Яшланы къуршап оьтгерилеген булай ишлеге Дагъыстан ТОКС-ну командири, генерал-майор, Буйнакск районну гьюрметли ватандашы О. Муртазалиев актив кюйде кёмек эте. Гелеген йыл буса Дагъыстан ТОКС-ну юбилейи – крайны уьйренивчюлени ва ахтарывчуланы телевизионный отряды яратылгъанлы 45 йыл тамамлана.
Бираз алларда райондагъы школаланы ТОКС отрядлары игит шагьар Севастопольгъа сапар этип гелди. Шо шагьар асгер макътавлукъну лап да айтылгъан ери, онда нече тюрлю эсделиклер бар. Севастополлулар эки асруну ичинде ят уьлкелер булан кёп керенлер ябушгъан, шагьарны азатлыгъын сакълагъан.
Оьзге йылларда йимик бу йыл да сапар ТОКС-ну район штабыны начальниги, Буйнакск районда давну ва загьматны ветеранларыны советини председатели, Совет Союзуну Игити Юсуп Акаевни атындагъы Дав макътавлугъуну музейини директору А. Магьамматовну сиптечилиги ва гьай этивю булан оьтгерилди. Абдулла Абасович булай сапарланы яшлар учун уллу маънасы барны яхшы англай. Сонг да, Севастополь шагьаргъа бармакълыкъны маънасы да ёкъ тюгюл эди. Айтагъаныкъ, бу йыл Къырым ва Севастополь шагьар онда яшайгъан адамланы разилиги булан Россиягъа къошулду. Бирдагъы якъдан, Уллу Ватан давну йылларында Севастополь немец фашистлени къамавундан азат этилгенли 70 йыл тамамлана. Белгили экени йимик, давну йылларында бизин дагъыстанлылардан 9 адам Къырым якъда гёрсетген къоччакълыкълары учун Совет Союзуну Игити деген оьр атгъа ес болгъан, минглер булангъылар орденлер ва медаллар булан савгъатлангъан.
Уллу Ватан давну йылларында Дербент шагьарда яратылгъан 345-нчи атышыв дивизия яратылгъан болгъан (ону командири Н. Гузь). Шо дивизияда аслу гьалда дагъыстанлылар ва осетинлер къуллукъ этген. 1941-нчи йылда бу дивизия Севастопольгъа ювукъдагъы «Мекензиевы горы» деген станцияда асгер бёлюклени арасында биринчилерден болуп душмангъа къаршы гючлю ябушув юрютген.
Игит шагьаргъа этилген сапар Россияны Дав-Денгиз Флотуну гюнюне де рас гелди. Бизин делегациягъа къошулуп Севастопольгъа Буйнакск район администрацияны ишлерини управляющийи М.Къурбанова, ТОКС-ну район штабыны начальниги А. Магьамматов, Эрпелидеги, Тёбен Жюнгютейдеги школаланы ва Чиркейдеги кёп тармакълы лицейни муаллимлери ва охувчулары да барды.
Севастопольгъа сапар чыгъып, ёлда бизин делегация Эльхотоводагъы зор эсделикни къырыйында токътап, шонда 1942-нчи йылны декабр айында къоччакъ совет асгерлер немис фашистлени чапгъынын токътатгъан ердеги къардаш къабурлагъа барып гюл байламлар салгъан.
Буйнакск районну ТОКС отрядларыны Севастопольгъа сапарыны ва Къара денгиз бойда ерлешген шо шагьарны тарихи ерлерини гьакъында тюпде маълумат бериле.
МАЛАХОВ КУРГАН
Севастополь шагьаргъа биз 26-нчы июлда тюшден авгъан сонг етишдик. Шо гюнокъ шагьарны тарихи ерлерине барма токъташдыкъ. Мунда яшайгъанлар учун Малахов курган деген тёбе ер – лап да сыйлы ерлени бириси. Ондан таба шагьарны бары да денгиз ягъаларын арив гёрмеге бажарыла. Лап да аслусу – Малахов курган – 19-нчу асруда да, Уллу Ватан давну йылларында да къызгъын дав юрюлген ер. Мунда давну къоччакъларына, макътавлу асгерчилеге салынгъан эсделиклени санаву кёп.
Шагьарны ичинден бизин алып айлангъан Марина Ступицкая (кёп йыллар педагог болуп ишлеген, тарихчи ва герти патриот) хабарлагъаны йимик, Малахов курган 1854-1855-нчи йылларда юрюлген Къырым давну вакътисинде шагьарны къамавун сакълавда уллу роль ойнагъан. Ят уьлкелени гьужумундан арчылып болмай Севастополь шагьарлылар 349 гюн дав этген ва уьст гелген. Ондан сонг, 1941-1942-нчи йылларда да Севастопольну якълавчулар немис фашистлени енгмеге ва дагъытмагъа болгъан. Малахов кургандан таба денгиз-яяв батареяны асгерчилери пушкалар булан гемелеге атыша болгъан. Шо замангъы пушкалар ва башгъа дав савутлар мунда гьали де сакълангъан.
Шо тёбеде бар бир дёгерек къаланы къысматы айрыча къужурлу. Шо бина Къырым давдан да алда къурулгъан болгъан дей. Давну вакътисинде мунда савутлар сакъланагъан ер ва яралыланы байлайгъан уьй болгъан. Гьар ери бузулгъан саялы, бу къаланы янгыдан, бар кююнде къуруп онгаргъанлар. Гьали дёгерек къалада гиччирек музей ерлешген. Ондагъы экспонатлар Севастопольну биринчи ва экинчи оборонасы гьакъда хабарлай.
Малахов кургандагъы памятниклени арасында биз белгили асгербашчылар, къоччакълыкъ гёрсетген адмираллар П. Нахимовгъа ва В. Корниловгъа салынгъан эсделиклени де гёрдюк. Шолар бу эки де адмирал душманны гюллесинден авур яраланып гечинген ерлерде токътагъан. В. Корниловну памятнигини тамына язылгъан ва жанбазарда ол айтгъан булай сёзлер бар: «Севастопольну якълагъыз, душманны къолуна бермегиз»!
ХЕРСОНЕС
Делегациябызны бары да ортакъчылары арив гёрюп, ондан сонг биз Севастопольну Къара денгиз ягъасында ерлешген ва бырынгъы заманларда уллу шагьар болгъан «Херсонес Таврический» деген милли заповедникге бардыкъ. Шо ерлер бырынгъы Херсонесден къалгъан. Тарихи маънасы уллу экени саялы, гетген йылдан берли бу ер эсделиклени къоруйгъан Бютюндюнья къуруму — ЮНЕСКО-ну янындан сакъланагъан объектлени арасына къошулгъан.
Херсонесни къапуларындан гиргендокъ, бырынгъы шагьарны къала ташлары, тамлары гёзге илине. Шолар гьалиден кёп тезде, бизин девюрден алдагъы 5-нчи асруда къурулгъан тамлар деп эсинге де гелмежек. О йылларда бу шагьар башлап Византияны, сонг Грецияны табилигинде болгъан. Гьатта шагьарны ичиндеги бырынгъы театрны тамлары ва дёгерек салынгъан канзилери де сакълангъан. Бу театрда грек артистлер ойнагъан ва Рим вилаятыны кочаплары гюч сынап ябушгъан.
Бырынгъы Херсонесни акъча чыгъарагъан бинасын, борчу барланы ташлайгъан зинданларын да гёрмеге имканлыкъ болду. Бу ерлеге туристлер де кёп геле. Денгизге таш уруп къурулгъан Херсонесни къалалары адамланы баргъан сайын кёп тергевюн тарта.
Арадан нечакъы асрулар гетсе де, бырынгъы шагьарны тамлары бузулмай сакълангъан. Къалаланы гёрюнюшюн арив этеген дёгерек бийик ташлар, Херсонесни халкъыны ант берив сёзлери язылгъан мармарташ, 1778-нчи йылдан берли сакълангъан ва 10 тон гелеген къонгурав, о заман яшагъан адамланы хадира-хумасы, ташгъа этилген язывлар – булар алимлени де, археологланы да бырынгъы шагьарда ахтарывлар оьтгерме, тамланы боюн, биналаны тюбюн уста кюйде хоталап-къазып къарама борчлу эте. Бираз алларда Севастопольдагъы илму къуллукъчуланы группасыны археология экспедициясыны вакътисинде мунда 10-нчу асруда юрюлген темир акъчаланы тапгъан. Шоланы бар ерин тазаламакъ учун, алимлер хыйлы заман долангъан.
РОССИЯНЫ
ДАВ-ДЕНГИЗ ФЛОТУНУ ГЮНЮ
Уьстде де эсгергеник йимик, Севастопольгъа сапарыбыз Россияны Дав-Денгиз Флотуну гюню белгиленеген 27-нчи июлгъа рас гелип къалды. Олай уллу байрамда ортакъчылыкъ этмей къойма бажарылмай эди. Севастопольда яшайгъанлар учун шо байрам – лап да сыйлы байрамланы арасында. Нечик чи, мунда яшайгъанлар денгиз гемелерде ишлей, Къараденгиз флотда къуллукъ эте.
Байрам чараларда ортакъчылыкъ этме, дав гемелени парадына къарама деп адамлар эртен 5-де туруп, шагьарны денгиз ягъа бойларына жыйылгъан эди. Еринде яшайгъанлардан эсе, къырдан гелген къонакълар кёп эди деп айтма ярай. Барысы да жыйылып, эртен тез Нахимовну атындагъы майданда ерлешген Севастопольну якълавчуларыны эсделигине гюл байламлар салдылар. Севастопольну къолтугъунда тизилип токътагъан гемелерде уьлкени флотуну ва Россияны байракълары елпиллей. Шо гюн мунда болгъан парадны биз де ушатдыкъ. Къараденгиз флотну кёп санавдагъы гемелери байрамны гьюрметине атышывлар этди, кёкден таба учуп гетген самолётлардан десантниклер парашют булан ерге къонду, моряклар дав гьазирлигин гёрсетди.
Россиялы моряклар мунда къуллукъ этегенли ва уьлкени дазу бойларын сакълайгъанлы 231-нчи йылгъа айлангъан. Бу йыл буса Къараденгиз флот учун шу байрам айрыча аявлу. Къырым Россиягъа гиргенли, Дав-Денгиз Флотну байрамы дагъы да уллу оьлчевде белгилене. Адамланы сююнчюн, Ватанына къайтгъанлыгъына къуванагъанын айтып битдирме де болмайсан.
Байрамда бары да жыйылгъанланы гьакъ юрекден къутлап, Къараденгиз флотну командующийи адмирал А. Витко, Севастополь шагьарны губернаторуну борчларын кютеген С. Меняйло, депутатланы шагьар жыйыныны председатели Ю. Дойников ва оьзгелер де чыгъып сёйледи. Олар билдиргени йимик, Севастополь шагьарны ватандашларыны игитликлери, къайратлыгъы, душмангъа къаршы къоччакъ кюйде ябушгъанлыгъы асруланы боюнда эсден таймажакъ. Къараденгиз флот шо регионда аманлыкъны болдурувгъа, уьлкени дав-денгиз къудратлыгъын артдырывгъа аслам къошум эте. Къырым ярым атавун гьеч бир къалмагъалсыз Россияны составына къайтарывгъа морякланы да таъсири ва якълаву болду.
Бу йыл Россияны Дав-Денгиз Флотуну гюнюню байрамында ортакъчылыкъ этмек учун Севастопольгъа Къырым Республиканы башчысыны борчларын кютеген С. Аксёнов да, оьзге ёлбашчылары да гелген эди. Сонг да, байрамгъа гелгенлени арасында алда Къара денгиз, Балтыкъ, Тихий океан флотларда къуллукъ этген моряклар-ветеранлар да кёп эди. Оланы бириси булан ёлугъуп лакъыр этмеге бизге де имканлыкъ болду. Масала, 1-нчи статьялы старшина М. Кравченко Украинаны Донецк шагьарындан гелген. Ол 80-нчи йылларда Мурманскиде «Магьаммат Гьажиев» деген гемеде къуллукъ этген. Шо гемеде бизин дагъыстанлылар да болгъан экен. Оланы гьакъында Россияны флотуну ветераны кёп лайыкълы сёзлер де айтды.
Савлай алгъанда, Севастопольда Россияны Дав-Денгиз Флотуну гюнюню байрамы кёп халкъны ортакъчылыгъы булан оьтгерилди. Адамлар парад битген сонг да денгиз бойдан гетмеге сюймей эдилер. Парадны ахырында буса пожарный катерлер «сувдагъы фонтанланы» гёрсетди.
Байрам шатлыкълар сав гюнню боюнда узатылып турду. Ахшам Приморский бульварда Къараденгиз флотну чебер коллективлерини, шолай да эки якъдан гелген ансамбллени, йыравланы ортакъчылыгъы булан къужурлу концерт болду. Гече сагьат 10-да шагьарны ватандашлары ва къырдан гелген къонакълар къайтып денгиз ягъагъа жыйылдылар. Мундагъы сув гемелерден таба 20 минутну узагъында гёрсетилген байрам салют къарангы гечени кёгюн тюрлю-тюрлю тюслеге бояп, ярыкъ этип къойду.
БИР НОМЕРЛИ ПОСТ (къаравул)
Артындагъы гюн, июль айны 28-нде, бизин делегациядагъы охувчу яшлар, ТОКС отрядлагъа къуршалгъанлар учун бек уллу жаваплы борч салынды. Оланы биз шонда алып баргъаныбызны маънасы да – Севастопольда шагьарны оборонасыны Мемориалыны алдында йылны боюнда гьеч сёнмеген кюйде янып турагъан Эсделик отну алдында 1 номерли гьюрметли къаравулуна салмакъ эди. Шо ерде давну йылларында гючлю дав этген асгер бёлюклени ва гемелени атлары мармарташгъа язылгъан. Къырыйындагъы мармарташланы охуй туруп, Севастопольну оборонасы учун къоччакълыкъ гёрсетип, Совет Союзуну Игити деген оьр атгъа ес болгъанланы атларын гёрмеге боласан. Бу шагьарда шо Мемориал Уллу Ватан давну эсделиги булан байлавлу лап да уллу эсделик деп санала.
Севастополь шагьарны охувчу яшларыны асгер-патриот ругьда тарбиялав центрыны къуллукъчулары бизге хабарлагъаны йимик, гьар йыл бу постгъа гелип 900-ден де артыкъ яшлар Эсделикни вахтасына къуршала. Еринде, Севастопольда турагъанлардан къайры да, башгъа регионлардан гелеген яшлар да бола. Олар – охувланы отличниклери, асгер-патриот, край уьйренив ишде оьзлени лап да яхшы якъдан гёрсетгенлер. Буйнакск районлу охувчу яшлар савлай Дагъыстандан бу постгъа биринчилерден болуп гелгенни билгенде, дагъы да сююндюк.
Эсгерилген центрны бёлюгюню заведующийи Л. Гагина ва бу шагьардагъы яшланы жамият къурумларыны председатели В. Сытникова башлап бизин яшлагъа гьюрметли къаравулда нечик токътама герекни англатды. Сонг олагъа морякланы асгер опуракъларын гийме таклиф этдилер. Муна гьюрметли къаравулда токътама заман етишди. Минутлукъ шыплыкъ. Монументни алдындагъы 1 номерли пост. Эрпелидеги ва Тёбен Жюнгютейдеги орта школаланы охувчулары С. Умаханов ва Б. Агьматов постда ярым сагьат токътадылар. Шо тапшурувну уьстюнлю кюйде кютгени саялы олагъа баракалла билдирилди. Олардан сонг 1 номерли постну гьюрметли къаравулун Севастопольдагъы школаланы оьрдеги класларыны охувчулары ва Краснодар шагьардан гелген яшлар узатды.
Гьюрметли къаравулдан сонг биз 1 номерли постдагъы музейге гирдик ва ондагъы кёп экспонатлар булан таныш болдукъ. Мунда Севастопольну оборонасыны гьакъында хабар береген тезги суратлар, стендлер, Совет Союзуну Игитлерини суратлары илинген. Уллу Ватан давну йылларында Севастополь учун къызгъын ябушувлар юрюлген. Эки йылны узагъында шагьар немис фашистлени къамавунда тургъан. 1944-нчю йылны май айыны 8-нде Севастопольну толу кюйде душмандан тазалама бажарылгъан.
Сонг Дагъыстанны ва Краснодарны делегациялары бир-бирине китаплар савгъат этдилер. Буйнакск районну ёлбашчыларыны атындан 1 номерли постну музейине бизин районну 90 йыллыкъ юбилейине багъышланып чыкъгъан уллу китап ва юбилей медаль берилди. Краснодар шагьардагъы яшланы патриот ругьда тарбиялавну центрыны охувчуларына Буйнакск районну значоклары тапшурулду. Музейни ёлбашчылары да бизин делегациягъа белгили журналист, давну йылларында Совет Союзуну телеграф агентлигини (ТАСС) ва «Правда» газетни мухбири болуп ишлеген А. Хамаданны «Севастопольцы. Записки военного корреспондента» деген китабын савгъат этип бердилер. Шо китап 1942-нчи йылда басмадан чыкъгъан болгъан. Гьали буса китапны янгыдан чыгъарма бажарылгъан. Район ТОКС-ну штабыны начальниги А. Магьамматов билдиргени йимик, А. Хамаданны дагъыстанлылар да таный болгъан. Ол Дербент шагьарда тувгъан.
Севастопольгъа этген сапарыбызны вакътисинде биз мундагъы лап да бырынгъы ва дав-денгиз агьамияты булангъы памятниклени бириси – батдырылгъан гемелени эсделигине къурулгъан эсделикге де къарадыкъ. Шо эсделик 1905-нчи йылда Севастопольну биринчи оборонасыны 50 йыллыгъына багъышланып къурулгъан болгъан. Тарих шагьатлыкъ этегени йимик, Къырым давну йылларында 1854-нчю йылны сентябр айыны 11-нде Севастопольдагъы бухтада душмангъа пуршав этмек учун бизин гемелер иш этип батдырылгъан болгъан. Шо эсделикни тамына язылып булай сёзлер бар: «1854–1855-нчи йылларда батдырылгъан асгер гемелени эсделигине».
Нахимовну атындагъы майданда бизин делегациядагъы яшланы тилевюне гёре музей-аквариумгъа да къарап чыкъдыкъ. Мунда Къара денгизде ва океанларда болагъан балыкъланы нече тюрлю журалары да бар.
АРТЕК
Къырым ярым атавгъа сапаргъа баргъан гюнлерде бизге шондагъы белгили лагер «Артекни» ичине гирип айланма да насип болду. Мунда Буйнакск районну делегациясын исси кюйде къаршыладылар. Бизин булан гелген Мария Гьамзатовна гьалиден кёп йыллар алда бу лагерде ишлеген. Ону мундагъылар лап аявлу адамы йимик къабул этдилер.
«Артек» деген лагерни эки къырыйындагъы табиатны гёзеллиги –айтма бир тамаша аламат. Бизин булан гелген яшлар аз замангъа буса да «Артекни» Къара денгиз боюна гирип киринип де чыкъдылар. Лагерде ишлейгенлер бизин делегацияны ортакъчыларына экскурсия этди, лагерни тарихи, онда болгъан белгили адамланы гьакъында хабарладылар. Савболлашывну мюгьлети етишгенде, лагерни къуллукъчулары эсделик савгъат этип М. Къурбановагъа галстук байлады. Ярым сагьатлыкъ ёлугъув Мария Гьамзатовна учун яшлыгъына гене къайтып къайтгъандай болду. «Артек» булан савболлашып, биз Дагъыстангъа ёл чыкъдыкъ.
Россияны Дав-Денгиз Флотуну гюнюне Севастополь шагьаргъа этилген сапар ону ортакъчыларыны эсинде узакъ замангъа къалажагъына шеклик ёкъ. Лап да аслусу – биз онда тургъан вакътини ичинде бир мюгьлетге де давну игитлерин, Ватан учун, халкъы учун жанын берген къоччакъланы эсге алып, олар нечик къыйынлы гьалда дав этгенни гёз алгъа гелтирип турдукъ. Къырымда дав этгенлени арасында бизин дагъыстанлылардан 9 адам Совет Союзуну Игити деген оьр атгъа ес болгъаны да кёп затны англата.
Севастополь шагьарлылар тарихи эсделикни гёзюню бебейи йимик аявлап сакълайгъанны гёрдюк. Мунда макътавлу асгербашчыланы, Къараденгиз флотну адмиралларыны атлары орамлагъа, майданлагъа къоюлгъан. Морякланы, лётчиклени, сувтюп гемелерде къуллукъ этгенлени къайратлыгъы гьалиги яш наслуну патриот гьислерин уятагъанына инанабыз.
Севастопольгъа сапар чыкъгъанланы барысыны да атындан «Буйнакск район» деген муниципал къурулувуну башчысы Д. Шихсайитовгъа кёмеги ва якълаву учун гьакъ юрекден разилик билдиребиз.
Гьайбулла ГЬАЙБУЛЛАЕВ.
Буйнакск – Севастополь – Буйнакск.
Автор чыгъаргъан суратлар.
