Трактористлер де болдукъ
– Умсапият бажив, сизин къолларыгъызгъа къарагъанда, яшавугъузда кёп загьмат тёкме тюшгени билинип тура. Ишде къабаргъан къоллардагъы гючню сырын бизге де ачсагъыз арив болур эди…
– Еттинчи класны янгы битдирген мени школагъа завхоз этип салгъан эди. Чагъыма гёре гиччи бусам да, борчларымны кютмесем амалым бармы? Давну йыллары, шолай борчлар яшланы бойнуна тёшеген заман эди. Школаны тамагъан ери болса, балчыкъ алмагъа Буйнакск шагьаргъа геле эдик. О заманларда машинлер де ёкъ эди чи. Атабызны артына да тюшюп, ону аякъ гьызларын басып геле эдик. Сылама балчыкъны йибитип, пурханы таммайгъан эте эдим, къатынлар тутуп, акъчапдыра эдим.
Шо йылларда биз колхоз авлакъларда трактористлер болуп да ишледик. Оьрдеги Ишартыда турагъан Написат деген къатын бар эди. Ону атасы Арсанукъа трактор колоннагъа ёлбашчылыкъ эте эди. Гече къартлар ишлей эди, гюндюз биз ишлей эдик. Юртлуларым Написат да, Жагьбат да, мен де, Халимбекавулдан гелген къыз Шевле де трактористлер болуп колхозгъа кёмегибиз тиймей къалмады.
Школада Ака Шамилов, Ойболат Ойболатов, ону къатыны Рупуат, Загьра барыбыз да бир класда охуй эдик. Еттинчи класны бешге битдирген яшланы (Аканы да, мени де) Буйнакск шагьардагъы о замангъы муаллимлер гьазирлейген охув ожакъгъа йиберди. Шонда биз уьч ай охугъан сонг, муаллимлер этип Ишарты школагъа йиберди. Биз училищеде уьч ай охугъан сонг, артда шо охув ожакъны заочно да битдирдик. Ака Шамилов институтну да битдирди, мен орта хас билим алгъан кюйде къалдым. 1945-нчи йылда охувубузну да битдирип, янгы ишлемеге тюшюп турагъанда, бизин агьлюню Дёргелиге ишлемеге йиберди. Шонда эки йыл муаллим болуп ишледим.
– Онда къайсы дарсланы бере эдигиз?
– Башлапгъы класларда ана тилни ва гьисап дарсны бере эдим. Онда да бираз заман ишлеген сонг, муаллимлер ёкъ саялы, мени агьлюм булан Къарабудагъгент районда ерлешген Уллубийавул деген юртгъа йиберди. Шонда да дёрт йыллагъа ювукъ ишлемеге тюшдю. Ондан сонг бизин бакъдырды Гьели юртгъа. Шонда да 8 йыл ишледим. Ондан сонг биз Къакъашура юртгъа гёчдюк. Онда да шончакъы йыл загьмат тёкдюк.
Шо йыллагъа таба яшлар да уллу болду. Оланы гележегин ойлашып, Буйнакск шагьаргъа гелдик. Муаллим касбуну теренден билеген уьягьлюмню агъачлыкъны ичинде ерлешген школагъа директор этип йиберди. Мен буса яш булан уьйде къалдым. Гьали Москвадагъы къызымны тувгъан вакътилери эди.
Мен гиччиден берли ишлеп уьйренгенмен. Яшгъа да бир амал этип, агьлюме де алдын ерли айтмай, Буйнакскиде о заман оькюрюп ишлейген гён заводгъа ишге тюшдюм. Заводда яшавум учун лап да къоркъунчлу цехде 7 йыл ишлеген сонг, тайып къалмагъа тюшдю.
– Неге къоркъунчлу эди шонда ишлемеге?
– Эки къатын уьч станокну юрюте эдик. Къалын гённю, аякъгийимни тюбюне ябушдурмакъ учун, эки ярмагъа тарыкъ эди. Эки уллу ва итти бичакълар бар эди. Бираз замангъа да хантав болмагъа ярамай эди. Болсанг, къолунгдан яда башгъа санынгдан къуру къаласан. Шолай шартларда ишлесе къоркъунчлу болмаймы?
Бир гюн ёлбашчыбызны янына барып, уллусу уланыма къатын алмагъа тарыкъны айтдым. Уьйде турмагъа бир-эки гюнлер бер деп арза да язып онгаргъанман.
– Сен не дейсен? Сени еринге ишлемеге адамны къайдан табайым,– деп, ол арзагъа къол салмагъа рази болмады.
Мен де, этеген жыйынымны да къоюп, ишге юрюп боламанмы? Иннемей, шо гюнден сонг ишге дагъы бармай къалдым. Агьлюню аваралары башынга тюшсе, аз харж тарыкъ боламы? Къырыйыбызда яшлар баву бар эди. Онда ишлейген бир къатын магъа: «Бизге гелсенг ярамаймы, бизге ашбаз тарыкъ», – деп бир нече керен айтып турду. Шонда да 4 йыл ашбаз болуп ишледим. Ондан сонг автошколагъа къаравул болуп тюшдюм. Мен башын тутмагъан касбу бармы экен деп де эсиме геле.
Давну йылларында Ишартыны Сунт авлакъларында тракторист болуп ишлегенмен. Давгъа къуршалгъан солдатлар душманны гюллеси тиймесин деп агъачлыкълагъа къачагъанда, олагъа къошулуп биз де къача эдик. Биз гёрмеген не къыйын къалды о заманларда? О заман биз эртен школагъа да барып, ондан гелгенде юрт авлакъларда этилеген ишлеге къошулуп, гече геч болгъанча загьмат тёге эдик. Бир-бир гечелер буса, къызъяшлар олтуруп, асгерге посылка этип йибермеге чораплар согъа эдик. Тек шончакъы йыллар ишлесем де, архивде документлер сакъланмагъан деп, лап аз акъча булан пенсиягъа чыгъардылар. Олай тюзсюзлюклеге де рас болмагъа тюшдю.
Окоплар да къаздыкъ
– Къакъашурагъа баргъанда, бай болгъан кююгюзню неге айтмайсыз?
– Гьелиге баргъан заманда башланды шо байлыкъны, берекетни башы. Гьели школада агьлюм эртенден тюш болгъанча бир клас алып дарслар бере эди. Тюшден сонг буса оьрдеги класлагъа ана тилни ва гьисап дарсны юрюте. Бизин буса о замангъа абзарыбыз толуп гьайван-малыбыз, къушубуз бар эди. Бизге онда баргъанда турмагъа бир бай гишини уьйлерин берип къойгъан эди. Шо уьйлер тыгъырыкъны башында къурулгъан эди. Шо йылларда агьлюмню зукъарисини къатыны гечинип, нарыста яш ярты етим къалды. Гюнде уьч керен ону да ичирмеге бараман. Уьйге ахшам гелемен. Шо тыгъырыкъгъа тыгъылып сыйырларым бола, гамишим бола. Аранны ичиндеги балаларына акъыра туруп къойларым бола. Уллусу уланымны, айгъа гьакъ да берип, хоншу къатынгъа беремен сакъламагъа. Ондан сонггъу къызым Айбаланы сакъламагъа уьйге къатын чакъыраман. Ол мен школагъа барып, дёрт дарс этип гелгенче, яшгъа къарап тура. Дарсланы да этип гелген сонг, гьайван-малгъа къарамакъ да мени бойнумда эди.
Бир гюн ишлер бираз сейир болгъанда, хоншубузда турагъан агьлюмню къурдашыны абзарына гирип бардым. Гьали булар шо гюн не эте? Тюшден сонг агьлюм дарслардан гелгенде, къурдашы булан бир яшик гьаракъы да алып, юртну ичинде кимни семиз къою бар деп чыгъа. Баягъы, ичине гьаракъы гетген сонг, бары да зат ерине етише. Булай бир нече керен такрарланып тура. Ойлашдым: бу кюй кюй тюгюл. Адам арада мени башым сёйленежек. Агьлюм Мухтар болмажакъ тутурукъсуз, мен болажакъман берекетсиз къатын.
Буйнакск район исполкомда о заманларда кёп йыллар ишлеген Дайит Дайитов агьлюмню зукъариси эди. Бир багьана да табып, уьйден чыкъгъан сонг, туп-тувра шолагъа бардым. Ол мени гёргенде: «Гелин, нечик чыкъгъан эдинг?» – деп сорады. «Дайит, мени ишим шулай-шулай», – деп ишни англатдым. Ол шо заман: «Мен ону йиберермен гьаракъыны дагъы гёзю гёрмейген ерге», – деди. Къакъашураны къырыйында Зеликъакъа деген ер бар эди. Шонда, буссагьатда да гёз алдымда, ерден чыгъагъан салкъын-салкъын сув да бар эди.
Бардыкъ. Къарайбыз, школа бузукъ даражада, чарлагъы да тама. Не этерибизни де билмей, школаны алдындагъы балчыкъдан этилген хасиде олтуруп турабыз. Бетден таба бир гиши тюшюп гелди. Ол агьлюм булан сорашгъан сонг: «Сенмисен шунда гелген муаллим?» – деп сорады. Ол: «Дюрмен», – деди. «Воллагь, сен оьзюнг шунда гелгенче, сен ичмеге сюеген гиши деген хабарынг бизге етишген. Амма шу – бек берекетли ер», – деди. Онда буса фермаларда ишлейген къойчулардан ва туварчылардан къайры дагъы адам турмай, ёкъ. «Шу школаны кюрчюсюн салагъанда, – деди ол – шунда гелген адам бай болуп къалсын деп этилген». Сонг ол агьлюме: «Сен оьзюнгню ишингни къоюп, мени ишиме гелсенг, кёп пайда алажакъсан», – деди. Мен буса ичимден: «Не ишлейген адам экен бу да, ичкиге агьлюмден де амракъ болуп чыгъып къалмагъай эди деп тураман».
«Мунда сизге ятмагъа ер де ёкъ, бары да къалкъылар тама. Бизге юрюгюз, кёп яхшы къатыным да бар. Аты да – Савдат», – деди. Мени буса къолумдагъы яшыма ийнакъ тийген. Шо саялы: «Сизин яшларыгъыз да бардыр. Муну булан гелип болмайбыз. Авруву югъажакъ», – десек де, къоймай оьзлеге алып барды. Сорашып битген сонг, столгъа аш салынды. Ашап турагъанда, ол къатын магъа: «Малны башы тавукъдур, – деди. – Мен сагъа бала салып тавукъ да берермен. Бир къаз да берермен», – деди. – Къаттыгюн алдыбыздан, къой сирив йимик, Каспийскиге сатмагъа барагъан гюргюр оьте. Шондан сагъа эки гюргюр де аларбыз сатып», – деди.
Шолай этме де этди. Гюргюрлеге йылда эки керен бала сала эдим. Бир гиши бизден борчгъа акъча алып, эчки берип къайтаргъан эди. Шо да гьар йыл бала бере эди. Артындагъы йыл балалары да бала бермеге башлады. Къабакъ алдыбыз эчкиден толду. Шо кепде тербенмесдей берекет де болду. Шонда биз 8 йыл яшадыкъ.
1950-нчи йылланы ахыры. Шонда яшлагъа, башлапгъы школа болса тюгюл, охумагъа ер ёкъ эди. Буйнакск шагьардан уьйлер де алып, яшамагъа башладыкъ. Сонг тюшген эдим гённю ишлетеген заводгъа ишге. Биз давну йылларында къызардашым Апав булан Шамхал якъгъа окоп къазмагъа баргъанбыз. Тракторлар булан да биз янгыз Ишарты тарлавларда ишлеп къоймай эдик. Эрпелиге, Чиркейге, Аччысувгъа, Халимбекавулгъа барып да ишлемеге тюше эди гечелер.
– Ким уьйретген эди сизин трактор гьайдамагъа?
– Биз башлап тракторлагъа нап тёгеген ишчилер болуп ишлей эдик. Уллу бочкелени ичиндеги напны педирелер булан алып, тракторлагъа тёге эдик. Шолай ишлей туруп, гьайдамагъа да уьйренип къалдыкъ. Бир керен Сунт авлакъда, къычырып сарын да айта туруп, гьайдап барабыз тракторну. Тракторну алдындагъы дёгерчиклери гиччи бола эди чи. Чалтлыкъ булан барагъан тракторну алды окопгъа тюшдю де къалды. Шонда тракторну ичиндеги экибиз де атылып-атылып жабаргъа тюшдюк. Бизин арекден гёрген эргишилер бары да бизге багъып чапды. Написатны атасы бизин гёргенде, сююнюп: «Тракътир – жагьаннем, сиз сав бусагъыз», – дегени де эсимден таймай.
Биз агьлюм булан бирче беш яшны тарбияладыкъ. Гиччиси Анвар, хатабалагьдан гечинип, дёрт къалды – эки къыз, эки улан. Уллу къызым Рабият – гьали Москвада медсестра. Ондан гиччиси Айбала кондитер касбугъа ес болгъан. Бир уланым Юсуп – бухгалтер. Бириси уланым Акъкъубек (Абий) – механик.
– Атагъыз не булан машгъул адам эди?
– Мени атам Алигьажияв 110 йыл битегенде гечинди. Къызардашымны агьлюсю Арсанали (гьали ол юртда лап уллу адам гьисаплана) гьали де айта: «Атайгъа (атама) 100 йыл битген гюн, авлакъгъа бичен чалмагъа гелди. Менден беш чалгъы алгъа чыгъып, озуп ишлей эди», – дей шо чагъындагъы адам. Оьзю Арсанали де гючю-къуваты булангъы адам чы. Атабыз о заман орус асгерде къуллукъ этеген гиши эди. Ону атдан тюшген заманын да гёрмес эдинг. Колхозгъа къырдан гиши гелсе, бизге геле эди. О заманда юртда бир-эки гишиники тюгюл баву да ёкъ эди. Гьар выставкагъа барса, Атай къайсы буса да бир оьсюмлюкню бавда орнатма алып геле эди. Яшыллыкъны кёп сюеген адам эди. Огъар адамлар Мичурин атай деп къойгъан эди. Бир гьармут терекде уьч тюрлюсюн тапмагъа бола эдинг. Анам Иманат уьй къуллукъ булан машгъул адам эди. Ону къызардашы Паравулда биринчи устазны къатыны эди.
– Умсапият бажив, къысматыгъыз сизге яшавну оьрюн-энишин гёрсетмей къоймагъан. Тек лакъырны башында эсгерилеген къабаргъан къолланы сырын чы ачмадыгъыз…
– Шогъар мени жавабым къысгъа. Агьлюде, биринчилей, бирев-биревге инамлыкъ тарыкъ. Къалгъан ишлени ёлгъа йибермеге де ва намусланы кютмеге де къыйын тюгюл.
Б. ОЬЛМЕСОВА.
СУРАТДА: Умсапият агьлюсю Мухтар булан.
Сурат агьлю архивден алынгъан.
