Янгы ерге ярыкъ тюшгенде, адамлар ишге баргъанча гьаман да йимик, орамланы жыйылгъанын тергей туруп ишге етишермен деп, Бурлият алгъасап айланагъан вакъти. Уьюню подъездинден чыгъып, эки абат алгъанда зукъариси Райисатгъа расланып къала. Ону гёрюп, эсер-месер болуп гете. «Вуя, Райисат, тангнамаздан, булай нечик тез гелесен?»–деп сорай. Ол: «Бир зат да болмагъан, оьзюм гелемен»,–дей. Олай айтгъанда, Бурлият шекленме башлай, бу не буса да бир затны юлдурма чы къарай деп ойлаша.
Сонг дагъы да къайтара: «Гьы, айт не болгъан, булай тез сен бир де гелмей эдинг чи?» –дей. Артда ол: «Бурлият, Жамал бираз аягъын авуртдургъан, юрю, больницагъа барайыкъ»,–дей. Ананы юреги билегендей: «Гьы, тюзюн айт, не болгъан Жамалгъа, нени яшырма къарайсан?»–дей. «Аз-маз затлар, сен вёре талчыкъма, юрю»,–деп республиканы ортопедо-травматология центрына алып бара.
Бурлият от ялын йимик центрны ичине гире. Къараса, къарагъачдай бары халкъ ябурулуп коридоргъа жыйылгъан. Бир яндан, оьзюню дёргелили къардашлары, бирдагъы якъдан, Жамалны ата тайпасы, таргъулулар коридорну елеп алгъан. Оланы арасындагъы анасы Умгьайбатгъа гёзю илинип гете, ону бары да дос-къардашы аралап, бар зат яхшы деп маслагьат этмеге къарай. Ол бир токътамай: «Жамалым савмы, Жамал савмы?»–деп гьалеклене. Авруйгъан юреги бирден-бир эки къанаты сынгъан къуш йимик чалт тырпыллама башлай.
Биревню сёзю де къулакъгъа гирмей, тувра реанимацияны эшигини алдына барып: «Ачыгъыз эшикни, гирейим ичине, къайдадыр уланым, гёрсетигиз»,–дей. Онда гирме ярамай деген сёз башыны тёбесинден чанчып чыгъып гете. «Ярамай деп айтмагъыз, къоймасагъыз, эшикни бузуп да гирежекмен»,–деп къыстай.
Нечик де, анасына гирме изну берелер. Палатны эшик алдында эретуруп, ону ичиндеги уланын гёзлери булан излеме башлай. Шо аралыкъда медсестра: «Муна чы Жамал»,–деп созулуп ятгъан биревню гёрсете. «Не Жамал, къайдан бола Жамал, Жамал тюгюл о. Мен нете уланымны танымайманмы?»–дей. Амма ону ювугъуна багъып юрюй. Къолун тута, Жамал ону гьис этип, аста тавуш булан: «Мам…»,–дей.
Шо заман ич бавуру гююп турагъан ана къолун сыйпап: «Жамал, яшым, сен шолагъа ачувгъа да яшажакъсан, яшажакъ»,–дей. Шо заман ол анасыны къолун гючю чатагъан кюйде къысып, оьзю ону англайгъанын билдире. Бурлият, къысылгъан кюйде ичи янагъанын билдирмей чыдап тура.
Анасы нечик танысын дагъы. Бир аламатдай мелте чагъындагъы, къатын да алмагъан уланыны бети-башы яраланып, таныйгъан гьалда тюгюл. Эки де гёзю шишип, юмурукълар чакъы, кёмюрден де къара болгъан, бир буччагъын сама да ачып бакъма гьалы ёкъ.
Уланыны уьстюне гирегенде, огъар: «Вёрегиз, сиз йылап, къычырып йибермегиз»,–деп буваргъан болгъанлар. Шо саялы ол гьаранбалагьгъа ягьланып чыдай. Шону гёрген сонг, тамланы тутуп эшик алгъа етишгенде, Бурлият йыгъылып къала. Къызардашлары, дос-къардашы гётерип: «Къыйналма, Бурлият, бары зат яхшы болажакъ, Аллагь буюрса»,–деп гёнгюн алма къарайлар.
Жамал Османов Магьачкъалада школаны битдирген сонг, Дагъыстан пачалыкъ юрт хозяйство институтну (гьали академия) автомобиль факультетине охума тюше. Ону да 2002-нчи йыл тамамлап, къолуна диплом алма тарыкъ заманда, асгер къуллугъун кютмеге Саратовгъа чыгъып гетип къала. Онда огъар дыгъар байлап ишлеме къал деп таклиф этсе де, амма ол Ватанына, Дагъыстангъа алгъасай.
Ондан къайтгъан сонг, милициягъа ишге тюшме сююп, комиссиялардан оьтюп, тез-тез къуллугъуна гирише. Магьачкъаланы ич ишлерини Совет район бёлюгюнде стажировкасын башлай. Сонг Магьачкъаланы УВД-сини ППС-ни 2-нчи батальонуна УАЗ машинни гьайдамагъа чыгъа.
Мен Жамалгъа: «Сагъа Юрт хозяйство институтну автомобиль факультетни де битдирип, ич ишлер къуллугъуна ишлеме тюшме не себеп болду? Касбунга гёре иш тюшмедими?»–деп сорайман.
–Мени анамны эркъардашы бар эди, Магьаммат агъав. Ол Буйнакскиде район милицияны начальниги болуп ишлей эди. Ону ёлуна тюшме сюйген эдим. Ич ишлер къурумларда арив къуллукъ этип, званиелер де алып, анамны да сююндюрейим деп ойлашгъан эдим. Биз сюеген кюйде боламы дагъы? Къысмат магъа башгъачалай буюргъан. Магьаммат агъавум да, хатабалагьгъа тюшюп, хапарсыздан гечинип къалды.
2005-нчи йыл. Оькюрген къышны 13-нчю февралы. Ону сав оьмюрюне сав болмасдай яра салынгъан къарагюн эсинде къалгъан. Шо гюн ол оьзюню гезиги, дежурствосу тюгюл буса да, къуллугъуна, ишине бара. Ону командири адамлар да етише деп уьюне бакъдырма сюйген, тек ону не буса да, шонда къалмаса юреги тынышмагъан.
– Мен командириме, мени уьюмде йылайгъан яшларым да, уьягьлюм де ёкъ. Ожагъында кимни масъаласы бар буса, олар барсын. Мен оланы орнуна къалып, къуллугъумну кютермен дедим. Шо гюн полкубузну базасында хыйлы заман токътадым. Бизин полкну командирин къаравул этеген яшлар рацияны унутуп, шону барып алмагъа тарыкъ эди. Сонг бир ёлдашыбыз оьзюню сменасын тапшуруп, бизге къошулду, о да уьюне алгъасай эди. Ону да ожагъына да етишдире туруп, артда рацияны да тапшурарбыз деп ойлашдыкъ. Бизден бир-эки минут алда бизин яшлар, иш ёлдашларыбыз, вахтабызгъа да минип, агьлюлерине барма тербендилер. Бизде УАЗ булан оланы артына тюшдюк.
Базабыз Степной посёлокда ерлешген эди. Рамиз Османов деген биз уьюне алып барагъан яш «1000 мелочей» деген тюкенни бойларында тура эди. Мен ичи толгъан къуллукъчуларыбыз булангъы вахтабызны артын таптап, ондан да озуп, УАЗ-ны мигалкаларын ягъайым деп узатылдым, шо мюгьлетде кёпюрню янында не буса да бир уллу аваз болду. Машинни шишалары хум-хуватдай уватылынды, къаныбызгъа батып къалгъанбыз. Гёзлерим туман-чарс болуп, адамшавлу бир затны гёрмей, не болгъанны англап битмеймен. Ёлдашларым да тербенмейгенни де гёрюп, къычырма башладым, яшлар булан ябушма къарайман, не этегенни билмей эдим. Мен тура эдим авария этгенмен деп. Вахтадагъы яшлар, бары халкъ жыйылгъан шо ерге. Магъа бир зат атылгъанны англатма къарайлар, мен буса, сиз не сёйлейсиз, мен авария этгенмен деп къайнашаман. Бир затгъа да миндирип, мени бир ерге алып бара эдилер, яшлар магъа сабурлукъ салма къарай, врачлагъа гёрсетме барабыз дедилер. Шонда дагъы бир зат эсимде къалмады. Мен больницада экенимни эсим гелгенде англадым.
Шо уллу вагьшиликни, атылтывну натижасында УАЗ-ны артында олтургъан старший сержант Рамиз Османов жан бере. Биргине-бир къызы етим къала. Машинни алдында, Жамалны янында олтургъан старшийи де сакъат бола. Бирдагъы ёлдашы контузия ала. Тюзю, шо болгъан террорчулукъ иш мени де эсимде бар. Неге тюгюл, шо заман милиция къуллукъчуланы бириси УАЗ булан вахтаны алдына чыгъып, ону ичиндеги ёлдашларын къутгъаргъан деп айтагъанлар бар эди. Лакъыр арада Жамалгъа: «Сизге ончакъы кимни ачуву чыкъгъан болгъан, кимге пуршав эте эдигиз? Ёлда сизге гьеч шеклик гелтиреген затлар сама ёкъ эдими? Яда къоркъувлар берегенлер сама болмадымы?»–деп сорайман.
– Воллагь, биз, мен биле туруп, биревге де яманлыкъ гёрсетмеген эдик. Нечакъы да рагьмулу ишлер этмеге де къасткъылгъанман. Къоркъутув берегенлер де чи болмагъан. Шо йылларда милицияны къуллукъчуларын гьызарлайгъанлыкъ, олагъа чапгъын этегенлик янгы башланып тура эди демеге ярай. Мен больницада ятагъанда, сёйлеп болагъанда прокуратурадан сорав алмагъа ахтарывчулар гелди. Олар магъа сен бизин игитибизсен дедилер. Олар англатгъан кюйде, шо атылтыв бизин вахтабызгъа гьазирленген болгъан. Оланы ону ичиндеги кёплени къырма умуту болгъан. Мен, баягъы, вахтабыздан озуп гетгенде, шо атылтывгъа УАЗ-ыбыз расланып къалгъан. Бары гюч бизин елке тамурубузгъа тюшген.
Эгер автобус къаршы гелген буса, шо ерде кёплени жанлары къыйылмакъ да бар эди. Неге десегиз, автобусну тёбесине ерли дегенлей терезелери, шишалары кёп чю. Бизин УАЗ-ны да, автобусну да ал янлары бир-бирине ошай эди. Шо намартлар биринчи гелегени автобус деп, УАЗ-ыбызны атылтгъан. Больницада къолайлыкъгъа баргъанда, шо кёпюрню къырыйында бир затдан толгъан педиреге тергев бергеник эсиме гелди. Не билейик дагъы, шо бизге къазылгъан къую болгъанны, он юхлап бир тюшюбюзде де гёрмеген эдик.
Эсги яраны хозгъагъан сайын, бары зат гёз алдынга гелегенден къайры, юрегинг янгыдан ачытма, ичинг гюйме башлай. Жамал да, оьзюню башындан гетген алатолпанланы гечирегенде, теренден кюстюнюп турду. Негьакъ нечесе жагьил ёлдашларын тас этгени бугюн де ону юрегин парахат къоймай, заман-заман чанча, къатлавларын сызлата. Бизин лакъырыбызгъа уланын аякъ уьстге саламан деп, янын салып ятмагъан анасы Бурлият талчыгъып къошула.
– Буланы атылтгъан заманда, Жамал реанимацияда ятагъанда, о замангъы бизин республиканы ич ишлер министри Адилгерей Магьамматтагьиров менден алда ону уьстюне етишген эди. Шо заман ол мен сизин Москвагъа да савлугъугъузну гьайын этмеге бакъдыражакъман, уьйлер бермек учун да шагьатнама да тапшуражакъман, кёмеклер де болажакъ деп сёз берген эди. Тек бир зат да яшавгъа чыкъмады. Оьзю де узакъ къалмай, оьлюп гетди.
Жамалны эки де гёзюн гиши гёрме ярамай эди. Къаралып, къап-къара кокан йимик эди. Мундагъылар бизге Москвагъа алып бармагъа тарыкъ, онг гёзю бек зараллангъан, операциялар этмесе ярамайгъанны англатды. О саялы бизге квота герек эди. Вай, шону алып болмай, биз нечакъы гьасси болдукъ. Мундагъылар нечакъы заман созуп турдулар. Бир ерге барсам, оьзлени башындан тайдырып, башгъасына бакъдыралар. Санчастда Москвадан жавап гелмеген, тангала, бирисигюн болур квота деп, башыбызны инжитип турдулар. Мундагъы врачлар Жамалны гьар еринден шишалар чыгъаралар, укол этелер, шо да къанай. Ахырда, не этме билмей, Дагъыстанны савлукъ сакълав министерлигине бардым. Ону приёмныйында мен террорчулукъ иш болуп зараллангъан уланны анасыман, магъа кёмек этигиз дедим. Шону савлукъ сакълавну о замангъы министри Ильяс Мамаев эшитип, кабинетине чакъырды. О магъа тангала гелерсен деп, ёлгъа салды. Гьали бу менден арчылма сююп исси-иссилей ёлумну агъына салагъан заманыдыр деп ойлашдым. Артындагъы гюн министерликге тезликде етишдим. Приёмныйда олтургъан адам магъа къол сал деп квотаны узата. Дагъы чыдама болмай, шонда акъырып бир йылав чыгъардым, бары халкъ магъа къарап, языкъсына. «Бир гюнню ичинде этип болагъан ишигизни мени шунчакъы инжитип, баврумну яндырып не эте эдигиз», – дедим.
Не этсин дагъы, ананы ичине от къуюлуп тура буса, чыдама боламы дагъы. Шо квотаны да алып, Жамал булан бирче Москвагъа Гельмгольцны атындагъы гёз аврувлагъа къарайгъан милли медицина ахтарыв институтгъа баралар. Онда да къаракъыямат йимик гезигин къаравуллап токътагъанлар. Нечик де, врачлагъа бир ёл табалар. Жагьил яш экенге де ондагъылар Жамалны къызгъаналар, бирлери янына гелип, сен чи бизин игитибиз болгъансан деп къолун алалар. Тек онг гёзюн къутгъарма болмайгъанны англаталар. Бираз тез баргъан болгъан буса, шо гёзюню гёрегенини яртысын сама сакълама бажарыла болгъан. Гёзюне операция этип, тайдырма тюшген, оьзлени къолундан гелегенин этгенлер. Шонда онг гёзю гёрмейгенге гёзлерини савлугъуна къарайгъан, эксперт комиссиядан (ВТЭК) оьтмеге тарыкъ деп кагъыз берелер.
Ондан къайры, сакъат деп гьисаплама тийишли экенни де эсгерип кагъыз берилген. Тек биздеги гёзлени савлугъуна къарайгъан ВТЭК бир гёзю гёре буса, сакъат болмай деп оланы ёлгъа сала. Нечакъы Уллу Ватан давну ортакъчыларыны сакъатларына тенг деп къарарлар чыкъса да, амма бугюнлеге ерли бир енгилликни де гёрмеген. Уьй масъаласын чечмеге шагьатнама нечик де, шо замандан бу замангъа ерли санаториягъа путёвка сама алып болмайлар. МВД-ге баргъанда, бизин сыдыраларда жанларын къурбан этгенлер кёп, инг башлап олагъа кёмек этебиз, о офицер де тюгюл деп ёлгъа салгъанлар.
Лакъыр арада огъар мен: «Сен милициягъа ишге тюшгенинге гьёкюнмедингми?»–деп сорайман. Ол шоссагьат: «Бир де гьёкюнмегенмен. Тек бираз ягьымсына. Неге тюгюл, о заман къуллукъ этегенде, савлугъубуз бар заманда, гьукуматгъа бек тарыкъ эдик. Гьали биревге де герек ерибиз ёкъ. Полицияны гюнюнде бизин эсгерип, гёнгюбюзню алып къутлама сама да болмайлар. 7-8 йыл алъякъда Дагъыстанны МВД-синден бир ноутбук чу бердилер. Не этейик, шюкюр Аллагьгъа, шулай къалгъаныбызгъа да. Бары да ёлдашларымны тас этдим. Олагъа къыйналаман.
Гертиден де, Жамал бизин учун да къоччакъ. Неге тюгюл, автобусну алдына чыгъып, къара балагьны бетеринден къоругъан. Къоруса да, гьеч бир ерде де ону гёнгюн алма алгъасамай. Тюзю, анасыны юртлулары, дёргелилер огъар оьзлени янындан болагъан абур-сыйын этген. Айтагъаным, Дёргелидеги китапхананы заведующийи Айшат Изиева огъар багъышлап стенд де гьазирлеп, Магьачкъаладагъы китапханада ёлугъувлар оьтгерген. Ону яш наслугъа бир уллу уьлгю этип гёрсетген. Сонг да, Дёргели юртну администрациясы ону атын юртдагъы орамланы бирине къоймакъ деп къарар чыгъаргъанлар.
