде ДР-ни Башчысыны таклифи булан тармакъны сырларына теренден ва ювукъдан тюшюнген бажарывлу касбучу, ёлбашчы дегенлей, Хизри Шихсайитовгъа тапшурду.

– Гьар йыл юзюмчюлюкню оьсдюрювге пачалыкъ ва республика бюджетлерден ломай харжлар, онгайлы компенсациялар, субсидиялар йибериле. Тек не этерсен, йиберилеген харжлагъа гёре ерлерде юзюм борла оьсдюрюлеген майданлар юрекни рази этеген кююнде генглешмей, – дей Хизри Исаевич. –  Бу йылгъа савлай респуб­ликабызда юзюмлюклени майданларын дагъы да 2 минг гектарлагъа артдырмагъа гёз алгъа тутулгъан эди. Озокъда, шону учун янгыз пачалыкъныкин тюгюл, Дербент райондагъы юзюмню ишлетеген заводланы, мадарлы адамланы ва къурумланы харжларын да къолламаса бажарылмай. Демек, юзюмчюлени бек къыйын-авур, тек абурлу загьматы кепеклеге чыкъмасын учун, бары да имканлыкъланы къоллама тюше.

Белгили болгъан кюйде, алдагъы совет девюрде шолай заводлар Къаягент районда да беш бар эди. Шону натижасында технический журалы юзюмлени тюшюмю еринде ишлетилинип, столовый сортлу сайламлы салкъынлар гесилип, темир ёлдан таба уллу секциялагъа къотарылып, уьлкебизни промышленный шагьарларына сатывгъа йиберилегени къайтарылгъан продукцияны оьзюне токътайгъан багьаларын гётерилмеге къоймай, хайыргъа къошум болдурагъаны юзюмчюлени ишге гёнгюн де артдыра эди. Гьали буса юзюмчюлени къыйынына, талапларына толу тергев етишмейгени теренден ойлашдырмай болмай.

– Янгыз Халкъ Жыйынны сессияларында тюгюл, шо масъалагъа артдагъы йылларда Дагъыстанны Гьукуматыны янындан да тергев гючленгени англашыла, – дей Къаягент райондагъы юрт хозяйство управлениени начальниги Уллубий Агьматов. – О гьакъда бизге де ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов булан гьакълашмагъа тюшеген гезиклер болду. Неге тюгюл, юзюмчюлер оьсдюрген тюшюмюн, айта­гъаным, гьар килосун йыракъ ёл этип, аявлу заманын къолдан чыгъарып дегенлей, 12–15 манатлардан Къаягент райондан Дербентге, Къызларгъа ва оьзге ерлерде ерлешген заводлагъа ташымагъа борчлу бола. Тюзюн айтгъанда, юзюм оьсдюрювде загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларына гёчмесек бажарылмай. Лап да аслусу, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы, юрт жамиятлар булан гьакълашып-гьаллашып дегенлей, оланы гьарисине тийишли пайын бермеге тюше. Неге тюгюл, юзюм оьсдюрюв булан машгъул болагъан сабанчылар, ижарачылар ва оьзгелери гьар гектарындан алагъан тюшюмлер ерли ГУП-лардан эсе эки уьч керен артыкъ.

– Айрыча иш гёрегенлени тюшюмю нечик къыйматлана?

– Башгъа- башгъа. Юзюмню сан янына-тазалыгъына ва жураларына гёре къыйматлана. Олар тюшюмюн, аслу гьалда килосун базарларда 25-30 манатлагъа сата буса да, тек шону учун оланы кёп заманы, ёллагъа деп кёп харжы къолдан чыгъарыла. Муна шо саялы да, юрт хозяйство продукцияны еринде ишлетеген кюйлени къолласакъ, оптовый базарланы къуруп  пайдаландырсакъ, асувлу болур.

– Районну ортасындан оьтеген «Кавказ» федерал трассаны ягъасында Къаягентге барагъан ёлну бутагъыны онг къабургъасындагъы ломайлап маллар сатылагъан «Южный» деген базар ишлемейми?

– Шону есилерине сорап билмеге тарыкъ. 

Тюзюн айтмагъа герек, шо «базар» аты булангъы сатыв-алыв ишлер юрюлмеге герекли ерни чувлукъ къуршагъаны муна арадан бир нече йыллар оьтген. Бу гезик октябр айны башларында шо ерде ерли районара экология комитетни башчысы алхожагентли Будай Къараев къаршылашды. Саламлашып, гьакълашып-гьаллашып йибергенде, шо ер, айтагъаным, «Южныйны» жабарыны есилери алхожагентли Исмайыловлар болуп чыкъды.

– Алда мен районда юзюмню къабул этип ишлетеген ерли заводларда касбума гёре бир нече йыллар ишлеген эдим, – деп узата ол оьзюню сёзюн. – Артдагъы йылларда заводлар токътагъанда экология къурумну башын тутмагъа тюшдю. Гьали есилерини таклифин къабул этип, базарны управляющийи болуп чалышма да хыялым бар. Гележекде айлана якъдагъы юрт хозяйство булан машгъул болагъан сабанчыланы, къурумланы, предприятиелени талапларын гьисапгъа алып иш гёрмесек бажарылмай. Мен ойлашагъан кюйде, ерлерде шолай продукцияны къабул этеген, ишлетеген яда буса сакълавгъа салагъан ерлени къурмакъны масъаласы бугюн, янгыз бизин районда тюгюл, савлай республикада итти кюйде салынгъан.

Гертиден де, Будай да айтгъанлай, юрт хозяйство топуракъланы 80 проценти ерлешген ва оьсдюрюлеген тюзлюк-тавтюп бойларда шолай заводлар ёкъ деп айтмагъа да ярай. Барлары да юрт хозяйство предприятиелени ва сабанчыларыны пайдаларын якъламайлы, оьз къазанчларын якълай. Шолайлыкъда, сатагъанны иманы ёкъ, алагъанны амалы деген айтывну да олар маънасын оьз пайдасына айландырып, юрт хозяйство къуллукъчуланы ва загьматчыланы таламагъа белсенгени разисизликлени артдыра.

– Сюйсегиз, инаныгъыз, сюймесегиз, инанмагъыз, магъа да бавумда оьсдюрюлген емишни, овощланы тавдагъы Кикуни, Тлох ва башгъа заводлагъа учуз багьасындан тапшурма тюше, – дей ичибушуп «Башлы» деген сабанчы фермер хозяйствону башчысы Абдулагьат Магьамматов.

Монополияны алдын алмакъ учун районларда ва шагьарларда оьтгерилеген ярмакюлерде де сатыв-алыв ишлени ёлу-ёругъу сакъланмай, багьалар хабагъан гезиклери кем болмай. Шолайлыкъда, продукцияны оьсдюрегенлер ва алывчулар тас этивлеге тарый.

– Бизин республикабызны тахшагьарында да арт вакътилерде авлакъ ниъматланы сатагъан хас сурсат малланы ярмакюлери оьтгериле, тек шоларда да алывчуланы талаплары гьисапгъа алынып, пайдалары якълав тапса яхшы болажакъ эди. Шолай ярмакюлени бирисинде ол гюнлерде иш этип оьзюм де болдум, – дей Х.Шихсайитов. – Билмеймен, менден алда болгъан буса, тек шо ерде магъа ярмакюню оьтгермеге башына алгъан сиптечилени бириси сама ёлукъмады. Айтмагъа сюегеним, олай ярамай. Неге тюгюл, шолайлыкъда, тергевсюзлюкден пайдаланып, къайтып-къайтып арагъа ломайчылар сугъулуп, багьаланы тёбенлешмеге къоймай. Шо масъала бугюн бизин учун – лап да агьамиятлысы.

Гертиден де, багьаланы тёбенлешмеге къоймайлы, гьатдан оздурагъанлар юрт хозяйство продукцияны оьсдюрегенлени алдына чыгъып тогъас салагъан ломайчылар ва арачылар (посредники и оптовики), гьалиги заманда тюгюл,  олар нечик чалышагъаны тезден берли белгили. Заманлар алмашына, базарланы башчылары да шо кюйде къолдан — къолгъа тюшюп, сатывгъа чыгъарылагъан багьаланы тёбенлешивюне болушлукъ этмеге сюймейгенлик узатыла. Белгили болгъан кюйде, оланы алдына тогъас салма четим. Буса да, бизин респуб­ликабызны тахшагьарында ва ерлерде муниципал базарланы ачып, сурсат малланы багьаларын ёрукълашдырмагъа умут этиле. Гьалиге ерли шо гьакъда сёз юрюлюп тура. Бал-бал деген булан багьалар да тёбен болмай. Уьстевюне, даим гётерилип турагъаны гьар абатда дегенлей гьис этиле.

Шогъар да къарамайлы, республикабызны тюзлюк боюнда Хасавюртну ва Дербентни арасындагъы къумукъ Хумторкъали, Къарабудагъгент, Буйнакск, Къаягент районларыбызда юрт хозяйство продукцияны къабул этеген, ишлетеген ва сакълавгъа салагъан логистика центрланы  къуруп, пайдаландырывгъа беривню масъа­ласы да осал яшавгъа чыгъарыла­гъаны юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъан тайпаланы ва алывчуланы айынма къоймай, разисизликлени артдыра.

 

 

Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТДА: ломайчылар Къаягентде

юзюм бавда.