Нажмутдин магъа ону гьакъында язылгъан ва 5 йыл алда бир газетде чыкъгъан макъаланы гёрсете.
– Мен Абзагьир булан ёлукъдум, – деп хабарлай Н.Тажутдинов. – Онда атасындан гелген 40 кагъыз бар деп де эшитген эдим.
Шоссагьат макъаламны башы да эсиме гелди. Мен де ёлукъдум Абзагьир булан. Биз бир-биревге къошулгъан къардашлар да дюрбюз. Экибиз де заман саргъалтгъан ва тавшалтгъан кагъызланы алып-алып, уьчгюл кагъызлагъа къарайбыз. Оланы уьстлерин печатлар ва штамплар бийлеген. Оланы кёбюсю карандаш булан язылгъан. Кагъызланы ичлериндеги бир-бир сёзлер (кюйге къарагъанда, особый отдел этгендир) шакъы ручка булан бузулгъан. Кёбюсюню уьстюне печат булан «Проверено» деп де язылгъан. Оьтген йылланы ичинде Абзагьир бу кагъызланы минг керенлер де охугъандыр, бирлерин чи гёнгюнден айтып да къоя эди.
Эсделик… Атасындан къалгъан бир сурат ва 40 кагъыз. Анасы 40 тамурдан берген сют йимик аявлу 40 кагъыз.
Арсланхан Тажутдинович Батырмурзаев 1915-нчи йылда Эндирейде тувгъан. Ол агьлюдеги дёрт уланны бириси, агъалары Давут, Магьаммат ва иниси Камил атасы Тажутдинге яшлайын кёмекчи бола.
Арсланхан да яшлайын загьматгъа уьйрене, тек атасы огъар охувун ташлама къоймай. Ол 1930-нчу йылда Эндирейдеги башлапгъы школаны бите ва охувун Яхсайдагъы сабанчы яшёрюм школада узата. Уьч йылдан шону да битдире ва ерли колхозда ишлей.
Абзагьир атасыны загьмат книжкасын гёрсете, шонда «До открытия трудовой книжки 2 года 4 месяца работал по найму» деп язылгъан. 1936-нчы йылны биринчи ноябринде Эндирей юрт исполкомуну секретары болуп къабул этиле. Армиягъа баргъанча ол юртлу Зугьра деген къызны ала, олагъа улан да тува. Улангъа Абзагьир деп ат тагъыла.
Узакъ къалмай дав башлана, Арсланхан да, агьлюсю Зугьраны ва 1 йыл уьч ай болагъан Абзагьирни дос-къардашына аманат да этип, давгъа гете.
– Ол давгъа юртлу Къанамат ва Сираждин Телякъавов (Паша Телякъавовну атасы) булан бирге гетген, – деп хабарлай Абзагьир. – Мен оьрюм яш эдим. Бир керен Акъташгъа киринме бараман. Шо эсги почтаны янында ташда олтуруп Къанаматны гёрдюм. Ол мени оьзюню янына чакъырды.
– Кимни яшысан?
– Арсланханны…
– Мен сени атанг булан давгъа бирге чакъырылгъан эдим. Гори деген шагьардан сонг айрылдыкъ. Ол бек къоччакъ улан эди. Сен де шогъар ошама герексен…
Арсланханны башлап Тбилиси шагьардан язылгъан кагъызын дос-къардаш 1942-нчи йыл январ айда ала.
Муна 1942-нчи йыл 1-нчи февральда язылгъан кагъыз: «Мени аявлуларым, нетип турасыз? Сизин уланыгъыз Арсланхан язаман. Мен Гори деген шагьарда къуллукъ этемен. Бизин мунда дав этме уьйрете. Биз шу шагьарда бир айлар къалмакълыкъ бар. Мундагъы емишни гёргей эдигиз, алма, гьайва, апельсинлер. Къырда февраль ай буса да, сувукълукъ ёкъ, исси…»
Гьал кагъызда язгъанда йимик болмагъан, Арсланхан Гори шагьарда ярым йылгъа ювукъ тургъан, неге тюгюл де уьюндегилер шо шагьарны печаты булан 1942-нчи йылда 9-нчу февральда ва 17-нчи апрелде кагъызлар алгъан. Шоларда Арсланхан бары да дос-къардашгъа салам айта ва кёп язмакъны тилей. Бу кагъызны ол 1942-нчи йыл 20-нчы июлда яза: «Мени таныйгъанлагъа барына да салам! Нетип турасыз? Мени кагъызларыма неге жавап бермейсиз? Сав-саламатмысыз? Чачгъан затларыгъызны гелимин алма башлагъанмысыз? Тезде биз Хасавюртну янындан оьтежекбиз. Гелип болсагъыз, ёлукъма сюер эдим. Гёзлеп туругъуз. Буюргъан буса ёлугъарбыз…»
Кюйге къарагъанда, Тбилиси шагьарда уьйретип, олардан полклар да къуруп, давгъа йибереген вакъти болма багъыйлы.
Бир керен Арсланханны анасы Айбала Хасавюрт базаргъа баргъанда, вокзалгъа солдатлар гелгенни эшите.
– Къыйын заманлар эди чи, – деп хабарын давам эте Абзагьир. – Уллу анабыз базаргъа барып, сатыв-алыв этип юрюй эди. Гьай, йымырткъа, бахчада болгъан тюрлю емишлени сатып, шогъар да ашама шекер, туз ва май алып къайта эди. Бир гюн базаргъа: «Вокзалгъа солдатлар гелген, ичинде дагъыстанлылар да бар», – деген уллу хабар тюшюп гете. Ол да отдан гёлек этип дегенлей, юреги чыдамай, вокзалгъа багъып гете. Вокзалгъа геч етише.
Шонда бир сакъатгъа ёлугъуп, гьалны сорай, ол да сёйлемей таягъыны учу булан солдатлар Ботаюрт бойгъа багъып яяв юрюп гетгенни англата. Ана юрек шолай багъып юрюте. Акъташны уьстюнден оьтген кёпюрню тюп боюнда Айбала асгер опуракълы кёп адамны гёре. Шо буса гьалиги Покровское юртну бою.
Орусча билмей буса да, оьзюню уланы Арсланхан Батырмурзаевни гёрме сюегенни англата.
«Батырмурзаев, Батырмурзаев», – дей командирине, ол да бир солдатгъа тапшура. Солдатлар бирине бириси къычыра туруп, Арсланханны табалар. Ана-бала сююнген кюйню язма къыйын. Ана баласындан айрылып болмай.
– Балам, не сюесен? Мен солдатлар гелген дегенде, чаба-чаба туруп гелдим. Бир зат сама алма ойлашмадым, – дей Айбала.
– Анам, мунда бизге аш бере, тек къыйын тюгюл буса, тамакю гелтир, –- дей Арсланхан. Ювукъ арада базар ёкъ чу. Тезликде Айбала яяв аякъдан Хасавюртдагъы базаргъа бара ва бары да акъчасына тамакю алып, къайтара яяваякъдан шоланы янына етише. Арсланхан тезде оьзлени Бабаюрт бойгъа чыгъарагъанны айтгъанда, юрегине маслагьат бола.
Арсланхан Бабаюрт бойда 2 айлар тура. Шонда ата-анасы, атасыны ва анасыны къызардашлары, агьлюсю Зугьра гиччипав Абзагьирни де алып, нече керен де баралар.
– Атам мени къолуна алып ойната болгъан, шо вакътиде магъа 2 йыллагъа ювукъ бола болгъандыр, – деп эсгере Абзагьир. –Тек ахырынчы гёрегенни, ахырынчы тутагъанны гьакъында ойлашмагъандыр…
1942-нчи йыл 30-нчу августда язгъан кагъызында ол: «Барыгъызгъа да салам! Биз Моздок шагьардан 3–35 чакъырым аридебиз, о шагьарны чапгъындан къоруп токътагъанбыз. Давгъа тюшербизми яда тюшмесбизми, билмейбиз. Дагъы ари гетсек, адресимни билдирермен…»
1942-нчи йыл, октябр ай: «Биз гьали Грозныйдан 70 чакъырым аридебиз…».
Бабаюртдан гетгенде ол уьйден йыл ярым кагъыз алмай тура. Бир кагъызында ол: «Неге язмайсыз, болгъан зат бармы? Агъаларымдан аламан кагъызлар, сиз неге язмайсыз?» – деп талчыгъып яза. Кюйге къарагъанда, ол дав этеген частны ари-бери кёп ташлай болгъан буса ярай.
2-нчи февральда 1943-нчю йыл Арсланхан Батырмурзаев Сочидеги госпитальдан яза: «Салам мени аявлуларым! Госпитальда ятаман. 17-нчи январда дав этип турагъанда къырыйымда мина атылды. Магъа кёп яра тийди. Яраларым кёп буса да, тез къолай болуп тура, бутумда бир гиччирек яра къалгъан. Шолар къолай болгъандокъ, давгъа тюшемен…»
– Кюйге къарагъанда, ол шо давда авур яралангъан, дагъы ёкъ эсе ол госпитальда 7 ай ятмас эди, – дей Абзагьир. – Шолай кагъызлар 31-нчи майда, 9,20 ва 28-нчи июлда язгъан кагъызларында да ол Къара денгизни боюнда, ярадан къолай болагъанланы сыдыраларында экенни яза… Бирдагъы кагъызын Украинаны тахшагьары Киевни немислерден азат этегенде язгъан. Сонг оланы Житомир областны азат этивге сала.
31-нчи декабрде 1943-нчю йыл Арсланхан Житомир ва Бердичев шагьарланы азат этегенде, 1-нчи Украина фронтну 18-нчи армиясыны сыдыраларында дав эте. Бу ерде бирдагъы затны эсгерме сюемен, Украинаны, айрокъда Днепрни гечивде, Киев ва Житомир областланы немислерден тазалайгъанда кёп къатты давлар болгъан, шонда кёп адам да оьлген. Башлап Арсланхан дав этеген полкну запасгъа сала, адамлар ва савутлар булан толтурула.
1944-нчю йыл бола. Агьлюсюне 42637 номерли полевой почтадан шулай кагъыз геле: «Гьюрметли Батырмурзаевлени агьлюсю! Сизин уланыгъыз ва эригиз Батырмурзаев Арсланхан Тажутдинович асгер башгъа ерге гёчюрюлегенде, 1944-нчю йылны март айында ёлда белгисиз тас болгъан…»
–Уьйдегилер бек тамаша болгъан, – дей Абзагьир. –Ёлда тас болгъан деген недир деп ойлашалар. Олар шо вакътиде Бердичев деген шагьарны боюнда болгъанлар. Мени бирдагъы бир оюм бар, шо вакътиде олар Украинада миллетчилени хапарсыз чапгъынына тюшгенми экен? Сен де билеген кюйде, олар артгъа тартылып барагъан немислеге ярайбыз деп не вагьшилик де этгенлер. Мен кёп ерлеге яздым: «Есир болгъанланы ва оьлтюрюлгенлени арасында ёкъ», – деп кагъызлар алгъанман. Шолай атамны бетин гёрме гьасирет кюйде оьсдюм. Атамдан бир сураты да ва 40 кагъызы да къалгъан. Мен де шоланы бек аявлап сакълайман.
Дав бите. Армиягъа чакъырылып, сонг дав башланып дав этген эки агъасы давдан сав къайта. Магьаммат давда авиатехник болуп къуллукъ эте ва старший лейтенант чин алып къайта. Ол 1984-нчю йылда гечине. Давут буса артиллерияда бола, юртда гьайван доктор болуп ишлей ва 1993-нчю йыл гечине.
Ата-ана яш гелинге савбол этип, Абзагьир уллулар булан яшап къала. Анасы Зугьра да давдан къайтгъан Гьашымгъа эрге бара ва 5 улан ва 2 къыз таба, татывлу агьлю къуруп яшай.
Абзагьир уллатасы ва улланасы булан яшай. Айбала 1960-нчы, Тажутдин буса 1973-нчю йылда гечине.
Абзагьир Эндирейдеги орта школаны битдирип, Магьачкъалагъа охума тюшме сюе, тек гечиге. Шонда тюрлю-тюрлю ишлерде 1 йыл ишлей. Техниканы сюегенге гёре, артындагъы йыл Ростовдагъы машиностроительный институтгъа тюше. Шону охуп битгендокъ, армиягъа ала. Къайтгъанда Магьачкъаладагъы М. Гьажиевни атындагъы заводда инженер-конструктор болуп ишлей. Ол тюрлю-тюрлю йылларда инженер-технолог, участканы мастери, янгы техниканы ишге салывгъа къарайгъан инженер болуп ишлей.
– Трестде ишлейген заманыбызда Ленинни атындагъы колхоздагъы культурный отлавлукъланы янындан оьтюп бара эдик, – деп лакъырын узата Абзагьир. – Шонда автоматика булан оьзлер юрюп сугъарагъан къураллар бар эди. Шогъар уллу ёлдан оьтеген-барагъан халкъ тамашагъа къарай эди. Шолар токътап къалып, ишлетмеге магъа тапшурду. Шо къуралланы сагьат йимик ишлейген этдим. Шондан сонг мени колхозгъа, фермаланы техникасына къарайгъан инженер-механик этип чыгъарды. Шонда, сонг комплексде 7 йыл ишледим. Бир вакъти райондагъы юрт хозяйство управлениеде главный инженер болуп да ишледим. Айтагъаным, бир де ишлемей турмагъанман.
Абзагьир Хасавюртдагъы аграр-экономика коллежде узакъ йыллар дарс берип де ишлеген. Ол Дагъыстанны ат къазангъан муаллими, Россияны профессионал билим беривюню гьюрметли къуллукъчусу. Ону агьлюсю Зулгьижат да муаллим, Хасавюрт шагьардагъы 12 номерли школада дарс берип ишлейгени кёп йыллар бола. Татывлу агьлю къуруп яшай ва эки къызны тарбиялай. Олар да агьлюлю, гьали буланы къуванчы – оланы авлетлери.
Абзагьир оьзюню атасыны атын ер болма къоймай, даим де оьр этип яшагъан. Къызыны уланына да ол атасыны атын – Арсланхан деп такъгъан.
Атасыз оьссе де, Абзагьир яшавда оьзюню ерин табып болгъан ва башгъалагъа уьлгю болар йимик загьмат да тёкген, гьалал иши булан абур-сый къазангъан. Гьали оьсюп гелеген Арсланхангъа да уьлгю алмакъ учун ари барып турма тарыкъ тюгюл, уьлгю ону алдында.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
СУРАТЛАРДА: Арсланхан Батырмурзаев; Абзагьир къызларыны авлетлери Арсланхан ва Юлдуз булан атасындан къалгъан кагъызланы охуй.
