Гьали-гьалилерде боташюртлу Камил Моллаевни «Бай тарихли Боташюрт» деген китабы чыкъды. Шонда автор юртну гьакъында кёп санавдагъы тарихи маълуматлар жыйгъан. Китапны охуп чыкъгъанда Камил булан ёлукъдум, мени тамаша этген ва къыйынлы къысматы булангъы Вагьитовланы тухумну гьакъында соравларымны бердим. Гертиден де оланы къыйынлы къысматы охугъанланы рагьат къоймажакъ. Шо тухумдан къалгъан, яш йылларындан берли етимликни сезген, тек оьзюню гьаракаты булан оьрлюклеге етишген тухумну наслусу Завурбекни гьакъында хабарлама сюйдюм.
– Камил, мени Завурбекни къысматы ва шолай тарчыкълагъа тюшген тухумну наслусу яшавда оьзюн табып болгъаны ва оьр канзилеге оьрленгени тамаша этди…
– Мен о тухумну тарихин яхшы билемен. Юртда Ямансувну ягъасы булан гетгенде «Тогъуз оьгюз» бойгъа етишгенче «Вагьит ер» деген ер бар. Шо ер ари-бери барагъанлар токътайгъан орус пачаны кардону болгъан. Кардонда арыгъан атларын алышдырагъан ва атлагъа къарайгъан пача къуллукъда Иса-гьажини уланы Вагьит ишлей болгъан. Иса-гьажи буса подполковник чинде шондагъы почну начальниги болуп ишлей. Вагьит оьзюне тапшургъан борчланы яхшы кютеген, ат чапдырагъан ва хынжал ябушувну устасы гьисапланагъан ва аз заманны ичинде абур-сый къазангъан арам.
Бир керен кардондагъы гьалны тергеме уллу генерал геле. Солдатланы тизип, ат ойнатып, оланы гьюнерин, гючюн, къуватын тав халкъдан нечик сакъ турма герекни англата. Яш улан Вагьит генералгъа оьзюню гьюнерлерин гёрсетме токъташа. Атны еликдире, чапдыра туруп, ону тюбюнден чыгъып уьстюне мине, уьстюнде эретура, шёшге булан уруп салынгъан бутакъланы гесип пара-пара эте. Ерленген атны чабып барагъан кюйде ер турманын чечип, ат уьстюнде эретуруп, къолуна ала, оьрге гётере, янгыдан ертурманны атны аркъасына сала, телбавларын яврунундан таба къысып байлай.
Гёрсетген гьюнерлеге гьайран болагъан генералгъа ол гюренине де гёз тийдирмекни тилей.
Генералны ондагъы тазалыкъ, атланы сакъланагъан кюю бек хошуна геле. Вагьит генералгъа акъ атын да савгъат эте. Оьзюню разилигин билдирип, генерал Вагьитге пача гьукуматны 1863-нчю йылдагъы къарарын къоллап, Ямансув ягъа булан, увакъ уьлкюлер, аралаш талалары булангъы агъач ягъаны гёрсетип, 180 десятин ерни картасын да этип бере. Шо ерни документлери Завурбек Вагьитовда гьали де бар. Шогъар Кавказны наместнигинден башлап юртну къадисине ерли 23 адамны къолбасы салынгъан. Вагьитни артдагъы йылларда кардондагъы почгъа начальник этип сала ва алапа да гёрсете. Шо гёрсетилген ерге буса «Вагьит ер» деп ат тагъыла.
– Почгъа ёлбашчы этип салмакъ учун ону билими етише болгъанмы?
– Олар билимли тухум. Иса-гьажини атасы Герейхан — Шамил булан янаша дав этгенлени бириси. Ону тутуп Одессагъа йибергенде ол шонда политехника институтну битдирген. Иса-гьажи буса 21 йыллыкъ чагъында Шамилни инамлы наиби болуп тургъан. Боташлыланы кёбюсю Дылымны ва Бавтогъайны да арасындагъы Герейхан таланы билелер. Шо ерни оьзлеге къардаш тиеген Къаплановлардан алтын берип сатып Иса-гьажи алгъан болгъан. Ол белгили орус язывчу Лев Толстой булан Терик бойларда гьав этгенлени бириси. Иса-гьажи кютюр деген ерни юртлулар гьали де биле.
Бир керен Иса-гьажиге «адам оьлтюрюп къойдум, тилеймен яшыр» деп бирев геле. Шо адам буланы къардаш адамын оьлтюргени ачыкъ бола. Ол шолай экенни къанлыны ёлгъа салагъан гюн айта, юртдан чыгъара ва: «Сен мени къанлымсан, дагъы гёзюме гёрюнме», — деп ёлгъа салгъан дей. Муна — оьзденлик, муна — намус.
Вагьит оьзюне берген ерден йылдан-йылгъа арив гелим ала, байлыгъы арта. Ол топуракъчылыкъдан къайры да кёп тувар-мал, йылкъы сакълай. Огъар ишлемеге бир адам гелген ва бары да затны билип гетген. Артда белгили болгъаны йимик, ол НКВД-ден гелген адам болгъан. НКВД-ни вакили муну кулак деп тутуп, Темиркъуюгъа гюллелеме элтгенде, буланы алдында яшыртгъын ишлеген гиши «ишчилерин къыйнамай» деп язгъан кагъыз чыгъа. Шону охугъан Ж.Къоркъмасовни Иса-гьажини уьюню къайтара. Уллулар айтагъан кюйде, Иса-гьажи Бакюден гелеген гюбели поездден сакъ болугъуз деген, тек юртлулар огъар тынгламагъан. Оланы арасындан бириси солтатлагъа тюбек ургъан, олар буса «окоплар» къазагъан багьана этип 68 бошашюртлуну оьлтюрген.
Иса-гьажи бары да топурагъын ва малын гьукуматны пайдасына бере ва артындагъы гюн гечине…. Дюнья чайкъалып, рагьатсыз заманлар гелгенде, Ямансув ягъадагъы кардон тозула.
– Инкъылапны заманымы?
– Дюр. Вагьит юртгъа гиреген ерде 3 къабатлыкъ 50 чакъырымдан да гёрюнеген ярыгъы янагъан уллу имарат тюзген, янында буса 2 къабатлыкъ уллу ожакъ къура, неге тюгюл Вагьитни 11 уланы ва 2 къызы болгъан. Артдагъы йылларда шо уьйлерден 24 класлы школа этген ва 6 юртну яшлары охугъан. 1934-нчю йылда шо идаралар бузулгъан ва Вагьит гьалал этип ерин юрт къабурлагъа берген. Совет гьукумат чыныкъгъан сайын, мадарлы яшайгъан адамланы НКВД-ни вакиллери чакъырып, соравлар ала тутуп, бек инжите. Вагьит уьй кюлпетин де алып, Энгелюртгъа, сонг буса Къазахстангъа чыгъып гете. Бир къазах юртдагъы колхозда тамакю оьсдюреген бригаданы башчысы болуп ишлей. Хапарсыздан авруп гечине ва шондагъы бусурман къабурларда гёмюле.
Давну алдында Вагьит мисгинни уланы Юсуп Дагъыстангъа къайта ва Симсирде ерлеше. 1944-нчю йыл мычыгъышланы сюргюн этгенде Юсупну да чырмап алып, сюргюнге йибере. Юсупну «мен мычыгъыш тюгюлмен, къумукъман» деген сёзлерине тынглайгъан адам да болмагъан. НКВД-де ишлейген къардашы болгъан. Ол бары да документлени онгарып, СССР-ни Оьр Советине, Сталинге бир нече керен кагъызлар яза. Юсуп Вагьитов къумукъ деп тасдыкъ эте ва ону 1948-нчи йыл сюргюнден къайтара. Юсуп Симсир юртда ерлеше, кёп уллу абзар уьй-эшик ишлей, тувар-мал да алып, яшавун узата. Юсуп агьлюсю Пахай булан татывлу ожакъ къура ва бирче оьмюр сюре. Экевю де алты яш оьсдюрген, шоланы уллусу Юнус Грозныйда охуп, технология техникумну битдирип, Хасавюртда тюрлю-тюрлю къуллукъларда ишлей. Орджоникидзедеги Горский институтгъа экономический факультетге заочно охума тюше. Янгы ишге урунуп, генг кюйде билимин, усталыгъын къоллап ишлеме урунгъанда, хатарбалагьдан гечине.
– Нече де къыйынлы къысматы булангъы тухум болгъан…
– Дюр чю. Юнусну кёп сюеген агьлюсю Написат къолунда бир улан Завурбек булан къала. Шо вакътиде Завурбекге дёрт йыл бола. уллатасы Юсуп гелинине уланындан сонг, Кахулайгъа, адамларыны арасына гёчме ихтияр бере. Завурбекни яшлыгъы Кахулайда, анасыны халкъыны арасында оьте.
– Завурбекни къысматы сама къыйынлы болмагъандыр…?
– Ол, орта школаны битдирген сонг, юрист болма сюе, тек бугъар экзаменлерде «гюч» эте. Ол бир йыл ремонт заводда ишлей ва инг яхшы ишчи деп къыйматлана, ол шунда партиягъа да алына.
Совет Армияда къуллукъ этип, борчун кюте. 1979-нчу йыл ДГУ-ну юридический факультетине охума тюше. Армиядан чыныгъып гелген Завурбек оьзюн охувда, жамият ишлерде яхшы янындан таныта. Уьчюнчю курсда охуйгъанда, Магьачкъала шагьарны комсомол комитетине 98 минг комсомолну членлерини арасындан 11 адам сайлана. Шоланы бириси де Завурбек бола. Сонг ДГУ-ну комсомол къурумуну секретарыны орунбасары этип сайлана, артда медицина институтну комсомолларыны башчысы болуп 2 йыл ишлей. Партияны Дагъыстан обкомуну къарары булан яш уланны партияны Буйнакск район комитетини бёлюгюню ёлбашчысы этип йибере.
– Ишлеп уьйренген адам онда да оьзюн яхшы гёрсетгендир…
– Яш адам, жагь кюйде ишлей, тек токъсанынчы йылларда партиялар бузулма башлай ва яш касбучуну Орлов областны Новосиль районундагъы прокуратурагъа ишге бакъдыра. Ол ахтарывчу болуп загьмат ёлун башлай. Ишни яхшы англайгъангъа, бажарагъангъа ону прокурорну кёмекчиси, орунбасары этип гётере. 3 йылны ичинде оьзюне тапшурулгъан ишлени 100 процентге ача.
1994-нчю йыл Завурбекни Дагъыстангъа чакъыра, ону Госсоветни правовой бёлюгюне баш касбучу этип чыгъара, сонг юридический бёлюкню ёлбашчысы бола. Янгы къуллукъда Завурбек ишин яхшы билегенин, англайгъанын тасдыкъ эте. Иш ёлдашланы арасында кёп абур-сый къазана. Ол бир-бир Россия законлагъа къыйышмайгъан законланы, тюзлей, къыйышдыра, низамгъа ёрукъгъа гелтире. 1998-нчи йылларда ишлей туруп, аспирантураны битдире.
Ол тюрлю-тюрлю йылларда Юстиция министерликде орунбасарыны ишин юрюте, Россияны правовой академиясында юридический бёлюкню ёлбашчысы болуп ишлей.
2011-нчи йылда кандидатлыкъ диссертациясын якълай ва илмуланы кандидаты бола. Къайда ишлесе де, Завурбек Вагьитов борчларын намуслу кютген, огъар «Государтсвенный советник РД» деген ат берилген, юстицияны 1-нчи класлы советниги, Дагъыстанны ат къазангъан юристи, кафедраны доценти. Хасавюрт районну гьюрметли ватандашы.
2011-нчи йыл Завурбек «Дагохотрыболов» жамиятны ёлбашчысы болуп чыгъа. Уьлкеде инг яхшы жамият къурум деген атны алып ишлей ва кёп керенлер гьюрметлев грамоталар булан савгъатлана. Россиядагъы 700 минг жамият къурумну арасында 27-нчи ерде бола.
2015-нчи йылда Дагъыстанны Башчысы Р.Абдуллатипов таклиф берип, Магьачкъала шагьарны Советский районуну администрациясыны башчысы болуп ишлей, тек арадан 2 йыл гетип, авруп ишден тайма борчлу бола. Къумукълардан биринчи болуп ол Россияны Президенти В.В.Путинни 2018-2024-нчю йылларда инамлыкъ берилген адамы.
– Гьаракатчы адам бош туруп болмай чы, ол гьали не булан машгъулдур?
– Ол Дагъыстанны балыкъ тутув спортуну президенти болуп чалыша. Ону къасты булан гелеген йыл къармакъ ташлап балыкъ тутувдан Россияны чемпионаты Мажалисни янындагъы Уллучай деген оьзенде оьтгерилежек. Шонда утгъанлагъа усталыкъ разрядлар да берилежек.
– Мен бирдагъы бир затны – агьлю яшавуну гьакъында да билме сюемен…
– Завурбек агьлюсю Патимат булан татывлу ожакъ къуруп яшай. Къыркъ йыллар бою бирче яшап, бир къыз, дёрт уланны аякъгъа тургъузгъан, барысы да оьр билимлер алгъанлар, гьали арив ишлерде ишлеп де туралар. Къызы Зайнап стоматолог, Юнус — страховой компанияны директоруну орунбасары, Азнавур — Краснодарда юридический центр ачгъан. Экинчи уланы Къазбек — спорт ябушувланы устасы, хас асгер гьакаратны ортакъчысы, бугюнлерде Донецк областда ГБР-ни (группа быстрого реагирования) командири болуп къуллукъ эте.
– Къайсы тухумну да аркъатаяву бола. Шолай буса Завурбек тухумну орта багъанасы болуп токътай…
– Шонча уллу тухумну намусу гьали Завурбекге тюшген. Ону аталарындан къалгъан оьзден хасияты, къумукъ къылыгъы бирге яшав сюрген агьлюсю Патимат этеген абурдан, сыйындан, гьюрметинден гёрюне. Ону уланлары, къызы бир бусурман байрамны къутгъармай ата-анасын ва уллуларын къутлайлар. Османюрт ва Боташюрт къабурлагъа гелип, уллуларын унутмайгъаны — яшларын тюз тарбиялагъаныны натижасы.
– Тамаша къысматлы тухумну гьакъында хабарлагъанынг учун кёп савбол!
– Сен де савбол!
Лакъырлашывну язгъан
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
