Шагьарны оьсювю ва ону биринчи даражалы агьамияты, Магьачкъала шагьарны тахшагьар этмеклиги булан тамамлангъан деп айтмагъа ярай. О, гертилей де, онгайлы ерде ерлешген шагьар, оьсмеге ва уллу болмагъа имканлыкълары кёп. Нечик алай да, Буйнакск шагьар, бизин республика гьакимиятны янындан алгъанда, оьзюне айрыча лайыкълы янашывну талап этеген шагьардыр деп эсибизге геле.
Шагьарны бугюнгю гьалын ачыкъ этмек мурат булан журналист ва шаир Набиюлла Магьамматов шагьар администрацияны башчысы Зайырбек Валиев булан ёлугъуп этген лакъырлашывну сизин тергевюгюзге беребиз.
– Зайырбек Солтанважитович, сен кёп йыллар Буйнакск шагьарда тюрлю-тюрлю гьакимлик къурумларда ишлединг, шагьарны яхшы таныйсан. Гьар ерни оьзюню бир айрыча четим чечилеген масъалалары бола. Буйнакск шагьарда шо – сув масъаладыр деп эсиме геле.
– Дюр, тюз айтасан. Сув масъаланы бизин шагьарда чечмеге бек къыйын. Сувну йыракъдан алабыз. Чиркей гьавуздан геле. Ону да гьавайын бермей. 60 минг адамгъа сув етишдирмек учун биз гьар айда 300 минг манат акъчаны адамлардан жыймагъа тарыкъбыз. Йылгъа о 3 миллион ярым бола. Шо акъчаны адамлар оьзлер тёлемеге герек. Газгъа, электроэнергиягъа йимик сувгъа да акъча тёлене. Тек, нетерсен, бизин халкъ гьали де оьзю къоллайгъан сувгъа гьакъ тёлемеге уьйренмеген. Жыйылмай акъча… Шо сувгъа бермеге герек акъча маяланы биз бюджетни оьзге янларындан къысып тёлемеге борчлу болабыз. Сув болмаса ярамай. Маданият оьсюв токътала яда билим берив тармакъ къысыла, яда савлукъ сакълав къысыла, яда орамланы таза сакълавну осаллашдырма тюше. Гьали шолай чы, акъча болмаса, бир иш де юрюлмей. Пачалыкъны янындан ичеген сувгъа харж маялар гёрсетилмей. Бек къыйын англай халкъ шо янын. Англамагъа сюймей десе де ярай.
– Ерли бюджетни толумлашыву аслу гьалда налог инспекцияны тюзевлю ишинден де гьасил бола. Сиз гёзлейген кюйде акъча маяланы болдурмагъа бажарыламы? Шо янындан нечик четимликлер ёлугъа?
– Бизин налог къурумларыбыз бу йылны ахырына ерли 130 миллион манат акъча жыймагъа тарыкъ. Ярты йылны алсакъ, шо иш 101 процентге толтурулгъан. Биз ону дагъы да 10 миллионгъа артыкъ этип жыйма да болабыз, тек адамланы, шо баягъы, бу гьалиги заманны ёлларын, талапларын англамайгъанлыгъы четимликлер тувдура. Нечик десегиз, англатайым. Буйнакскиде бир мингге ювукъ такси бар, шагьарны ичинде адам ташый, эки юзден артыкъ маршрутка бар, олар регистрация этилмеген. Олар бизге, шагьар бюджетге тёлемеге герекли налогланы тёлемей. Олай да, кёбюсю тюкенлер, кафелер, ресторанлар, той этеген заллар, заправкалар, мойкалар регистрация этилмеген, олардан да налоглар жыйылмай. Бу гьалиги капиталист ёлда юрюмеге адамлар уьйренмеген. Уьйренме де сюймей. Гелимин яшыра. Налоглардан къутулмагъа кюйлер излеп юрюй.
Оьзге пачалыкъларда бу системагъа халкъ уьйренген, англай. Гелимин яшырмай, налогланы оьзлер гьайын этип, алып барып тёлей. Бизде налог къурумланы къуллукъчулары шо налогланы гючден чыгъарып алма да болмайгъан гезиклер бола. Бирев-биревню таныйбыз, шагьарда бирче яшайбыз, яман болмагъа сюймейсен. Оланы да англама тюше. Бир таксист регистрация этсе, огъар йылгъа 18 минг манат тёлемеге тарыкъ. 36 минг манат пенсионный фондгъа да тёлемеге тюше, бир минг манат да лицензиягъа бере. 55 минг манат бола. Бизинки йимик шагьарларда олар кёп къазанмагъа да болмай. Тек закон бары да ерде бир.
Халкъны яшавун яхшылашдырмакъ учун этилеген ишлер кёбюсю гьалда гьалиги заманда ерли бюджетине жыйылагъан налог акъчаланы къадарына гёре бола. Бизин халкъ шо ерин англамай. Халкъгъа о янындан англатыв иш юрютюп, оюн-пикрусун алышдырмагъа болардай не буса да бир къурум, структура болмаса ярамай деген гьакъыл да геле.
– О тюз гелеген гьакъылдыр. Мен де шолай кёп ойлашгъанман. Халкъгъа демократия берилген деп, ортакъ ишлер токъталып къалды. Олай деген недир? Ону халкъгъа англатагъан адам ёкъ. Оланы кёбюсюню эсине демократия деген талавурчулукъдур деген ой геле. Социализм системагъа уьйренген халкъны огъар къаршы, капиталист системагъа къайтармакъ учун кёп йыллар тарыкъ. Англатыв иш юрютмесе, ону бизин халкъ англап да битерми… Буйнакск шагьарда о совет девюрден къалгъан кёп заводлар, фабриклер бар эди. Гьали оланы бириси де ёкъ. Халкъ не иш булан яшавлукъ талапларын кюте?
– Уллу консерва завод, эки трикотаж фабрик бар эди, аякъгийимлер этеген уллу фабрик, сют завод, ПМК-лар бар эди. Агрегат заводда 6 мингге ювукъ адам ишлей эди. Гьали онда ишлейген 100 адам бардыр. Озокъда, халкъгъа иш ерлер тарыкъ. Буйнакск шагьарда пластмасса быргъылар чыгъарагъан «Мушарака» деген бир предприятие ачылды. Шонда да бир юз адам ишлейдир. Янгыкъумукъну къырыйында да темир быргъылар этеген бир цех ачылды. Шонда да 50-ге, 60-гъа ювукъ адам ишлей. Увакъ бизнесде бу йыл шагьарда 50 адамгъа иш ерлер болдурулду. Дагъы ёкъ. Эки ерде яшлар бавун ачдыкъ, шонда да, аз буса да, иш ерлер болду.
– Школалар, яшлар бавлары биринчи сентябрде иш башлагъан кюйлери нечик эди? Олагъа шо гюнге ремонтланы, оьзге тюрлю онгарывларын толу кюйде яшавгъа чыгъармагъа бажарылдымы?
– Охув йылны башлангъан кюю яман тюгюл. Школаланы, яшлар бавланы охув йылгъа гьазирлемек муратда биз бу йыл янгыз от тюшювню чалтлыкъда билдиреген сигнализацияланы салмакъ учун 5 миллион манат харжладыкъ. Мекенли ремонтлар, заманлыкъ ремонтлар этилди, бары да янын бек этдик, оьзге тюрлю тарыкъ-гереклер болдурулду. Бары да школалагъа, яшлар бавлагъа видеонаблюдение аппаратуралар салдыкъ. Ата-аналар, яшлар, муаллимлер, къуллукъланы кютегенлер рази къалардай ишлер этилди.
– Къыш айлар ювукълашып геле, бу йыл чы айрыча сувукъ къыш болажакъ деп де айтыла. Къышлыкъгъа гьазирленив иш шагьарда нечик юрюле?
– Шолай гьазирленив ишлер 95 процентге битген. Адамланы уьйлерине, административ биналагъа исив болдурмакъ учун къолланагъан эки котёлну алышдырдыкъ, кёп уьйлеге исив алып барагъан быргъыланы алышдырдыкъ. Микрорайондагъы уллу котельныйгъа ремонт этмеге тарыкъ эди, 9 номерли школагъа айрыча котельный этдик. Бизде 15-нчи ноябрде уьйлени иситив заман башлана, шогъар гьазирбиз деп айтма ярай.
– Буйнакск шагьар не заманда да спортну оьсювюне агьамият береген шагьар эди. Сени де эсингде къалгъандыр, мунда стадионда футболдан къайры, оьзлени «мотобол» ойнайгъан алдынлы командасы да бар эди. Гьалиги жагьил яшлар чы гёрме де гёрмеген, не экенни де билмей. Мотоциклетлеге де минип, футбол ойнап боламы деп ойлашажакъ… Буссагьатгъы вакъти шагьарда спортну не йимик жураларына айрыча тергев бериле?
– Спортну бир-бир жураларына айрыча тергев бериле деп айтмагъа да ошавлу тюгюл. Биз айырма да сюймейбиз бу яхшы, бу яман деп. Шо иш кёбюсю гьалда тренерлени гьаракатындан гьасил бола. Буйнакскиде тутушуп ябушув онча бек оьсмей. Гьали бизде бокс булан машгъул болагъан яшлар кёп. Каратэ, тхэквондо, ушу-саньда секциялагъа да яшлар кёп юрюй.
Шагьарда тутушуп ябушувдан 3 спортшкола бар. Биз оланы бирлешдирип, бир ёлбашчыгъа таби болагъан кюйде къургъанбыз. Шолай онгайлы деп эсибизге де геле. Янгы директор да салдыкъ, жагьил яш, Залимхан Парангаев. Бажарывлу улан, оьзю яхшы спортсмен де дюр. Гележекде шагьарда спорт ишлер энишленмес, гётерилер деп эсибизге геле. Россияны чемпионлары деген атны алгъан 9–10 яш бар, дюньяны чемпионлары, призёрлары да бар, каратэден дюньяны 4 керен чемпиону болгъан яш да бар.
Дагъыстанда биринчилей биз шагьарда муниципальный бассейн ачдыкъ. Ону яшлар ва уллулар учун эки залы бар. Дагъыстанны чемпионатларына яшлар юзювден гьазирленип тура.
Маданият янындан алсакъ, муна бу бизин шагьар администрацияны алдында арив уллу маданият къалабыз бар. Кёп йыллар ону бинасы шагьарлылагъа къуллукъ этмей турду. Гьали шондагъы эки де залны ярашдырып, кинолар, концертлер гёрсетмек учун онгарма сюебиз. Бирисинде 220 ер бар, бирисинде 540 ер бар. Огъар харжламакъ учун 48 миллион манат акъча гёрсетилген эди, ону 38 миллионун гесип къойду. 15-нчи июльда Президент Р.Абдулатипов Буйнакскиге гелгенде, бизге 20 миллион берилежек деп айтды. Онда ярашдырыв ишлер токъталмагъан, юрюле. Оьз бюджетибизден де 3 миллион харжлап турабыз.
– Гележекде дагъы да не йимик ишлер этмеге гёз алгъа тутгъансыз?
– Сув быргъыланы, канализация быргъыланы алышдырмагъа сюебиз, темир быргъылар эсги болгъан, пластмасса быргъылар салынажакъ. 50 миллион манатгъа орамлагъа асфальт салынажакъ. Эки ерде мини футболдан спорт майданларыбыз бар. Бирдагъысы онгарылып тура, дагъы да эки-уьч ерде де шоланы ачма сюебиз.
Дагъы да 3 ерде яшлар бавун ачма сюебиз. Бирисин – стадионну къырыйында, Приреченск деген микрорайонда да бир садик ачылажакъ 100 яшгъа ери булангъы. Шагьар бавда, алдагъы район маданият къаласы бар ерде, уллу яшлар бавун ачмакъ учун проект-смета документациясы онгарылып тура. Гелеген йыл къурулуш ишлени башламагъа гёз алгъа тутулгъан. 240 яшгъа ер болажакъ шонда. Адамлагъа аз буса да иш ерлер де болур.
– Озокъда, бары да этилген ишлени де, этилежек ишлени де бирерлетип айтып турмагъа бажарылмай. Сизге гележекде гёз алгъа тутгъан муратларыгъызгъа етишмеге насип болсун. Баракалла агьамиятлы лакъыр учун.
– Сизге де баракалла, бизин Буйнакск шагьарны гьайын этип, ону къыйынына-тынчына агьамият берип гелгенигиз саялы.
