КЪУРУЛГЪАНЛЫ 30 ЙЫЛ ТАМАМЛАНА
(Башы 35 – 36-нчы номерлерде)
Бирдагъы бизин девюрден, ону санав янына къарап, тюз англашынсын учун бир нече маълуматлар гелтирейик. 14-нчю юз йылда яшагъан италиялы Б. Петрарка уьч юзден бираз кёп сонетлер язгъан. 165 асруда В. Шекспирни сонетлери санавда 150-ден бираз оза, бизин къумукъ ватандашыбыз Агьмат Жачаевни бир уллу китабында о язгъан сонетлени санаву 600-ден де артыкъ. Шейит-Ханум Алишеваны поэзиясында буса бизин адабиятда бу девюрде бизин яшавубузну асил къыйматы гьисапда чечилеген къатынгишилик поэзия ахырынчылай токъташды.
Ону булан биз айрыча эсгерме тийишли гёреген зат, савлай алгъанда, анадашлыкъ, къызардашлыкъ, олжалыкъ бизин милли эстетикабызгъа Шейит-Ханумну поэзиясы булан башлап гелди. Ону булан бирче «Биз барбыз, къумукълар, барбыз» деп анадашларыбыз булан бирче эренлеге, эренлигибизге намус, гёзеллик уятагъан чакъырывлар, оьр инсаплыкъны аламат тавушу «Тенгликни» йылларында лап башлап Шейит-Ханумны поэзиясында чалынды.
Бизин башыбыздан оьтген кёп гьалланы сезе туруп, шо девюрдеги бизин адабиятдагъы, айрокъда шаирликни тармагъындагъы янгылыкъ излевчю ва яшавгъа инамлыкъ белсенивлени гьасилин чыгъарагъан къыйматлав китап бар буса, о бир Амирхангентли Къадирмурзаны «Анжа-наме» китабы йимик бек маъналы бизин заманны «Ругь-наме» китабы болажакъ эди. Балики, «Тенгликни» президиуму ХХ асрудан ХХI асругъа чыгъагъан гече язгъан манифестли «Аманат-наме» китабында айтылагъандай бизге алгъа гетмек учун, дюньядагъы бир хас халкъ гьисапда башлап бары затдан алда оьзюбюз оьзюбюзден озма тарыкъдыр?!
Муна шо йылларда бизин халкъны белгили тарихчиси Сакинат Гьажиева оьз халкъыны гьакъында эки томлукъ китап язып чыгъарды. Шону булан бир вакътиде бугюнлеге етгенче къумукъ юртланы гьакъында 15-ден артыкъ оланы тарихи ва бугюнгю гьалларындан хабар береген китаплар язылгъан. Шу йылларда алда ябылгъан район газетлер янгыдан чыгъарыла башлады. Нечакъы къыйын буса да, къумукъ тилде чыгъарылагъаны уьч-дёрт керен артды. Шолай да, Къумукъ театргъа тахшагьарда гёрмекли бина къурулду…. Къуршап алгъанда, шу 20–30 йылланы ичинде къумукълукъ (илму гьаракатда, язывчулукъ, шаирлик талпынывларда) уллу толумлашывну аламатына айланма башлады. «Тенглик» ва тенгчилик булан байлавлу бешинчи абат буса бизин халкъ учун булай къалипде геле.
Эсгерилген ёлну теренден англап, бютюндюнья гьалларына, халкъланы къаравлары, ою-пикрусу янгыртылажагъына шеклик ёкъ эди. Гьар-бир затда алдынлы билимни, гьакъылны ва усталыкъны натижасы болма герекни биле эдик. Шону учун билимге гьасиретлик, илму чалышыв ал бетге чыгъа эди. Шо недир десегиз, халкъны аста-аста генг дюнья сынавлагъа чыкъмакълыгъы бола. Биз Аллагьны тюбюндеги Ер юзюню халкъыбыз, инсанны ва оьр инсаплыкъны байрагъы – тенглик! Бизин миллетлигибиз Дагъыстанны, Кавказны, гьатта Россияны дазулары булан да битмей. Биз дюньядагъы кёп миллионлар булангъы тюрк миллетни айырылмас бёлюгюбюз. Тарихибиз де, культурабыз да шолай. Шо саялы Къумукъда оьзденлик де, оьзтёречелик де, билимге гьасиретликни, терен англавну, гьакъылны ва оьр инсаплыкъны, культураны даражасы да болмагъа герек деген масъала бар. Милли элитаны, айрокъда оланы гёрмекли ишлерде машгъулларыны ва ерлердеги простой халкъны арасындагъы гьаракатчылар ватандашлыкъ, халкъчылыкъ, чалышыв учун гьар заман да бек пайдалы онгайлыкълар яратгъан.
Шо да халкъ гьаракатыны гючленмегине себеп болуп гелген. Белгили кюйде, Таргъу, Кахулай ва Албёрюгент юртлулар (олар булан бирче Къарасувотарда) 1944-нчю йылда пачалыкъ къурумланы къарары булан гючден гёчюрюлгенге мюкюрлюк этсин деп гьар тюрлю совет къурумлагъа талап салагъанлы кёп йыллар бола эди. Болса болсун, бу масъала гьеч еринден тербенмейгенни бары да халкъ биле эди. Магьачкъала шагьарны башчысы С. Амиров бу масъаланы шагьар депутатланы жыйынына салып, ойлашып, эсгерилген уьч де юртну гючден гёчюрюп, пачалыкъ къурумлар бек уллу янгылыш болгъангъа хас къарар къабул этди ва о масъаланы республика къурумланы къаравуна берди. Бу абат, озокъда, «Тенглик» булан бирче чалышагъан «Анжи» деген комитетни де шо йылларда политикада инг гёрмекли натижасы болду. Бир яшавда 30 йыл аз девюр тюгюл.
Озокъда, шу йылланы ичинде кёп сувлар, ташгъынлар тёбен акъды. Тек заман гетген сайын, биз оьтгерген гюнлени сынав байлыгъына артыкъ тюшюнме башлайбыз! Бизин къурум арада бола гелген къумукъ халкъгъа болма тийишли автономлукъну айланасында пикру алышдырывланы бир нече зек ерлерин эсгермекни тийишли гьисап этемен. Шону айланасындагъы полемикабыз шо бизин биринчи съездде (1989) башланды. Шондагъы оьзюню ярыкъ ораторлу сёйлевюнде къазанышлы Анвар Гьамитов:
«Эгерден къумукъ халкъны автономлугъу болмай буса, бу чабывуллар, съездлер негер тарыкъ затдыр?» – деп, масъаланы темирни керти йимик этип салды. Тюзюн айтгъанда, не гьакимиятыбыз да, не Дагъыстаныбыз да масъаланы биз салагъан кюйде къабул этме гьазир тюгюл эди. «Ватанчы» къурумдан сонг, бизде минглер булан къолбаслар жыйып, автономлукъну талап этип, вакиллер йиберип, Москвада бир айгъа ювукъ сакъладыкъ. Ондан сонг арадан бир йыл гетип, 1992-нчи йылны биз Къоркъмаскъалада лагер къуруп токътагъан гюнлени май айында, республика ихтияр бермесе де, халкъны арасында бизге автономлукъ болсун деп сорав-референдум оьтгердик. Халкъны 82 процентини тавушларын алдыкъ. Шо гюн бизин къумукъ районларда, юртларда уллу байрам гюн йимик шатлы оьтдю. Оьтсе, оьтсюн, Москва бизден аз ингуш халкъгъа айры республика къурду.
Бизин талапланы буса ачыкъдан-ачыкъ инкар этди. Бу Мычыгъышдагъы дав ябушувлар оьртен болуп гётериле барагъан гюнлер эди. Шо замангъы Мычыгъышда юрюлеген давлар Дагъыстанда 5- 6 айгъа узатылгъан буса, тав тюпде ва Къумукътюздеги бойгъа автономлукъ къурмакъны масъаласы оьр пачалыкъ арада бише бара эди.
Шо гюнлерде де ойлаша эдим, гьали де ойлашаман бизин «тенгликчилени» кёбюсю автономлукъну янгыз бир янына, айры республика болуп олтурмакъ деген янына артыкъ тергев салгъанбыз. Бирден оьз республикабыз башгъа даражагъа чыкъгъанча, оьз ихтиярлыгъын якълап да, сакълап да болагъан халкъ болмакъ учун не этме герегин аз ойлаша эдик. «Тенгликни» къасты булан, халкъ гьаракатыны таъсири булан ёкъ ерден Хумторкъали район къурулгъанны, Янгы Таргъу, Янгы Кахулай, Янгы Эндирей юртлар къурулгъанны, Дагъыстанны Конституциясы янгыртылып, миллетлени вакиллеринден Пачалыкъ Совет къурулмакъны, ихтиярланы якълав къурумларда къумукъ халкъны вакиллиги бир нече керен артгъанны, 10 – 12 юртубузда башчы болуп юрюйген оьзге миллетлени вакиллери тайдырылып, къумукълар салынгъанны, Хасавюрт районгъа ва шагьаргъа къумукълардан башчылар салынгъанны, Таргъутавну ташыны вагьши кюйде таланыву токъталгъанны ва Манас бойда ёкъ ерден немис юрт къурабыз деп, гьалиги олигархланы умутлары уьзюлгенни, Къумукъ театргъа шагьарны инг гёзел еринде бина-къала къурулгъанны ва олай кёп ишлер этилгенни эсге алып, башын аврутма сюймей.
Гьали бугюнлерде де алдагъы уллу умутларыбызны да унутмай, бар имканлыкълардан пайдаланып, гьали буссагьат бар пачалыкъ къурулушунда оьзюбюзню милли оьзденлигибизни сакълама уьйренмек уллу даража ва герти халкъчылыкъ деп эсиме геле. Шону булан байлавлу язывубуз толу болсун учун, дагъы да шулай бир-эки затны эсгерсек яхшы болур. Гьар-бир ишде чаналав, тышдан гелгенинден эсе, ич чатакъ салывлардан башлана. Шу айрокъда бизин халкъгъа хас зат. Бизин «Тенгликни» къыйынлары да шондан башланды. Республиканы башчылары, айрокъда о замангъы Пачалыкъ Советни Председатели М-А. Магьамматов халкъ гьаракатланы оьрленивюн тёбенлешдирмек къасты булан уьч – дёрт кюй сайладылар: республикада тухумчулукъгъа ёл ачды. Динчилени кёп янын оьзюне якъчы этди.
Шондан сонг Дагъыстанда коррупциячылыкъгъа эркин ёл ачылды ва Москвада йимик бизин республикада да бар халкъ къурумланы къаршы салма янаша башгъа къурумлар яратып, оланы бир-бирине кисдирив башланды. Авар фронтну «Тенгликге» къаршы бакъдырды. Къарагъанда, бизин халкъны белгили лидери, Дагъыстан Гьукуматны Председатели А. Мирзабеков булан сёйлешип, «Тенгликде» Милли совет барны биле туруп, тезликде оьзлени адамларын башчылар да этип салып, олагъа кёп уллу харжлар да берип, янгы къумукъ Милли совет къурдурдулар. О замангъы Дагъыстанны башчыларыны арасында А. Мирзабеков бек билимли, гьакъыллы, гьар-бир затгъа оьз къараву булангъы адам эди. Тек не этерсен.
Ону айланасында, Магьамматалиники йимик, таянма болар йимик адамлары ёкъ эди. Болгъан буса, 5–6 ювукълары болгъандыр. А. Мирзабековну башчылыгъы булан республикада кёп гёрмекли ишлер этилди. Шолардан Къумукъ театрны, Орус театрны, Магьачкъаладагъы баш библиотеканы айтып къойсакъ да тамандыр. Бизин арабызда заман бир тувагъан бирдагъы аччы соравлар бар. Оланы бири – неге «Тенглик» автономлукъну якълап, мычыгъышлар йимик давгъа чыкъмады деп сорайлар. Булай соравлар себепсиз тюгюлдюр, озокъда.
Мени шу тайпа соравлагъа кёп далиллерим бар. Оланы гьакъында дагъы гезиклер сёйлербиз. Тек бу ерде мен бир-эки сёз булан айтайым. Къарагъанда, бизин къаныбызда бырынгъы къавумларыбыздан гелеген «Аттилалыкъ» болмай къалма кюй ёкъ. Нечик ойлайсыз, неге Аттила бола да бола туруп, Византияны тахшагьары Константинопольну алмагъан экен? Таламагъан, бузмагъан, яллатмагъан.
Олай да, ол Римни, гючю чата туруп, тозуп болмайгъандай этмеген? Балики, бизин шо гюнлерде савутлу давгъа чакъырагъанланы санаву нечакъы сюйсек де барны биле туруп, гьалиге аз халкъыбызгъа гьабас пучлукъ салмай къутулмагъыбызгъа бизин къаныбыздагъы бырынгъылыкъ таъсир этген буса да ярай. Заманлар гетер, иншаллагь, мен инанаман, гелеген наслулар яшавларын оьз халкъы учун къурбан этген игитлерин унутмас, эсге ала турар. Биз буса бугюн савлагъа, олагъа» Тенглик» гьаракатны асгерчилерине йимик эсделик тургъузувну кююн ойлашма герекбиз. Балики де, «Тенгликни» эсделик китабын артгъа салмай, язма заман болгъандыр.
«Тенглик» гьакълыкъ, гьалаллыкъ, бирлик, тюзлюк, халкъчылыкъ, оьр инсаплыкъны аламаты, терен инамлыкъ, уллу сыралашгъан асгерники йимик къастлар, къайратлы чалышыв гьаракат – о бир янгылыкъгъа, эркинликге, харлысызлыкъгъа, ярыкълыкъгъа талпыныв. О – уллу милли уяныв, о – давсуз гьалал инкъылап. Булар барысы да бизин халкъны къанына синген. О бизин халкъгъа даимликге берилген къысмат. Не йимик негетлери саялы? Неге тюгюл, дюньядагъы гьар халкъны бизсиз аламлар толу да болмажакъ, бизсиз тюзленме де тюзленмежек деп ойлашма герек.
Салав АЛИЕВ.
