Тарихге де

чомулдукъ

 

Мармара университетде студентлер экскурссияда болса, артындагъы гюн дарс беривчюлер де къошулуп, дарслагъа бармай уьюнде ял алалар. Онда низам шолай салынгъан. Охувну да, ишни де бек талап этеген университет. Бизде йимик ким не сюйсе этип юрюмейлер. Олай да, бизин охув ожакъларда юрюлеген урушбатчылыкъгъа шагьра ёл берилмеген. Ону да гёзюгюз гёрмежек. Билиминг бар буса бар, ёкъ буса – яхшы ёл.

Биз англагъан кюйде, бу университетни харж ва оьзге янларындан Тюркияны премьер-министри якълай. Неге тюгюл, ол оьзю де бир вакъти бу оьр охув ожакъны студенти болгъан. Онда къайдан да гелип охуйгъанлар бар, тек не буса да Дагъыстандан чы антгъа бир де  ёкъ. Шонда охума сюегенлени бир илли-инсан алдына чыгъып тогъаслар салмажакъ.

Бир гюн мен, алда эсгерген кюйде, ондагъы профессор Эмине-Ханым булан ёлукъма гетген эдим. Шо гюн, Мармара университетде охуйгъан къумукълар барны эшитген эдим деп, ата-бабалары тезде Яхсайдан Истанбулгъа гёчюп, онда къалгъанланы вариси – жагьил яш, сонг да  атасы мычыгъышлы, анасы къумукъ болгъан бирдагъы къурдашы  булан турагъан ерибизге гелип, ёлдашларыма ёлукъгъан. Арив, пайдалы лакъыры болгъан. Гьай аман, не ямандыр мен де олагъа къаршы болмагъаным деп къойгъан эдим. Сонг артда ол бизге: «Дагъыстангъа гелип, Яхсайдагъы дос-къардашымны ахтарма сюе эдим», – деп язгъан эди.  Биз де: «Гелсегиз, арив къаршылап, болагъан кёмегибизни этербиз», – деп жавапландыкъ.

Интернетден «Ёлдашны» бир-бир макъалаларын охуй, тап-таза къумукъча сёйлей, къарагъанда, тилибизни, къылыгъыбызны да  сакълагъан. Ол Москвада яшайгъан, «Оьзден» деген къумукъланы жамиятын къурмагъа кёмеклешген Рамазан Алпавутовну да, оьзгелени де яхшы таный. Оьзю  «Ёлдаш» газетге баянлыкъ берме рази экенни де билдирди.

Бир гюн бизин Истанбулну ичинден геземеге алып бардылар. Солтан Агьматны межитини, Ая-Софияны къырыйында ерлешген «Еребатан сарайда» (тюрк тилден гёчюрсе, «Ерге батгъан къала») болдукъ. Ону гёрмесе, шо ерни суратлама да къы­йын.

Гертиден де, ерни тюбюнде къалгъан бир уллу къала. Канзилер булан ерни тюбюне багъып тюшме герек. Онда тамаша аламатланы гьис этмей болмайсан. Бир де башгъа тюгюл эдик, герти дюньядан та­йышып, бириси дюньягъа сапар чыкъгъан адамлардан. Шону ичин гёргенде, гьали бизин оьлгенлени ругьлары гьызарлаймы экен деп ойлашдым.

Бу уллу, бырынгъы эсделик, бизге хабарлагъан кюйде, Византияны девюрюнден къалгъан. Шагьарны ичинде сув къыт болгъанда, император Юстиниан ишлетген болгъан. Шо сув сакъланагъан ерни 7 минг къул къургъан дедилер. Ону генглиги – 70 метр, узунлугъу – 140 метр. Ону тёбесин гётерип турагъан, сыдыра болуп тизилген 336 колонна бар. Ичи де къарангы, гьар еринде ярыкълар яна. Шонда античный литературада белгиленеген аламатланы да эследик. Айтагъаным, шо колонналаны экисинде бёттёбен бакъдырылып, мармар ташдан этилинген къоркъунчлу Медуза Горгонаны башы суратлангъан. Медуза, сиз де билеген кюйде, къатынгишини меселиндеги, гёзлерине бакъгъанланы ташгъа дёндюрюп къоягъан сигьрулу игит.

Дагъы да мен эсгерсем, гьали де шонда жабарыны тюбюнде ятып турагъан, сакълангъан сув бар. Ону ичинде де бир гьава карп ва балыкъланы оьзге журалары эркин кюйде юзелер. Къолугъузну сувгъа чомсагъыз, шоссагьат тутуп болажакъсыз. Сонг да, шонда бир токътамай уьстюбюзге сув тамып тура эди. Амма шо сув къайдан гелегенин англап да болмадыкъ. Къыргъа чыкъгъанда, ахыратгъа барып гелген адамлар йимик эдик. Бек тамашалыкъ этдик.

Бир авара булан биз дагъы да солтан Мегьмет II 1453-нчю йыл Константинополну къолгъа  алагъан кююн суратлай­гъан панорамагъа къарама бардыкъ. Давну къап-ортасына гирген адамлар йимик болдукъ. Шо замангъы агьвалат гёз алдыбызда юрюле эди. Мегьмет II акъ атгъа да минип, 100 минглик асгери булан Топкапыны янына гелип токътагъан. Атланы къычырагъаны, топлар атылагъаны бек ажайып этди. Гьасили, 53 гюн юрюлген дав бек къужурлу кюйде суратлангъан. Ахырда да Константинополь Осман империяны тагьшагьары болуп токътай, артда Истанбулгъа айлана. Кимге де таъсир этмей къоймажакъ. Гёресиз, нечик бай тарихи булангъы пачалыкъдыр. Бугюнлеге ерли тарихине шагьат белгилер кёп сакълангъан.

Гьасиликалам, Тюркияны гёзел ерлеринден, охувубуздан ругьланып, янгы адамлар булан таныш болуп, Мармара университетде практикада болгъанлыкъгъа шагьатлыкъ этеген сертификатлар да алып къайтдыкъ. Университетни дарс беривчюлери бизге разилигин билдирип, ёлгъа салдылар.

 

 

Маканыбызгъа къайтгъан сонг…

 

 

Самолёт гелип Магьачкъаланы аэропортуна къонгъанда, ону ичинден чыкъма къоймай, тап-таза ярым сагьатдан къолай къалдыкъ. Тыныш алма гьава ёкъ, бюркев, адамлар къарсалай, яшлар йылай. Не себепден токътатгъанны сорасагъыз, адамланы ташыйгъан автобус бензин алма гетген деп жавап бердилер. Муна биздегилер ишине шолай жавапсыз янаша­гъанны исбатлайгъан бир дагъы мисал. Эки къатынны юреги тутуп, бошап, врачланы чакъырды.

Ондан сонг, гюмрюкден оьтмек учун сав гюнюбюз гетди. Къатынлар бир-бири булан ябушмай гьаран къутулдулар. Биздеги талавурчулукъ, низамсызлыкъ ярай­гъан зат тюгюл. Гюмрюкню къуллукъчулары бери янгъа чыгъагъанланы сыдырма гьап-гьазир эди. Оланы гёргенде, ял алывунг да къайда къалды, бары затны унутдукъ. Гьей, азиз Аллагьым, бизде къачан гьал ёрукълашажакъ экен деп ойлашдым. Оьз-оьзюме: «Бир заманда да», – деп жавап да бердим.

Дагъыстангъа къайтгъанда,  бизин барыбызны практикабызгъа жаваплы, тюрк тилден дарс береген Империят Халипаева, ингилис тилден Аида Исма­йылова, тыш пачалыкълар булангъы байлавлукълагъа къарайгъан дарс беривчю Элдар Гьажиев ва ДГПУ-ну оьзге къуллукъчулары  чакъырып, «дёгерек столну» айланасында   лакъыр юрюлдю. Бары да студентлерибиз Тюркияны гьакъында ругьланып хабарладылар. Биз барыбыз да охуйгъан тыш уьлкелени тиллерини факультетини тюрк бёлюгюню 1-нчи курсуну студенти Аида лакъырны башлады:

– Гьали де биз ойларыбыз булан Тюркияда гезейбиз демеге ярай. Ерибизге къонуп да битмегенбиз. Мен Тюркиягъа практикагъа баргъаным биринчи гезик. Бизин булан онда гьар ерлерден гелип охуйгъанлар нечакъы да бар эди. Мен тамаша болгъаным, 5–6 айны ичинде тышдан гелгенлер тап-таза тюрк тилде язып да, охуп да биле эдилер. Шону уллу уьстюнлюкге гьисаплайман. Мисал учун, бизде тыш тиллени школадан тутуп, охув ожакъларда да гечебиз, тек олар йимик эркин кюйде сёйлеме болмайбыз. Оларда йимик бизде дарслар жанлы кюйде, бир-бирев булан лакъыр этип, диалог къайда да юрюлмей. Биз дарс беривчюлер булан даим лакъыр эте бусакъ, бизге тилни уьйренме нечакъы тынч болажакъ эди. Бизден эсе онда дарслар кёбокъда къужурлу юрюле.

             Шо курсдан Лайла лакъыргъа къошула:

– Дагъы да бизин кепибизге гелген яны, дарс беривчюлер студентлени оьзлени янашывлары булан ариде сакъламай. Бир тенгли адамлар йимик темаланы айланасында эркин кюйде лакъыр этелер. Шолай илиякълы янашывну гёргенде, дарслагъа тергев этмей, охумай болмайсан. Онда хата боламанмы экен, дурус тюгюлмю экен деп ойгъа батмай, тартынмай, уялмай оьзлени ойларын айталар. Уьйге тапшурувлар берип, гьар тюрлю филимлер салып, оланы гьакъында пикру алышдыра эдик, кемчиликлерибизни уьстюнде ишлей эдик. Дарс беривчюлер мисаллар булан англата эдилер.

– Мен де бир-эки сёз къошайым, – дей биринчи курсдан Апа,–бизин тыш пачалыкъда практикагъа баргъаныбызны кёп уллу маънасы бар. Онда оьр даражалы муаллимлер дарслар юретегенден къайры да, гьар тюрлю административ къуллукъларда тавакаллыкъ булан, оьз-оьзюне инанып, таянып ишлеме гьазирлейлер. Онда биз халкъ булан нечик къатнама, нечик ёл тапма герекни гёрдюк. Булай этсе, шулай бола, олай этсе булай бола деп, не этме тюшегенни билебиз. Ондан къайры да, янгыз бир тилде сёйлейгенлени арасында тилни билме тынч бола. Биз барыбыз да онда бир уллу агьлюде йимик татывлу кюйде турдукъ, бир-биревге кёмек этип, бирлешип иш гёрдюк. Оьзюбюзню де, элибизни де ер этмедик.

Сонг да, онда нечакъы бай тарихи ерлери барны гёрдюк. Дагъысын эсгермегенде, шо солтанланы ожагъы болуп гелген Топкапы, солтан Агьматны межити, Ая-София негер де тиймейми? Оланы рагьмулу ругьлары бизин гьызарлайгъанда йимик эди. Олай да, биз Мармара денгизни ичиндеги атавларда болдукъ. Биз онда бизин практикагъа бакъдыргъанлагъа гьакъ юрекден баракаллабызны билдирме сюебиз. Сонг да, бизге Тюркиягъа барып гелгенни билгенлер: «Сизин факультетге охума тюшме боламы?» – деп сорайлар. Охума сюегенлер бар буса, гьеч алдына чыгъып ёлун къыркъагъанлар болмас.

Гертиден де, Тюркиягъа баргъаныбызны кёп уллу пайдасы болду. Оланы культурасына, адат-къылыгъына тергев этдик. Ондагъылар тилин де, айрокъда патриот йырларын да,  культурасын да, адат-къылыгъын да, пачалыкъ байрагъын да биринчи ерге салып юрюй. Оьзлени тилинде сёйлесенг, уллу иш къуваналар. Оланы бизден эсе патриот ругьу гючлю. Огъар бек тергев этиле. Айрокъда бизден, къумукълардан къыпчакълыларбыз дегенде, инг ювукъ адамлары йимик сююне эдилер. Гьасили, биз шонда оьзюбюзню маканыбызда йимик гьис этдик. Биз шонда къачан барсакъ да, къулачларын яйып къаршылажакъны билебиз, шогъар инанабыз.

 

 

 

 

П. Гьайбуллаева.