Хасавюрт район юрт хозяйство маллар болдурувда республикада алдынлы ерлерде болуп гелген. Артдагъы 3–5 йылны ичинде, янгыз къылчыкълы ашлыкъланы алып къойсакъ да, гелимлер 10–15 процентге оьсдю. Алдагъы даражагъа етишмесе де, чачыв майданлар да арта бара. Республиканы Башчысы Р.Абдулатипов артдагъы жыйынларында юрт хозяйствону бары да тармакъларын жанландырма герекни гьакъында кёп айта. Ону тапшурувуна гёре, министрлер, оланы орунбасарлары районлагъа барып, гьалны еринде билелер.

Масъалалар кёп, оланы чечмек ва ишлени токътатмай алгъа юрютмек район администрацияны аслу борчу гьисап этиле. Хасавюрт райондагъы юрт хозяйство управлениени начальниги Изамитдин Ирисбиев булан лакъыр эте туруп, биз кёп масъалаланы арагъа чыгъардыкъ.

 

– Жыйынлар масъалаланы чечме кёмек этеми?

 

–Гертиден де, районгъа гелегенлер кёп. Бирлери тергеме, башгъалары буса юрт хозяйство ишлер юрюлеген кюйге къарама гелелер. Оьтген йылда 27 районну вакиллерин жыйып, Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини орунбасары Шарип Шарипов бизин район администрацияда уллу генгеш оьтгерди. Шондан сонг Ботаюртда къуш эт болдурагъан «Батыр» деген СПК-ны ачылывуна багъышлангъан жыйын да болду. Муна бугюн де  Дагъыстанны юрт хозяйство ва ашамлыкъ малланы минис­терлигини авлакъчылыкъгъа къарайгъан бёлюгюню ёлбашчысы Къазакъмурза Ибрагьимов гелип, гюзлюклени кююне къарап гетди. Демек, бизин районгъа тергев артгъан.

 

–Шолай ёлугъувлар не бере?

 

– Бизин учун чу айтардай зат болмай, тек башгъа районланы вакиллерине Хасав­юрт районда иш салынгъан кюйге къарап, оьзлерде шо сынавланы къоллама имаканлыкъ бере. Шоларда пайдалы докладлар бола, соравлагъа жаваплар бериле. Сабанчылагъа чечме герек ортакъ масъалалар кёп бар.

Ашлыкъны къайтарыв ювукъ болуп тура, техника бирдагъы да тергеле. Сен де билеген кюйде, техника ёкълугъу учун къылчыкълы ашлыкъланы майданларын кемитеген хозяйстволар кёп бар. Дагъы да, болдурулгъан ашлыкъны ва юрт хозяйство малланы къайда тапшурма герек? Адамлар къыйналып болдура, сонг учуз багьасына базарда сатыв этегенлеге тапшурма борчлу бола. Шу масъала гётерилегени кёп бола, тек иш алгъа юрюлмей. Республикада биринчилей болуп бизин районда сатыв майданча (торговая площадка) ачылды. Гёз алгъа тутулгъан кюйде, шонда районну хозяйстволарында сабанчылар болдургъан малланы сакълайгъан ерлер гьазирленме герек эди. Гьалиге шолар ёкъ, ишлер де алдагъы кюйде юрюлюп тура.

 

ХАСАВЮРТ БОЙДА МТС БОЛСА

ЯХШЫ ЭДИ

 

– Сен бу ерде техниканы къытлыгъын айтдынг. Яхсайгъа Дагъыстанны Башчысы Р.Абдулатипов гелгенде республиканы 3 боюнда алдагъы МТС-лени къайдасындагъы къурумлар къурма сюегенни айтды…

 

– Шо ой алдан берли юрюле. Ол айтгъан кюйде, МТС-лер Къызлар, Къызылюрт ва Дербент бойларда къурулма багъыйлы. Тек Хасавюрт район уллу, мунда 58125 гектар топуракъ бар. Шондан 48428-и – чачыв майданлар. МТС-ни чачывлар асывлу юрюлеген ерлерде къурма тюше. Шолай болса, биз будай, арпа, гюлайлан ва гьабижай авлакъланы дагъы да генглешдирме болабыз. Янгы техника болса, алынагъан гелим де артажакъ.

 

–Муна гьали язлыкълар чачылып бите, тез арада орувлар башланажакъ. Техника булангъы гьал нечикдир?

 

–Бир сёз булан айтсам – къыйынлы. Районда техника бизге тарыкъ чакъысыны 30–40 проценти бардыр. Барлары да гёрсетилген болжалындан 2–3 керен артыкъ ишлеп туралар. Эсги буса да, бар техникагъа «ямав» салып дегенлей, бир-бир ерлерин алышдырып да, сыдырагъа къошабыз. Шолай техника чалывда кёп тас этивлер болдура. Сёз ёругъуна гёре айтсам, къышда 193 трактор, 165 топуракъны ишлетеген ва чачыв учун 165 машин, 24 ем гьазирлейген техника ярашдырылды. Гьали районда 61 сюрюв трактор 67 сеялка бар. Шолай да, 50 авур дискалы борона, 43 культиватор ва 50 сабан не ишни этме де  гьазир.

Гьали янгы техника алмакъ учун да имканлыкълар болдурулма башлагъан. Янгыз 2012-нчи йылда алынгъан техниканы багьасыны бир пайы республиканы бюджетинден  тёленди. Шо программагъа гёре районну 10 хозяйствосу техникасын ва тракторланы артына тагъылагъан алатларын янгыртды. Артдагъы 2 йылны ичинде райондагъылар янгы будай ора­гъан 4 комбайн алды. Гьали бары да сабанчы хозяйстволар «Нива», «Клаас» деген комбайнлар булан бары да чалывланы ишин юрюте, тас этивю ёкъ деме ярай. Хозяйствону башчысы Атилла Гереев касбусун камиллешдирмек муратда биревню охума йиберип, гьали шо электроникалы комбайнны ерли адам ишлете.

 

ГЮЗЛЮКЛЕР ВА ЯЗЛЫКЪЛАР

 

– Гьали бираз алда районну генгешинде сени язлыкъ чачывланы гьа­къындагъы докладынг болду. Шондагъы санавлагъа къараса, гьал айтардай яман тюгюл. Шоланы нечакъысы дурусдур?

 

– Мен гьисап этген гьар санавгъа жавап беремен. Районну башчысы Жамболат Салавов мен ишге тюшюп, биринчи гюнлеринден башлап, ялгъан санавлардан ари турмакъны билдирди. Гьар жуманы башында оьтгерилеген генгешде районну башчысы башлап дегенлей юрт хозяйство ишлени юрюшю гьакъда сорай. Йылда 4–5 керен район генгешде юрт хозяйство масъалалагъа къарала. Айтагъаным, юрт хозяйствону ишлери район администрацияны тергевюню тюбюнде.

         Булайына алгъанда, биз ялгъан санавлар булан кимни алдатма сюебиз? Башлап – оьзюбюзню. Сонг да, алда йимик алдатып, уллу санавланы язып, биринчи ерге чыкъгъанлагъа байракълар берилегени де гетген девюрде къалгъан.

 

– Гюзлюклер нечакъы гектаргъа чачылгъан ва гьалы нечикдир?

 

–12 минг гектар этме сюйген эдик, тек 11600 гектар болду. Шу айны ичинде мен управлениеде комиссия къурдум ва бары да авлакъланы айландыкъ. Гюзлюклени гьалы орта, чакъ да бу йыл сабанчыланы яны деп айтма ярай. Гюз-къыш бек арив оьтдю, гьали бираз янгурлар болса, къургъакъ топуракълагъа чачгъанлар да яхшы гелим алмакъ бар. Шоланы кёбюсюне минерал кюйлевючлер (6500 га) ва тарыкъсыз чёп отлагъа къаршы химикатлар (6000 га) себилген. Тырнавуч тартылгъан, зараллы жанлагъа къаршы ишлер этилинген.

Язлыкъланы айтсакъ, чачывгъа бизге 4500 тонна урлукъ герек эди. Шону ичинде 3900 тонна чачагъан картоп да, яшылчалар да бар. 1000 тонна буса гюлайланны урлугъу алынгъан. Арпа-будайны урлугъу булан 70 процентге таъмин эдик. «Османюрт», «Боташюрт», «Чагъаротар», «Вымпел 2002» хозяйстволар оьр санлы урлукълар чачды. Шону учун да эсгерилген хозяйстволаны гелимлери де гёрмекли. Османюртдагъы хозяйство артдагъы 4 йыл гьар гектардан 32–35 центнер тюшюм ала.

 

 

–Лакъырда оьр санлы урлукъланы гьакъында айтылды. Шоланы бизин районда болдурма бажарылмаймы?

 

–Шо ишни юрютмек учун Кировну атындагъы ОПХ бар, тек бизин хозяйстволаны башчылары Краснодар край булан байлавлу ва шолар булан ишлей. Илму-ахтарыв институтлар булан ишлемекни къолай гёре. Бирлери, учуз деп, белгисиз урлукъланы ала ва тергетмей чача. Сонг 15–20 центнер тюшюм де алып болмадыкъ дейлер. Бу йыл гюзлюклени ва язлыкъланы яртысы оьр санлы урлукълар булан чачылгъан.

Районда «Юрт хозяйствону 2013–2020-нчы йыллагъа ерли оьсювю» деген программа къабул этилинген. Шогъар гёре бары да тармакъланы иши бирге гётерилме герек. Бизде осал деп гьисап­ланагъан бавчулукъ, юзюмчюлюк ва гьайванчылыкъ тармакъланы ишин де яхшылашдырма борчлубуз.

 

ЮЗ СУГЪАРМА

ГЮЗ СУГЪАР

 

–Къумукъланы юз сугъарма гюз су­гъар деген айтыву бар. Сугъарыв масъала нечик салынгъан?

 

– Белгили йимик, сугъарывдан кёп зат гьасил. Ашлыкъланы тюшюмюню 70 проценти сувдан гьасил бола. Кёп-кёп хозяйстволар авлакъларын гюзде яхшы кюйде сугъара, шо вакътиде сув эркин бола. Райондагъы авлакълар Акъташ, Ярыкъсув, Ямансув ва Яхсайсув оьзенлерден таба сугъарыла. Райондагъы хозяйстволаны татавулларыны узунлугъу 1280 чакъырым бар. Оланы гьалындан сугъарыв масъала да гьасил бола. Хозяйствоара татавуллар буса – 424 чакъырым. 2013-нчю йылда шолардан 101 чакъырымы тазаланды. Бу йыл хозяйствоара татавулланы 95 чакъырымын тазалама гёз алгъа тутула.

Бирдагъы бир масъала – оьзенлени уьстюнден чыгъагъан чоргъалар. Шолай чоргъалар Бамматюртну боюнда Акъташ оьзенни уьстюнден оьте (ярашдырылмай турагъаны 20 йыллар бола эди), биревюсю Яхсайсувну уьстюнден оьте. Эки де къурулуш федерал есликде. Бир амаллар этип, шону «ямап» дегенлей ишлетип турдукъ. Гьали чёкме тура. Шону гьакъында язагъаныкъ 5 йыллар бола. Эки ай алда шо масъалагъа гёре Москвадан сугъарыв министерлигини вакили ва Ш.Шарипов гелип, гьалны гёрдю. Гелеген йыл бир чаралар гёрюлежек. Шо чоргъалардан 9000 гектар ер сугъарыла ва Чагъаротар, Яхсай, Моксоб, Новогагатли ва Новосельское юртларда яшайгъанлар сугъарыв ва гьайванлар учун да сув булан таъмин этиле.

 

– Райондагъы бары да топуракълар ишлетилеми?

 

–Бир метриси де къалмай ишлетиле десем, дурус болмас. Тек гелим алынмай къалагъан топуракъ ёкъ. Неге тюгюл, оьзгесин айтмагъанда бир керен чалып бичен этмейген адам ёкъдур. Шоланы кёбюсю биченин авлакъдан сатып да къазана.

 

Бир-бир хозяйстволар топуракъларын ерли адамлагъа пайлагъан, оланы бирлери буса шоланы ишлетип болмай. Топуракъны сатма ярамайгъанны бары да биле. Тек тюпден таба бирлери ижарагъа бергенбиз деп болалар. Топуракъны ижарагъа ­янгыз район администрация берип бола. Адамлардан ижарагъа алгъан адам да 49 йыл меники болажакъ деп, шонда аранлар къуруп, жан-гьайван сакълама бола чы. Шо масъаланы биз район администрацияда арагъа салып ойлашдыкъ ва бир бойда ишлетилмей турагъан топуракъланы есилери булан сёйлешип, чачма токъташдыкъ. Шоланы ишлетмеге ерли бажарывлу адамлагъа бережекбиз. Гьали эндирейлилени топуракъларын Чагъаротар, Боташюрт, Османюрт ва Яхсай юртланы хозяйстволары сюрме башлады. Шо ерлерде будай чачажакъ ва сёйлешинген кюйде, есилеге пай берилежек. Айтагъаным, арадан кёп де гетмей, районда ишлетилмеген бир гесек топуракъ да къалмажакъ.

 

– Буса «Юрт хозяйствону оьсювю» деген республиканы Башчысы эсгерген асувлу программа яшавгъа чыкъмакълыкъгъа Хасавюрт районну сабанчыларыны аслам къошуму болажакъ дагъы?..

 

– Шолай дюр де дюр. Республиканы башчылары бизин районгъа инана. Бизде нечакъы ашлыкъ, нечик гелим алынажакъдан республиканы юрт хозяйствосу да гьасил. Артдагъы заманда бары да юртларда адмлар теплицаларда ишлеме башлагъан. Боташюрт, Дзержинское, Гёксувотар юртларда теплицаларда болдуруп, хыяр, помидор ва яшылчалар сата.  Шоланы гёрюп, башгъалар да къошула.

Бизин лакъырда эсгерилген масъалалар чечилсе, Хасав­юрт район республикада биринчи ерде болажакъгъа шеклик этмеймен.

 

 

 

Лакъырлашывну язгъан оьз мухбирибиз

Г. КЪОНАКЪБИЕВ.

СУРАТЛАРДА: И. Ирисбиев;

И.Ирисбиев Гёксувотарда

теплицаларда помидорну

оьсювюн тергей.