Шолай болгъанда, Россияны, шону ичинде Дагъыстанны да юрт хозяйствосун чалт кюйде оьсдюрюв ва модернлешдирив, халкъны ашамлыкъгъа бакъгъан якъдагъы аманлыгъын болдурув, бизде болдурулагъан малны Россияны, тыш уьлкелени базарларына чыгъарыв биринчи гезикдеги агьамиятлы масъала болуп токътай.

Агропромышленный комплексни алгъа барывун таъмин этивде биринчи гезикде шу чараланы яшавгъа чыгъармакъны таклиф этер эдик:

– АПК-ны кадрлар ва илму яндан таъмин этмек;

– топуракъланы гьисапгъа алмакъ, оланы мелиорация яндан яхшылашдырмакъ, сакъламакъ ва асувлу кюйде пайдаландырмакъ;

– хозяйстволаны уллулашдырмакъ, материал-техника яндан беклешдирмек;

– ишлетив промышленностну ишин аякъгъа тургъузмакъ, айрокъда юзюмню ишлетеген, консерва этеген предприятиелени;

– уьлкеде юрт хозяйство продукцияны пачалыкъны янындан сатып алывну къайдасын къайтармакъ. Промышленный ва юрт хозяйство малланы багьаларын ёрукъгъа гелтирмек;

– юртлу загьматчыны абурун гётермек, юртланы гёрюнюшюн яхшылашдырмакъ, жагьиллени юртлардан гетивюн кемитмек.

Илму булан таъмин этивню агьамиятлыгъыны гьакъында сынавлу касбучулар, белгили россиялылар да эсгерген. Бизин яшавубузну совет девюрюнде, белгили экени йимик, АПК-ны тармагъында загьмат тёгеген касбучулагъа, илму къуллукъчулагъа бек уллу агьамият бере эди. Касбучуланы гьазирлевге, оланы загьматын къыйматлавгъа да шолай агьамият бериле эди. Олар ерли, республика ва гьакимиятлыкъны центральный къурумларыны тергевюню, гьай этивюню тюбюнден таймай эди. Гьазирлиги ёкъ адамлар халкъ хозяйствода ёлбашчы къуллукълагъа гётерилмей эди. Шо йылларда районланы, хозяйстволаны юрт хозяйство билими ёкъ ёлбашчыларын оьр охув ожакъларында заочно хас билим алмагъа борчлу эте эди. Хозяйстволаны ёлбашчылары ва касбучулары оьр охув ожакъларда оьзлени касбу бажарывлу­гъун артдыра эди. Ёлбашчы кадрланы ва касбучуланы касбу даражасын тергев де мердешленген эди. Илму къуллукъчуланы, оьзю илмуну абуру да бар эди. Олар производствогъа да, юрт загьматчылагъа да тарыкълы эди.

Озокъда, оьрде де эсгерилгени йимик, АПК-ны тийишли кюйде оьсдюрюв, ону модернлешдирив уьлкени, республиканы пагьмулу кадрлар ва илму булан таъмин этивден гьасил бола. Шону булан байлавлу болуп, республиканы Юрт хозяйство министерлигини ихтиярларын генглешдирме, министерликни оьзюн де, юрт хозяйство управлениелени де тийишли касбучулар булан беклешдирмеге ва бары да шо тайпа касбучуланы юрт хозяйство министерлигини табилигине берме тюшедир деп ойлашаман.

Республиканы халкъ хозяйствосун, шону ичинде агропромышленный комплексни де, алдынлы технологиялар булан таъмин этмек учун, илмуну ролюн гётермеге де герек, ону производство булан ва бары да къайдалардагъы есликлер булангъы байлавлугъун артдырма тюше.

Бизин республикада бары да тармакъларда, шону ичинде АПК-да да, илмуну асувлу кюйде къоллама имканлыкълар бар. Гьали РФ-ни илмулар академиясыны ерли къурумларындан, планлы теория ахтарывлардан къайры, регионланы халкъ хозяйствосун илму янгылыкълар ачмакъны ва юрютмекни талап эте. Шо ёлда иш гёре туруп, Дагъыстан илму центрында планлашдырагъан, онгарагъан ва илмуну уьстюнлюклерин производствода къоллайгъан ведомствоара илму совет къурмагъа тийишлидир. Гьалиги шартларда производство ишни кютегенлер оьзлер де Дагъыстанны илмусун къолламагъа иштагьлы болмагъа герек. Шо гьакъда айта туруп, республика министерликлени ва ведомстволаны илму-техника советлерини ишин оьрге гётермеге герегин де эсгермеге тюше.

Уьлкени ва республиканы агропромышленный комплексин асувлу кюйде оьсдюрмек ва модернлешдирмек учун топуракъ байлыкъланы толу кюйде гьисапгъа алмакъ, оланы мелиорация яндан яхшылашдырмакъ, сакъламакъ, асувлу кюйде ишлетмек – агьамиялы масъалалардан бириси.

Белгили экени йимик, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар, айрокъда сюрюлеген ерлер савлай дюньяда, Россияда ва бизин республикада да аз бола бара. Шону себеплери белгили. Сугъарыв ишлер асувлу юрюлмей, топуракъны дагьниси тёбенлеше, сугъарылагъан ерлер къайтып тузлу бола. Лап да агьамиятлысы, топуракълар гьар йыл сайын дегенлей аслу гьалда сюрюлеген пайлагъа, оьзге категориялагъа гёчюрюле, тувра муратлагъа къолланмай.

Кёбюсю уьлкелердеги законлагъа гёре гьатта пачалыкъны башчысы да юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы статусун алышдырмагъа, оланы оьзге муратлагъа къолламагъа герек деп гьукму чыгъарма болмай. Масала, шо ерлерде промышленный имаратлар, оьзге къурулушлар этмеге яратылмай. Шолар учун юрт хозяйство муратлагъа пайдаландырма болмайгъан ерлер айрыла.

Бизге имканлыкъланы хайырлы кюйде къолламакъ учун сугъарыв ишлени де асувлу ва пайдалы кюйде къолламагъа герек. Амма пачалыкъны янындан шо авур ишде кёмек болдурмаса, юртлу загьматчылар масъаланы оьзбашына чечмеге болмажакъ.

Гьалиги гьалгъа гёре мелиорация ишлер акъсайгъанны гёрюп турабыз. Шо саялы агьамиятлы чаралар гёрмеге герек. Уьлкени ва республиканы мелиоратив фондун низамгъа гелтирмеге тюше. Шону булан мунда юрт хозяйство маллар чыгъарагъанланы ягъада къоймакъны гьакъында сёз бармай. Гьали топуракъ гесек-гесек болуп чачыла, ишлетилине. Шолайлыкъ буса топуракъланы гьалын бютюнлей яхшылашдырмагъа имканлыкъ бермей.

Мелиорация ишлени тюзевлю кюйде яхшылашдырмакъ, сакъламакъ ва бизин республиканы топуракъларын асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун бары да чараланы илму кюрчюде юрютмеге шартлар бар. Шо масъалагъа байлавлу илму ахтарывлар юрюлген, китаплар чыгъарылгъан. Республиканы АПК-сыны касбучулары зараллангъан, тузлу топуракъланы къайтара ишлетмек учун бизин илму-ахтарыв институтубуз онгаргъан «Бархан», «Фитомелиорация» деген илму-техника программаланы да иштагьлы кюйде къабул этер деп ойлашабыз.

Артдагъы 20–25 йылны ичинде, демек, «Янгыртывланы» девюрюнде бизин уьлкени ва Дагъыстанны да юрт хозяйство предприятиелери «увакълашма» башлады. Уллу, тюзевлю кюйде ишлеп турагъан колхозлар, совхозлар тозулду. Гьали юрт хозяйствода болдурулагъан продукцияны 80 процентинден де артыгъы агьлю ва фермер хозяйстволарда оьсдюрюле. Тек, гиччи хозяйстволар бар туруп, уьлкени ва республиканы АПК-сын тийишли кюйде модернлешдирмеге бажарылмай. Европа, США, Китай ва оьзге пачалыкълар совет заманны сынавун къоллайлар, оьзлени юрт хозяйство субъектлерин уллулашдыра. Бизде де производство кооперативлер къуруп, шо ёлгъа къайтмагъа герек. Юрт хозяйство продукцияны ишлетеген уллу заводланы айланасында фермер хозяйстволаны союзларын, бирлешивлерин, СПК-лар, агрофирмалар ва агропромышленный холдинглер къурмагъа, шоланы генглешдирмеге тюшежек.

Хозяйстволаны материал-техника кюрчюсюн толу кюйде таъмин этмей туруп, шону булан бирче кредитлер булан да, АПК-ны асувлугъун артдырмагъа, юрт хозяйствону тогъа тартмагъа болагъан даражасына етишдирмеге бажарылмажакъ. Шолай агьамиятлы чараланы яшавгъа чыгъармай туруп, бизин юрт хозяйство малыбыз Россияны, тыш уьлкелени базарларына да чыкъмагъа болмас.

Республиканы агропромышленный комплексини оьсювюне тогъас салагъан бирдагъы себепни гьакъында айтайыкъ. Шо да – юрт хозяйство малланы ишлетеген промышленносту къаравсуз къалгъанлыкъ. Масала, консерва ва юзюмню ишлетеген заводлар шолай къаравсуз къалгъан. Белгили экени йимик, юзюмден чагъыр этеген ва емишден консерва этеген промышленност бизин республиканы АПК-сында алдынлы тармакъ деп санала. Шо продукталагъа бакъгъан якъда биз Россияны ва халкъара оьлчевде де ким булан да тогъа тартмагъа болабыз.

Бугюн бизин АПК-ны биринчи гезикге салгъан тармакъларында структура яндан бир тюрлю алышынывлар этмеге тюшежек. Юзюмден чагъыр этеген тармакъда тюрлю-тюрлю вакътилерде бишеген юзюмню столовый журасыны майданларын артдырмакъ, шо майданланы тийишли районларда, микрорайонларда ерлешдирмек гьажатлы.

Агроэкология шартларыбызгъа гёре столовый журалы юзюмню промышленный районлагъа дёрт айны боюнда авлакъдан таба тувра алывчугъа етишдирмеге имканлыгъыбыз бар. Бизин оьзюбюзге де юзюмню кёп къолламакъ пайдалы. Тек нетесен, медицина гесимге гёре адам 10–12 кило юзюм ашама герек буса, биз 2,5 – 3 кило тюгюл къолламайбыз.

Сонг да, бизге оьзгелер булан тогъа тартма болагъан коньяк, чагъыр ва бек пайдалы къызыл тюслю чагъыр чыгъарывну артдырмагъа герек. Неге тюгюл, шолай маллар базарларда яхшы сатыла.

Бизде яхшы оьсеген шапталны, кюрегени, баъли консерваланы да, олардан этилеген шербет сувланы да базарларда яхшы багьасы да, абуру да бар. Олар алда тыш пачалыкъларда да яхшы къыйматлана эди.

Шо гьакъда айта туруп, тав районлардагъы емишлени ишлетеген предприятиелени аякъгъа тургъузмакъ, мунда «Плоды и консервы Дагестана» деген агрохолдингни къурмакъ агьамиятлы. Эсгерилген холдингни хас транспорту ва тийишли хаммал сакъланагъан ерлери болма гереклиги де англашыла.

Бу макъалада айтылагъан чараланы яшавгъа чыгъарывну къайдалары ойлашылгъан ва Дагъыстанны башчысыны ДР-ни Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызында да айрыча агьамият берилип эсгерилген.