Тенглилерини, замандашларыны арасында ону англай­гъанлар (англама сюегенлер) кёп тюгюл эди. Ону «тамаша» хасиятларыны бири – гишини хатирин этип, ойлашагъанын бетине айтмай къоймай эди. Туврасын хатирсиз кюйде бетине айта­гъаны саялы, кёплер ону гёрюп болмай эди. Эришме сюегени саялы, ону булан къурдашлыкъ юрютегенлер де аз эди. Оьзюн англасын, къабул этсин, гечсин деп, ол биревге де тилеп бармагъандыр деп де эсибизге геле. Сонгун ойлап, башын сакълап, яшавун енгиллешдирме онгайлыкълар излеп де айланмагъан.

Ибрагьим Ибрагьимовну оьзтёречелиги ону алышынып тургъан атларындан да (псевдонимлеринден) гёрюне. Ол башлапгъы китапларына Ибрагьим Хамав деп къол сала эди. 90-нчы йылларда Ибрагьим Ханмав, сонг Ибрагьим Ханмав Бамматули болду.

Ону яшавун, яратывчулу­гъун ахтарма тюшсе, ахтарывчу хыйлы къаршылыкъланы тапма болар эди. Редакторлардан ол бир-бир сёзлени, грамматикагъа къыйышмай буса да, оьзю яза­гъан кюйде къоймакъны талап эте эди. Масала, орусча ол «кумык» деп язмай, «кумук» (бир-бирде уллу гьарп булан) деп, «шавхал», «шамхал» деп тюгюл, «шамхан» деп яза эди. Оьзюню газети «Къумукъ ишни» атын да, тюз тюгюл буса да, «Кумукские проблемы» деп гёчюре эди.

Башгъа тиллердеги бир-бир сёзлени тамурун къумукъ тилде гёрегени де кёплени кюлкюсюн гелтире эди: интерьер – инг тёр ер; чачан (чечен) – къачагъан, къачан (сонг къ-ны орнуна ч гелип къала); месопотамия – месеп атам ва шолай башгъалары.

Илинме сюйген адам, кёп авара болмайлы, ону айры-айры оьзге янгылышларын да тапма болар эди. Ол дюньядагъы бары да тиллер тюрк тиллерден амалгъа гелген деп токъташдырма къарай эди. Сонг бары да тюрк тиллени кюрчюсю деп къумукъ тилни гелтире эди. Къумукъ тилни диалектлеринден, озокъда, буйнакск диалектни (ол огъар къазаныш диалект дей эди) тюп кюрчю эте эди. Патриот шолай болма да герекдир!

Педагогика илмуда да (ол шо илмуланы кандидаты) ону оьзтёрече къайдалары, янашывлары бола эди. Шону учун ДГУ-ну педагогика ва психология кафедрасыны заведующийи булангъы эришивлери-ябушувлары гьали де билгенлени эсинде. Ону студентлеге охуйгъан лекциялары ва дарслары башгъа муаллимленикине ошамай эди. Тарбиялав ишде айланадагъы яшавдан, агьвалатлардан мисаллар гелтирип, теорияны артгъа салып, практикагъа артыкъ агьамият бере деп, ону айыплайгъанлар да болду.

Бамматулини хасиятына, ишлейген кююне сёз тапмагъа бажарыла эди буса да, амма ону язывчулукъ пагьмусуна оьр багьа бермекни тийишли гёребиз. Ону къумукъ адабиятда биревникине де ошамайгъан къайдасы (стили) бар эди. Тили де къумукъ адабият тилни грамматикасыны талапларына толу кюйде жавап бермей. Ону хабарларында ерли, диалект сёзлер кёп буса да, олар жанлы, халкъны тили булан язылгъангъа гёре, тынч англашыла ва енгил охула. «Къазанышлы Къагьирни хабарларына» оьр багьа бере туруп, белгили критик Наталья Капиева ону баш игитин уллу француз язывчу Ромен Ролланны бир романындагъы даим шат турагъан, таза юрекли ва гьакъыллы Кола Брюньон булан тенглешдирген. Дагъыс­тан интеллигенцияны белгили вакиллери, алимлер-филологлар Салав Алиев, Камал Абуков, Малик Гьюсейнов, Абдулла Вагьитов да Ибрагьим Бамматулини яратывчулугъуна оьр даражада къыймат бергенлер.

Ибрагьим Бамматулини асарларыны эки аслу игити – тамаза къазанышлы Къагьир ва интеллигент, муаллим Даниял Денгизов (артда ол да Даниял Денгиз болду). Олар экевю де – авторну оьзюне ошайгъан, «магъа бары да зат авара» деп юрюйген, къыйын соравлагъа жаваплар излейген, яллыкъ билмейген, къысгъача, «дюньяны тюз этебиз» деп айланагъан гьаракатчы адамлар. Къазанышлы Къагьир ва Даниял Денгизов авторну кёп санавдагъы хабарларында бир-бири булан эки-уьч керен болса тюгюл ёлукъмаса да, олар уьчевю де «бир тил», бир ойгъа къуллукъ эте, бир намусгъа егилген. Автор оьзюню игитлерин яшавда ёлугъагъан тюрлю-тюрлю четим гьаллагъа салып, шо гьаллардан намусун тас этмей чыгъагъан ёлланы гёрсете.

Янгыз ону китапларыны, газетини ва айры-айры хабарларыны атларын эсгерсек де, язывчуну не масъалалар къыйнагъаны аян болажакъ: «Да­гъыстан намус», «Шо магъа бек авара», «Эдеп деген не затдыр», «Асил къылыкъ», «Къумукъ иш», «Къумукъ намус»…

СССР-де перестройка башлангъанда, И. Бамматулини экинчи тынышы ачылды. Ол Дагъыстанда биринчилерден болуп уьлкеде башлангъан янгыр­тыв гьаракатны якъчысы болуп чыкъды. Совет гьакимлигини йылларында КПСС-ни ёлбашчылыгъы булан йиберилген кемчиликлени, къыйыкъсытывланы, тюзсюзлюклени гьакъында язма ва айтма башлады. Жамиятны янгыртывну, законлукъну, герти демократияны ялынлы якъчысы эди. Къумукъ халкъ гьаракатыны лап тезги ортакъчысы ол, башгъалагъа къошулуп, бир къурумгъа да гирмеген. Оьзю янгыз къумукъланы ихтиярларын якълап оьр къурумлагъа да язгъан, ти­йишли ерлерде сёз де айтгъан. 1990-нчы йылда буса ол уланы Амин де булан бирликде «Къумукъ иш» деген газет чыгъарма башлады. Узакъ заман чыкъмаса да, (1990–1993-нчю йылларда 13 номери чыкъды), шо газет янгы Дагъыстанны тарихинде гёрмекли агьвалат болду. Газет акъгъа акъ, къарагъа къара дейгенин охувчулар уллу ругьланыв булан къабул эте эди. Кёплер атын яшырмайлы, айтма болмай­гъан герти, тек къоркъунчлу ва биревлени кепине тиер йимик сёзлени къычырып янгыз ол къоллай эди.

1991–1992-нчи йылларда Къараманны ерлерине Новолак районну гёчюрювге байлавлу юрюлген яшыртгъын ва ачыкъ ишлени гьакъында къумукъланы пайдасын якълап «Къумукъ ишде» И. Бамматули ялынлы ва итти макъалалар язды. Эркин къаравлары, гьакъыллы сёзю, тувралыгъы ва къоччакълыгъы булан «Къумукъ иш» милли журналистикабызда уьлгю этип салма ярайгъан газет гьисапда тарихлерде къалар деп эсибизге геле.

Ибрагьим Ханмав Бамматули биревге де ошамайгъан ва ошама да къарамайгъан, ойлашагъанын айтагъан, тюз гёргенин этеген, биревге де ялынмайгъан, биревден де тартынмайгъан, къумукъ халкъ оьзю булан оьктем болма ти­йишли оьзден адам эди демек бир де къопдурув тюгюлдюр. Болсун дагъы янгылышлары. Кимде болмагъан шолар?!

Рашит Гьарунов.

Сакъалы акъ болгъан учун акъсакъал болмай

Хабар

Къазанышдан ювукъдагъы бир юртда акъсакъал Дуван олтургъан.

Таныш бола шолар булан Даниял Денгизов. Биревге етгенде тамаша болуп, юрт советни председателине сорай:

– Шу гиши неге шунда олтургъан?

– Багь, сакъалы акъ, шо саялы къошгъанбыз.

– Я, бу гиши ярамай. Жагьилинде нарт болгъан, сонг абурлу къарт болгъан деп эшитмегенмисен? Бу чу – дав заманда сувукъдан оьлеген етимлеге яркъыч агъач бермеген бригадир. Оьзю де шо ярахсыз жанын аяп, давдан баш къачыргъан. Къайда, гёрсет гьали иман барма­гъынгны. Ёкъ! Оьзю балта булан гесип къойгъан эди. Тюзевлю о Герман давну айтмайман. Не дав буса да яшынажакъ шулайлар гележекде ва бугюнлерде ягъалагъа герти душман гелсе де.

Эсигиздеми хоншу халкъны экстремистлери бир нече юз болуп юртгъа ябурулуп гелген эди. Номерлери тайдырылгъан автомашинлеге минип гелген эди. Къолунда тапанча, автоматлар булан гелген эди. Мурады – бизин халкъны ругьун, ягьын сёндюрюп, пысдырмакъ эди. «Бизин топуракъ, бизин ватан» деп эретурмагъыз дей эди.

Олар мурадына етмеди, озокъда, ва етмес. Бар гьали де къалып къурчлу эренлер. Иншаллагь, гюн сайын да артажакъ!

Амма муна шу гиши, бир къолу булан акъ сакъалын да сыйпай туруп, бириси къолу булан эшик-терезени япгъан дей. Уланын да къыргъа чыкъма къоймагъан. Тёш берип чыкъгъан ягь-намуслу башгъа уланлагъа барып къошулмагъа къоймагъан. Бирлери таш, бирлери къоз болар бугъай деп айтгъан дей. Не билесен десегиз, муна шу гишини шо эсгерилген уланы оьзю айтып билемен.

Акъсакъаллы «покъсакъал» шо ерде гьитинип йиберип эретургъан ва сёгюше туруп, акъсакъал Дувандан чыгъып гетген…

– Яхшы этгенмен нече де! Дюр, дюньяны тюзлеп къоярсыз! Яшавгъа от саласыз, она сиз этеген!

Яшавгъа отну ким сала? Шону билмей, оьз халкъына яла яба­гъан къумукъдан уллу душман бармы бугюн къумукъ халкъгъа? Къарчакъ тюгюл, къоркъач эргишиден эрши, эниш не бола? Амма къоркъач къарт гиши – бу ондан да бир нече къат энишде.

Акъсакъаллары къурч болмагъан юртлагъа бир затдан да умут ёкъ.

О къартлар къудратлы эренлени чайнап чюпюрекдей этежек.

Гьей, халкъ! Юртларда акъсакъал Дуванлар къурма герек. Амма, вёре, олтуртмагъыз осалланы тёрде. Бирдагъы айтаман, сакъалы акъ болгъан учун акъсакъал болмай.