Ону айтагъаным, мухбирлер язмакъ учун язма герекмейбиз, язып яхшыны оьр ва берекетли этмек учун язма герекбиз. Кемчиликлени иш этип излемеге герекмей, ишлейген адамда аз-маз кемчиликлер болмай да болмас. Оланы гьакъында есисине англат, байракъгъа салма. Тек янгылышлар да енгил, тюзлеме тынч болма герек. Ингдеси, гьар инсан ишге байланмакъ агьамиятлы. Ону загьматы ону оьзюн де, агьлюсюн де сакълама герекден къайры, белгили бир пайы жамиятны хазнасына гетип, пачалыкъны гючюн-къуватын, жамиятны девлетин, сонг да ругь байлыгъын гётермеге герек. Шо – жамият да сюеген, Тенгирибиз де гёрсетеген яшавну тюз ва рагьмулу ёлу. Халкъыбыз шо ёлда эди совет девюрде. Гьали буса яшавну бары да байлыгъын, гючюн ва девлетин къурагъан (промышленност, юрт хозяйство, табиатны гьар тюрлю байлыкълары) гьар тюрлю айры есликлерде, айры-айры адамларда, акционер жамиятларда, холдинглерде. Олар алагъан гелим гьар тюрлю элеклерден оьтген сонг къалагъан къалды-къулдусу, акъгъаны-тамгъаны тюгюл пачалыкъны хазнасына етмей. Ондан къайры да, табиатны байлыкълары сувдан, агъачдан башлап, алтынына етгенче, бары да айры есликде. Сувгъа, ярыкъгъа, газгъа, гьатта оьзюнг къургъан уьйлеринге нечакъы акъча бересен? Совет девюрде сен береген налогланы гюн сайын аз эте эди буса, гьали гюн сайын яхшы асламдан къоша. Етип болмай туралар – етсе, биз тыныш алагъан гьавагъа да, гюндюз къоллайгъан гюнешни ярыгъына да налог тёленежек эди.
13-нчю декабрде «Ёлдаш» газетде чыкъгъан Камил Моллаевни «Гьакъ юрекден язаман» деген макъаласына гёчюп, оьз оюмну айтмагъа сюемен. «Алдын газетде чыкъгъан критика макъалагъа тергев гючлю эди. Мухбирлер кёп агьамиятлы масъалаланы гётерип, кемчиликлени эсгерип яза эдилер. Гьакимлер олардан тартынма да тартына эдилер», – деп яза Камил.
Тюз де яза. Гьакимият гьар къайсы ягъындан да о заман загьматчыланы янын тута эди. Загьматчыланы да, пачалыкъны да мурады бир эди: пачалыкъны гючюн-къуватын, халкъны да яшавун ва ругь байлыгъын гётермек эди. Газетлер де шо муратгъа къуллукъ эте эди. Совет пачалыкъ да, ону гьакимлери де халкъгъа шо бирликни англата турмагъа, оланы ругь байлыгъын гётермек учун, халкъны газетлеге яздыра эди. Гьатта гючден де яздыра эди. Тюз де эте эди. Биз оьзюбюзню авлетлерибизни гючден охутмайбызмы, яхшы алымланы гючден алдырмайбызмы? Гюч этип дарман ичирмейбизми? Яхшы затны гюч этип де берген къолай, бермей къойгъандан. Муна шо саялы, тюпдеги гьакимлер газетге языв планны (о заман олай планлар бериле эди) толтурмай къойма къоркъа эди. Озокъда, газетлер кемчилигин гётерерден де къоркъа эди.
«Гьали газетни сёзюне агьамият берегенлер аз болгъан», – дей К.Алиев. Разимен. Тек оланы газетге бакъмагъа да, биз къайтгъан айры есликде адиллик ёкъну да, неге ёкъну да, шо бар ерде толу адиллик болмажакъны англатмакъ интеллигенцияны борчу экенни де сен тюз ташдырасан. Мен оьзюм де муаллиммен. Юрт ерде муаллимни сёзю де, низамы да, билими де, къылыгъы да оьр болмагъа герек, адилсизликге де, рагьмусузлукъгъа да башлап ол къайнашмагъа герек, неге тюгюл муаллим инг алдын билим ва къылыкъ бермеге борчлу.
Жамиятда къылыкъ-ёрукъ ёллар аза, аз бола барагъанын сезе, гёре яш да, уллу да. Огъар ким, не гюнагьлы экенни гьакъ юрекден айтып, язып газетге йиберип де, муаллим оьзюню къайнашагъанын гёрсетмеге тарыкъдыр. Герти булан адиллик – загьмат тувдурагъан асиллик ва берекет.
Яшёрюмлеге загьмат къайда? Бар загьматгъа да герек даражада абур, сый къайда? Нечакъы йыл бола Гьукуматны билим берив ва савлукъ сакълав проектлери авуздан тюшмейгени. Маълумат къураллардан да чалына, тек есилери бугюн де ёкъдан умутлу да къолай деп, чыдамлы токътагъан. Олагъа береген алапа газгъа, ярыкъгъа, сувгъа, мюлкге береген налоглагъа да етишмей. Журналистлени де, язывчуланы да алапалары гьакъында чы айтмай да къояйыкъ.
Муаллимлени хаталары яшавда гезей, докторланы хаталары къабурланы «безей» дей халкъны терен ою. Гьукуматны бугюнгю «гьайлы» янашыву шо хаталаны аз этерми?
«Мухбирлер халкъны талчыкъдырагъан масъалаланы сийрек гётере», – деп язасан. Соравунгда мекенлилик ёкъ, милли,топуракъ, билим берив, савлукъ сакълав, къылыкъ-ёрукъ, тарихни, адабиятны ва инчесаниятны, айрокъда милли тиллеге гьайлы янашыв ёкъну гьакъында гьар номерде берилип тура.
Критика дей бусанг, о да бола, бугюнгю адиллиги аз яшавда о болмай къалма да болмайдыр. Критика кантгъа айланып къала, огъар гьеч сесленив болмай. Инг башлап, билим берив министерлик сесленмей. Ондан сесленивню редакция талап этип болмай, оьрдеги гьакимият да герек талап этме. Школаларда башлапгъы класларда билим берив ана тилде юрюлмеге тарыкъ деп, республикада милли тиллени закону ёкъ деп газетде биз язагъаныкъ да, алимлер, илму-ахтарыв институтлар, сынавлу муаллимлер токъташдырывлар этип, ёл гёрсетегени 10–15 йыллар бола.
Гьали юрюлеген охутув къайда ана тилни акъсатагъандан къайры, охувчуну ой къурувун чаналата, охувчуну оьзюню гючюне базмайгъан эте, охувдан уьркюте, яшны ою аза, тюз языву кемий. Шону школалар, муаллимлер газетни бетлеринде гётермейгени тамашагъа къалдыра.
Сен бир мухбирге къазаплангъанынг булан бютюн мухбир коллективни гьеч кюрчюсюз умуми сёзлер булан яманлап къойма. Эгер де мухбирлени ишине багьа бере бусанг, инг башлап газетни ишини яхшы янларын эсгер, сонг кемчиликлерине гёч. Макътав умуми сёзлер булан да ёлгъа гете, тек кемчилик мекенли болмагъа герек. Мисал учун, «Герти булан масхара» деген бёлюк чыгъа. Шо тюз тюгюл. Герти булан масхара болмай. Масхара булан герти деп айтыла, неге тюгюл герти – чанчывлу, шо чанчывлу ойну йымышакъ этип англатмакъ учун тувула масхара.
«Гьакимлени макътап олтурасыз», – деп язасан. Яхшы затны этеген адамны макътамакъ – борч, савап ва адиллик. «Газетни таза адабият тилин яшлар англамай», – дейсен, тюз де айтасан. Неге англамай? Ана тилин билмейгенге англамай. Охумай турса, англажакъмы? Олар къумукъча охумайгъангъа англамай. О саялы чы биз «йылайгъаныкъ», кант этегеник де. Олар ана тилде билим алма ва чебер китапланы охума да, «Къарчыгъа», «Тангчолпан» журналланы да, «Ёлдаш» газетни де охума герек. Олагъа охувгъа иштагь биз, муаллимлер, инг башлап тувдурмагъа герекбиз. Охувчуланы ана тил булан, адабият тил булан олай тыгъыс аралыгъы ёкъгъа да, дагъы да хыйлы башгъа себеплеге гёре де яшлар ана тилинде таза сёйлеп болмай, шо саялы охума сюймейгени де. Сюймейген ашны да, къыйын буса да, ашайбыз. Ашай туруп, иштагь тува.
«Школада ана тилге берилеген сагьатлар йыл сайын аз бола, шо саялы да къувун гётерме герек, талап этме герек», – деп тюз язасан. Ону инг башлап биз, муаллимлер, сонг да юрт, район, регион гьакимлер герек гётерме. Оьзлени борчларын кютмей буса, оланы оьзлени герекдир еринден эркин этме.
«Мухбирлер газетге язылывну вакътисинде тюгюл гелмей», – дейсен. Мухбир газетге яздырып къыдырмагъа герекмей. Ону ерли гьакимлик, муаллимлер, ата-ана, жамият къурумлар герек этмеге. Мухбир де герек юртгъа гелмеге, охувчулар булан ёлугъуп, оланы талабын билмеге, юрт яшавну гьакъында материал алмагъа. Мухбирни баш борчу – яшавну талабына гёре материалны енгил тил булан, къужурлу къуруп, охувчуну инандырып, тюз ёлгъа, терен ойгъа байлап болмакъ. Ашбаз ашына йимик, мухбир де сёзюне байлап билмеге герек. «Ёлдаш» газет шолай оьзюн сюйдюрюп бажарагъан газет», – деп охувчуланы кёплери айта, яза, ону гьар номерин чыдамсыз къаравуллай.
«Программаны тайдырып, чебер хабарлар,шиърулар, адабият материаллар къоллагъыз», – дейгенингни ушатаман, тюзю, программа тарыкъ дейгенлер де бар, оьлчеп къарама ярай. Сонг да, макъалангны ахырындагъы: «Эркин кабинетлерде де олтуруп, ондан-мундан чёплеп, макъалалардан толтурмагъыз газетни бетлерин. Халкъ учун языгъыз. Гьакимлеге макътавну аз этигиз. Оьзюгюзге этеген критиканы да гери урмагъыз», – деген сёзлерингде оьрде мен эсгерген тергевлюк де, асиллик де, конкретлик де бармы? Ёкъ! Тек болмагъа герек. Олар болмаса, критика, ёгъунгну айтып ярайым дегенлей, къан бузувгъа айлана, къабул этилинмей. Кюйге къарагъанда, сен къызгъан кюйде язгъансан. Язагъан, сабур болуп, сувугъан сонг язма герекдир. Сабурлукъ – гьакъылны къап яртысы дей халкъыбыз.
Гележекде де сени макъалаларынг булан ёлукъма сюемен. Оьзюнг де язагъан кюйде, гьакълыкъ, гертиден де, тартышывда бише. Тек эки де якъ бир-биревню оюна тергевлю янашмакъ булан!
13-нчю декабрде «Ёлдаш» газетде чыкъгъан Камил Моллаевни «Гьакъ юрекден язаман» деген макъаласына гёчюп, оьз оюмну айтмагъа сюемен. «Алдын газетде чыкъгъан критика макъалагъа тергев гючлю эди. Мухбирлер кёп агьамиятлы масъалаланы гётерип, кемчиликлени эсгерип яза эдилер. Гьакимлер олардан тартынма да тартына эдилер», – деп яза Камил.
Тюз де яза. Гьакимият гьар къайсы ягъындан да о заман загьматчыланы янын тута эди. Загьматчыланы да, пачалыкъны да мурады бир эди: пачалыкъны гючюн-къуватын, халкъны да яшавун ва ругь байлыгъын гётермек эди. Газетлер де шо муратгъа къуллукъ эте эди. Совет пачалыкъ да, ону гьакимлери де халкъгъа шо бирликни англата турмагъа, оланы ругь байлыгъын гётермек учун, халкъны газетлеге яздыра эди. Гьатта гючден де яздыра эди. Тюз де эте эди. Биз оьзюбюзню авлетлерибизни гючден охутмайбызмы, яхшы алымланы гючден алдырмайбызмы? Гюч этип дарман ичирмейбизми? Яхшы затны гюч этип де берген къолай, бермей къойгъандан. Муна шо саялы, тюпдеги гьакимлер газетге языв планны (о заман олай планлар бериле эди) толтурмай къойма къоркъа эди. Озокъда, газетлер кемчилигин гётерерден де къоркъа эди.
«Гьали газетни сёзюне агьамият берегенлер аз болгъан», – дей К.Алиев. Разимен. Тек оланы газетге бакъмагъа да, биз къайтгъан айры есликде адиллик ёкъну да, неге ёкъну да, шо бар ерде толу адиллик болмажакъны англатмакъ интеллигенцияны борчу экенни де сен тюз ташдырасан. Мен оьзюм де муаллиммен. Юрт ерде муаллимни сёзю де, низамы да, билими де, къылыгъы да оьр болмагъа герек, адилсизликге де, рагьмусузлукъгъа да башлап ол къайнашмагъа герек, неге тюгюл муаллим инг алдын билим ва къылыкъ бермеге борчлу.
Жамиятда къылыкъ-ёрукъ ёллар аза, аз бола барагъанын сезе, гёре яш да, уллу да. Огъар ким, не гюнагьлы экенни гьакъ юрекден айтып, язып газетге йиберип де, муаллим оьзюню къайнашагъанын гёрсетмеге тарыкъдыр. Герти булан адиллик – загьмат тувдурагъан асиллик ва берекет.
Яшёрюмлеге загьмат къайда? Бар загьматгъа да герек даражада абур, сый къайда? Нечакъы йыл бола Гьукуматны билим берив ва савлукъ сакълав проектлери авуздан тюшмейгени. Маълумат къураллардан да чалына, тек есилери бугюн де ёкъдан умутлу да къолай деп, чыдамлы токътагъан. Олагъа береген алапа газгъа, ярыкъгъа, сувгъа, мюлкге береген налоглагъа да етишмей. Журналистлени де, язывчуланы да алапалары гьакъында чы айтмай да къояйыкъ.
Муаллимлени хаталары яшавда гезей, докторланы хаталары къабурланы «безей» дей халкъны терен ою. Гьукуматны бугюнгю «гьайлы» янашыву шо хаталаны аз этерми?
«Мухбирлер халкъны талчыкъдырагъан масъалаланы сийрек гётере», – деп язасан. Соравунгда мекенлилик ёкъ, милли,топуракъ, билим берив, савлукъ сакълав, къылыкъ-ёрукъ, тарихни, адабиятны ва инчесаниятны, айрокъда милли тиллеге гьайлы янашыв ёкъну гьакъында гьар номерде берилип тура.
Критика дей бусанг, о да бола, бугюнгю адиллиги аз яшавда о болмай къалма да болмайдыр. Критика кантгъа айланып къала, огъар гьеч сесленив болмай. Инг башлап, билим берив министерлик сесленмей. Ондан сесленивню редакция талап этип болмай, оьрдеги гьакимият да герек талап этме. Школаларда башлапгъы класларда билим берив ана тилде юрюлмеге тарыкъ деп, республикада милли тиллени закону ёкъ деп газетде биз язагъаныкъ да, алимлер, илму-ахтарыв институтлар, сынавлу муаллимлер токъташдырывлар этип, ёл гёрсетегени 10–15 йыллар бола.
Гьали юрюлеген охутув къайда ана тилни акъсатагъандан къайры, охувчуну ой къурувун чаналата, охувчуну оьзюню гючюне базмайгъан эте, охувдан уьркюте, яшны ою аза, тюз языву кемий. Шону школалар, муаллимлер газетни бетлеринде гётермейгени тамашагъа къалдыра.
Сен бир мухбирге къазаплангъанынг булан бютюн мухбир коллективни гьеч кюрчюсюз умуми сёзлер булан яманлап къойма. Эгер де мухбирлени ишине багьа бере бусанг, инг башлап газетни ишини яхшы янларын эсгер, сонг кемчиликлерине гёч. Макътав умуми сёзлер булан да ёлгъа гете, тек кемчилик мекенли болмагъа герек. Мисал учун, «Герти булан масхара» деген бёлюк чыгъа. Шо тюз тюгюл. Герти булан масхара болмай. Масхара булан герти деп айтыла, неге тюгюл герти – чанчывлу, шо чанчывлу ойну йымышакъ этип англатмакъ учун тувула масхара.
«Гьакимлени макътап олтурасыз», – деп язасан. Яхшы затны этеген адамны макътамакъ – борч, савап ва адиллик. «Газетни таза адабият тилин яшлар англамай», – дейсен, тюз де айтасан. Неге англамай? Ана тилин билмейгенге англамай. Охумай турса, англажакъмы? Олар къумукъча охумайгъангъа англамай. О саялы чы биз «йылайгъаныкъ», кант этегеник де. Олар ана тилде билим алма ва чебер китапланы охума да, «Къарчыгъа», «Тангчолпан» журналланы да, «Ёлдаш» газетни де охума герек. Олагъа охувгъа иштагь биз, муаллимлер, инг башлап тувдурмагъа герекбиз. Охувчуланы ана тил булан, адабият тил булан олай тыгъыс аралыгъы ёкъгъа да, дагъы да хыйлы башгъа себеплеге гёре де яшлар ана тилинде таза сёйлеп болмай, шо саялы охума сюймейгени де. Сюймейген ашны да, къыйын буса да, ашайбыз. Ашай туруп, иштагь тува.
«Школада ана тилге берилеген сагьатлар йыл сайын аз бола, шо саялы да къувун гётерме герек, талап этме герек», – деп тюз язасан. Ону инг башлап биз, муаллимлер, сонг да юрт, район, регион гьакимлер герек гётерме. Оьзлени борчларын кютмей буса, оланы оьзлени герекдир еринден эркин этме.
«Мухбирлер газетге язылывну вакътисинде тюгюл гелмей», – дейсен. Мухбир газетге яздырып къыдырмагъа герекмей. Ону ерли гьакимлик, муаллимлер, ата-ана, жамият къурумлар герек этмеге. Мухбир де герек юртгъа гелмеге, охувчулар булан ёлугъуп, оланы талабын билмеге, юрт яшавну гьакъында материал алмагъа. Мухбирни баш борчу – яшавну талабына гёре материалны енгил тил булан, къужурлу къуруп, охувчуну инандырып, тюз ёлгъа, терен ойгъа байлап болмакъ. Ашбаз ашына йимик, мухбир де сёзюне байлап билмеге герек. «Ёлдаш» газет шолай оьзюн сюйдюрюп бажарагъан газет», – деп охувчуланы кёплери айта, яза, ону гьар номерин чыдамсыз къаравуллай.
«Программаны тайдырып, чебер хабарлар,шиърулар, адабият материаллар къоллагъыз», – дейгенингни ушатаман, тюзю, программа тарыкъ дейгенлер де бар, оьлчеп къарама ярай. Сонг да, макъалангны ахырындагъы: «Эркин кабинетлерде де олтуруп, ондан-мундан чёплеп, макъалалардан толтурмагъыз газетни бетлерин. Халкъ учун языгъыз. Гьакимлеге макътавну аз этигиз. Оьзюгюзге этеген критиканы да гери урмагъыз», – деген сёзлерингде оьрде мен эсгерген тергевлюк де, асиллик де, конкретлик де бармы? Ёкъ! Тек болмагъа герек. Олар болмаса, критика, ёгъунгну айтып ярайым дегенлей, къан бузувгъа айлана, къабул этилинмей. Кюйге къарагъанда, сен къызгъан кюйде язгъансан. Язагъан, сабур болуп, сувугъан сонг язма герекдир. Сабурлукъ – гьакъылны къап яртысы дей халкъыбыз.
Гележекде де сени макъалаларынг булан ёлукъма сюемен. Оьзюнг де язагъан кюйде, гьакълыкъ, гертиден де, тартышывда бише. Тек эки де якъ бир-биревню оюна тергевлю янашмакъ булан!
Гьюрмет булан
Абас Мамаев.
Мычыгъыш Республика, Борагъан.
