Ёлугъувну ача туруп газетни баш редактору Камил Алиев сёйледи:

–Бизге биринчилей гелеген гьюрметли мажар къонакъларыбызгъа хошгелдигиз деп айтаман. Геле деген хабарны эшитип, сююнюп, къаравуллап турдукъ. Бизин учун гьар гелген къонакъ да, айрокъда къардаш къонакълар, сыйлы болуп гелген. Хошгелдигиз, беш гелдигиз! Беш гелдигиз демек беш керенни англатмай. Яхшы гелдигиз, къуванчлы гелдигиз деген маънада. Оьтген асруну 90-нчы йылларында гелген Иштван Къонгур Мандокини айтгъан сёзлери мени эсимде къалгъан ва бир де унутмайман. «Мен сизге, къумукъ къардашларыма, 700 йыл боюнда сагъынып гелгенмен. 700 йыллыкъ сагъынчлыкъны, гьасиретликни басылтма, ял этме», – деген эди ол. Ону бир заманда да унутмайбыз. Ону унутма къоймайгъан мунда Бадрутдин ювугъубуз да бар. Ону гьакъында газетде макъалалар яза, уллу китап язып чыгъаргъан. Булай алгъанда, Иштван Къонгур янгыз къумукълар, ногъайлар, дагъыстанлылар учун тюгюл, бютюн тюрк дюнья учун уллу, гёрмекли, таъсир­ли къуллукъ этип гетген бизин сююмлю адамыбыз. Бу йыл ону юбилейи де дюр. 70 йыллыгъы. Адамны оьмюрю бу дюньядан гетгени булан битип къалмай. Эгер халкъыны эсинде къала буса, дюньядан оьзю гетсе де, ол адам яшай. Оьзюню айтгъан сёзлери булан, этген ишлери булан яшай. Къонгур бизин арабызда яшайгъанын сиз де гьис этесиз, биз де гьис этебиз. Гележекге бара бусакъ, ону ва огъар ошагъан гёрмекли адамларыбыз булан барабыз. Шулай гиришив сёз булан бизин ёлугъувубузну ачма сюемен. Бирдагъы да сизге гелгенигиз учун гьакъ юрекден разилигибизни билдиребиз. Бираз алда бизде Къурман байрам болду…

– Аллагь къабул этсин!–дей Давут Къара тап-таза къумукъ тилде.

– Савбол, бизде, къумукъларда, булай дёртлюк бар.

Гел бизге, юрю сизге,

Къурман эт ашамагъа.

Бугюн сиз бизге гелгенсиз, дагъы байрам биз сизге гелербиз. Гьали къонакъларыбызгъа сёз берейик. Иштван Къонгурну шекирти, охувчусу Давут Къарагъа сёз бере­йик.

–Мажарларда булай сёз бар – «колбасаны узуну яхшы, сёзню къысгъасы яхшы», деп. Къысгъача айтгъанда, мен уллатам, улланам яшайгъан Мажарстанны къуманчакълар деген еринде тувгъанман. Орта билим алагъан чагъымдан берли олагъа сорама башладым. Биз не учун башгъача сёйлейбиз? Бизин ата-бабаларыбыз кимлер болгъан, къайдан гелгенлер…билмеге сюемен. Къыпчакъланы гьакъында китаплар охума башладым. Китаплар бек аз. Совет системаны заманы, орусланы гьакъында китаплар нече де кёп. Орус маданият, адабият, халкъыны гьакъында кёп китаплар бар. 1990-нчы йылда миллетимни ахтарагъанны билип, бир тамаза магъа насигьат берди. Университетге барсанг, онда Иштван Мандоки деген алим бар. Ол бек билеген, къыпчакъ тиллерде тап-таза сёйлейген алим деди. Ону янына бардым, таныш болдукъ. Эки йыл университетге охума тюшме къарадым, болмадым. Сен мунда охумасанг да кёмек этемен деп, ол тапшурувлар берип, уьйретип турду. Уьчюнчю йыл охума тюшдюм. Шо йыл мен Китайгъа бардым. Ондагъы къазахлар булан таныш болдум, материал жыйдым. Ондан сонг Дагъыстангъа гелдим, ногъай районгъа бардым. Ногъай ордасына 600 йыл болагъан заманда, олар булан къатнашып, Магьачкъалагъа да гелдим. Олар Эдигени гьакъындагъы дастанны савгъат этдилер ва ногъайча уьйренип боласан деди. 1992-нчи йыл Иштван Къонгур, сен мени шекиртимсен деп, Бишкекге чакъырды. Ондан сонг ол Дагъыстангъа гетди. Хазар денгизни ягъасында ахыр гюню болгъан. Ятар ери женнет болсун. Мунда Бадрутдин агъайыбыз бар. Сагьатларына ерли ол биле, китап да язгъан. Ондан сонг мен Дагъыстангъа, Ногъай районгъа уьч гезик гелдим. Ногъай дастанланы, эпосланы жыйдым. Мени ёлдашым халкъ макъамларын жыя. Экибиз де Дагъыстангъа, къумукъ къардашлагъа барып, Къонгу гимик (йимик) сагъынышман (сагъынгъанбыз), гёрюп гелейик деп чыкъгъанбыз. Биз билебиз, мунда бизин къардашлар бар. Гьали Будёновск деген ерде мажарланы шагьары болгъан. Дагъыстанны биз оьтер ер деп (ят ер) санамайбыз. Шо – бизин ата-бабаларыбызны ери, ата юртубуз деп билебиз. Шулай къаршылагъаныгъызгъа кёп савболугъуз. Досну (дослукъну) давам этербиз.

Гергел Агоч:

–Мен мажарланы, къыпчакъланы, тюрк тамурлары булангъы миллетлени бырынгы, халкъ макъамларын, йырларын жыяман. Татарланы, башкирлени макъамларын жыйгъанман. Гьали Темиркъазыкъ Кавказдагъы миллетлени макъамларын жыйма башлагъанман. 2000-нчи йылдан берли биз жыйгъан музыкалы асарлар бизин учун бек пайдалы ва агьамиятлы. Неге тюгюл бизин мажар макъамларыбызгъа олар бек къыйыша. Бир-бир вариантлары буса бир гесегин бизин макъамлардан алып къойгъанда йимик яда биз оланы макъамларыны гесегин алып къойгъанда йимик тие. Мисал учун, игит йырлар, эпос йырлар шолай. Сонг да, бизин гьар-бир бырынгы адатларыбызгъа байлавлу йырланагъан йырлар. Нартланы гьакъында йырлар. Булар бары да бизин бырынгы мажар йырларыбызгъа ошай. Венгрияда 10 миллион, тыш пачалыкъларда 5 миллион венгрлар яшай. Молдованланы ва Румынияны бир-бир регионларында яшайгъан румынланы макъамларын буса мажар макъамлардан айырма да къыйын. Шо бойларда чанко деп айтылагъан венгрлар яшай ва сизде яшайгъан тюрк миллетлени макъамларына бек къыйыша, ошай. Сонг да мунда мен ахтаргъан, тапгъан сизин макъамлар да венгрлар-половецлер деген бизде яшайгъан группаны макъамларына къыйыша. Мен оьзюм де шо венгрлар-половецлер деген группагъа гиремен. Къараногъайда, Ногъай районда, Терекли-Мектепде де биз Мажарстанда йырланагъан макъамланы тапдыкъ. Шуну булан мен ташдырып айтма боламан. Биз бир–тюрк тамурлу миллетлербиз. Бырынгы заманлардан берли бизин тамурларыбыз бир. Бизде уьч тухумгъа бёлюнеген кабарлар деген миллет де, 7 тухумгъа бёлюнеген, тамуру тюрк тилли миллет де бар. Половецлени бырынгы ата-бабалары кабарлар болгъан деп илму якъдан ахтарылгъан ва исбат этилген. Олар Мажарстанны темиркъазыкъ боюнда яшай.

Агочгъа сорав:–Мажарстанда 9 тухумдан еттиси тюрк къавумлар болгъан деп язылгъаны тюзмю?

–7 тухумдан беш тухум тюрк къавумлар болгъаны белгили, билемен. Кабарланы гьакъында билмеймен. Бизде тюркче кёп топонимлер, фамилиялар сакълангъан. Мисал учун, мени фамилиям Агоч. Шо–акъ къуш демек бола. Мени анамны фамилиясы – Сакал. Шо да– сакъал. Сакъалгъа–борода, бизде де сакал деп айтыла.

Сорав:–Мажарстангъа ерли юзюм оьсдюрювню хазарлар яйгъан деп ташдырылгъан. Юзюмню сортларыны атларындан тюрк тамурлары булангъылары бармы?

–Озокъда, бар…сюрет, сюрсюз, токай (тогай), сюйлю, елек сюйлю. Бор деп бизде чагъыргъа айта.

–Бишмеген юзюм салкъынгъа къумукълар да бора дей. Тамуру бир. Ондан сонг борла да геле…

Шаир Бадрутдин Магьамматовгъа сёз бериле.

–Акъ къуш, Агоч мунда кабарланы гьакъында айтып гетди. Мени ата юртум Къакъамахини аты 1923-нчю йыл болгъанча Къабармахи болгъан. Совет гьакимликни бир чиновниги шону ушатмагъан буса ярай, атын алышдырып, Къакъамахи деген атны такъгъан. Шону алдагъы Къабармахи деген атын къайтарма сюегеним ва чалышагъаным хыйлы бола. ДР-ни Халкъ Жыйынына да кагъыз йиберилген. Агоч айтагъан кабарлар, бизинче къабарлар, хазарлар о якълагъа гёчювюл этегенде тербенмей, оьз ерлеринде къалгъан. Бары да къалмагъан, бир-бир юртларда, авулларда яшайгъанлары къалгъан, кёплери сизин якълагъа да гетген. Бизин юртну айланасындагъы ерлени атлары да шону гертилей. Къабар къол – бек гёзел эмен агъачлыкъгъа гиреген ерибиз. Къабар булакъ, Къабар авлакъ деген ерлерибиз бар. Мен сизге Къабармахини, о гёзел ерлерибизни гёрсетме умутум бар. Муна сиз айтагъан кабарланы тюрк тамурлары, бизин тамурларыбыз. Мени ювукъ къурдашым, къардашым болгъан Иштван Къонгурну гьакъында да мунда арив сёзлер айтылды.  Ону гьакъында язылгъан муна шу китапны да, «Уьзюлген оьзенги» деп бу китапгъа ат негьакъ салынмагъан, Иштванны оьмюрю, яшаву, атлангъан атыны оьзенгиси  ярты ёлда уьзюлдю деп айтма ярай, сизге савгъат этемен. Бизге къонакълай гелгенигиз учун баракалла.

Гергел Агоч оьзю булан мажарланы музыкалы алаты – кобузун да алып гелген эди. Ёлугъувну ортакъчыларына мажар макъамланы сокъду, йырлар йырлады. Ол сокъгъан макъамлар,йырлагъан йырланы сёзлери англашылмаса да, бырынгы къумукъ макъамларыбызгъа бек ошай . Жавап гьисапда Бадрутдин де бырынгы къумукъ макъамгъа гёре Анвар Гьажиевни шиърусундан бир куплетни йырлады.

Ёлугъувну ахырында мажарлы къонакълагъа газетни баш редактору Къумукъ энциклопедия сёзлюкню ва Йырчы Къазакъны артда чыкъгъан шиъру китабын савгъат этди.

 

 

 

 

Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.

СУРАТЛАРДА: ёлугъувну ортакъчылары; (солдан онггъа) Гергел Агоч ва Давут Къара.