Бариятны ярыкъ келпети мени юрегимде бир уллу юлдуздай яна. Адам яш заманында гёргени даимге эсинде къалып къала.
Мен буса, яш йылларымда Бариятны янгыз сагьнада тюгюл, уьюбюзде де гёргенмен. «Вая-я, гьейлер, Барият сизде не эте эди?» – деп сорав берме ярайсыз.
Мен Къазмада тувуп, Къазмада оьсгенмен. Булакъны ягъасындагъы бизин эсги уьйлерибиз межитни бинасында ерлешген клубну тувра алдында эди. Къазмада аз терек оьсе буса да, бизин абзарда эки тут терек бар эди: бири къара, бири акъ туту булангъы. Язда о тереклер мени тенглим яшланы уллу йыбанчы эди. Шо тереклени тутун Барият да ашагъан.
Мени гиччи заманларымда юртгъа театр кёбюсю язны яллавларында геле эди. Юртда спектакль болагъан гюнню адамлар байрам гюнню йимик къаравуллай эди. Гьали йимик артистлер оьзлени спектакли болагъан минутуна, сагьатына гелмей эдилер. Эртенден юртгъа артистлер гелип, сагьна онгарылагъан заманны ичинде къайда буса да бир ерде: я тереклени салкъынында, яда уьйню салкъынында токътай эдилер. Бизин уьйлер буса, мен айтгъан кюйде, клубну алдында. Барият, Саният бизге гелип, ёлдан ял алып, жувунуп, салкъында олтуруп, кюлеп-ойнап, ашлар ашап, чайлар ичип кёп керенлер гетген. Озокъда, мен о заманларда хыйлы яшман. Анам Аминат (гюнагьларындан Аллагь гечсин ону да, мен эсгереген къалгъан мисгин болгъанланы да) Барият Муратова булан бир яшлы эди (ол да 1914-нчю йылда тувгъан), шону учун болма ярай, оланы хабары – сёзю де къыйыша эди. Анам савунда эсгереген кюйде, Барият къызларын яллавдан чыдап болмай сылапчыгъа сув да тёгюп, шону ичинде бизин абзарда – уьйлерде кириндире эди, деп айта эди. Оланы мен билмеймен.
Тек мени бугюн йимик гёз алдымда, етишип, сагьнада янгы ойнама башлагъан Инесса Къурумова бизде чачларына бояв салгъаны. О вакътилерде къына бояй деп билсек тюгюл, дагъы боявну билмей эдик. Ял алма токътагъан Инесса, тиш жувагъан пастаны йимик къутукъ чыгъарып, шондан бир къызгъылт пастаны башына сюртдю. Аз заман да къоюп, башын чайды. Я, Аллагь, биз огъар тамаша болгъан кюй! Чачлар шавла чачгъандай йыртыллап къалды. Сонг мени къой макътанмагъа: «Бизде Инесса чачларын тамаша арив этип къойду!!!»
Йыллар гете туруп, мен янгыз артистлерден сююнюп къалмай, оланы ролларына да, ойнайгъан кююне де агьамият береген болдум. Сагьнагъа чыкъгъан Барият алышынып, башгъа кепге гирип къалагъаны мени тамаша этме башлады.
О вакътилерде «Молла Насрутдинни» пьесасындагъы халкъны арасындан чыкъгъан, уьстю ямавлу гёлекли, тек масхарагъа оьзю Насрутдин йимик уста Чумайсат, тепсиге яшыл халталар да алып, чарнап- йырлап сагьнагъа чыкъгъанда, халкъ бары да эретуруп харс уруп йибере эди. О заман халкъ да шат эди, къайгъысы аз эди деп эсиме геле. Барият оьзюню ролюна онча да гире эди чи, бары да халкъ ону Чумайсат деп де биле эди.
Арадан бираз гетип гелген пьесада ол уллу начальникни къатынын, Гьалиматны ролюн ойнайгъанда буса, жыйнакълы, модгъа гёре гийинип, тагъынып болагъан бир жагьил марал къатын болуп къалды.
Бу гезик спектаклде Барият ойнамай десе, адамлар ушатмай эди. Гьали чи театргъа барып гёрсек тюгюл, бизге гёрсетилмей, Кёстекге театр да гелмей. Биз, о замангъы яшлар буса, артистлеге тийип, оланы ювукъдан гёрюп, бир уллу илгьам ала эдик. Олар гийинеген уьйню эшигинден къарап, нече керен эшикге къолумну къысдыргъан экенмен!
Бир гезик клубда тыгъыс, башгъа юртланы адамлары да геле деп, бизин уьйню тамына уруп машинлени бортларын ачып салып, сагьна этип, артистлер шонда ойнадылар. Онда Барият председателни ёнкю къатыны эди. Оьзюнден къуванып, опуракъларындан сююнюп, пьесаны игити къуру макътана эди.
О вакътилерде мени анам яслиде заведующий болуп ишлей эди. Бирдагъы гюн бу къырыйына яслиде ишлейген къатынланы да жыйып, Бариятны сёзлерин айтып макътана. Бир къуллукъ болуп артындан баргъан уланкъардашым, Барият болуп сёйлеп турагъан анабызны гёрюп къоя. «Воллагь пакъыр, эрибиз пирсидатил», – деп сёйлеме анам да уруна: «Яхари, мамам, сен не этесен?» – деп, амалым да сёйлене, сонг буса: «Бариятдан бир перде тёбен ойнадынг», – деп, бары да яслиде ишлейгенлени кюлете.
Мен не айтма сюемен: Барият йимик артистлер халкъны герти сюювюн къазанып, адамланы авзунда бирдагъы пьеса гелгинче тюшмейли турмагъа бола эди. Олагъа бакъгъан халкъны сюювю уллу иш зат эди. Олар халкъны арасына гиргенде оьзлени кёп уллу оьрлерде гёрмей, халкъны арасына сингмеге, халкъдан оьзлеге ругь алмагъа бажара эди. Озокъда, сагьнада бир артист кёп затны этмеге бажармай, ону айланасындагъылар да (Саният, Тажутдин, Гьайбат ва кёп-кёп оьзгелери) Барият йимик янма герек. Янма да яна эдилер.
Барият оьзюню савунда бютюн СССР-ни халкъларын оьзюню пагьмусуна мюкюр этди.
Мен оьзюмню эсделиклерим булан Бариятны ругьу, Бариятны келпети къумукъ халкъны эсинден бир де таймажакъ, бизин маданият ону булан бай, ону булан оьктем деп битдирме сюемен.
Мен буса, яш йылларымда Бариятны янгыз сагьнада тюгюл, уьюбюзде де гёргенмен. «Вая-я, гьейлер, Барият сизде не эте эди?» – деп сорав берме ярайсыз.
Мен Къазмада тувуп, Къазмада оьсгенмен. Булакъны ягъасындагъы бизин эсги уьйлерибиз межитни бинасында ерлешген клубну тувра алдында эди. Къазмада аз терек оьсе буса да, бизин абзарда эки тут терек бар эди: бири къара, бири акъ туту булангъы. Язда о тереклер мени тенглим яшланы уллу йыбанчы эди. Шо тереклени тутун Барият да ашагъан.
Мени гиччи заманларымда юртгъа театр кёбюсю язны яллавларында геле эди. Юртда спектакль болагъан гюнню адамлар байрам гюнню йимик къаравуллай эди. Гьали йимик артистлер оьзлени спектакли болагъан минутуна, сагьатына гелмей эдилер. Эртенден юртгъа артистлер гелип, сагьна онгарылагъан заманны ичинде къайда буса да бир ерде: я тереклени салкъынында, яда уьйню салкъынында токътай эдилер. Бизин уьйлер буса, мен айтгъан кюйде, клубну алдында. Барият, Саният бизге гелип, ёлдан ял алып, жувунуп, салкъында олтуруп, кюлеп-ойнап, ашлар ашап, чайлар ичип кёп керенлер гетген. Озокъда, мен о заманларда хыйлы яшман. Анам Аминат (гюнагьларындан Аллагь гечсин ону да, мен эсгереген къалгъан мисгин болгъанланы да) Барият Муратова булан бир яшлы эди (ол да 1914-нчю йылда тувгъан), шону учун болма ярай, оланы хабары – сёзю де къыйыша эди. Анам савунда эсгереген кюйде, Барият къызларын яллавдан чыдап болмай сылапчыгъа сув да тёгюп, шону ичинде бизин абзарда – уьйлерде кириндире эди, деп айта эди. Оланы мен билмеймен.
Тек мени бугюн йимик гёз алдымда, етишип, сагьнада янгы ойнама башлагъан Инесса Къурумова бизде чачларына бояв салгъаны. О вакътилерде къына бояй деп билсек тюгюл, дагъы боявну билмей эдик. Ял алма токътагъан Инесса, тиш жувагъан пастаны йимик къутукъ чыгъарып, шондан бир къызгъылт пастаны башына сюртдю. Аз заман да къоюп, башын чайды. Я, Аллагь, биз огъар тамаша болгъан кюй! Чачлар шавла чачгъандай йыртыллап къалды. Сонг мени къой макътанмагъа: «Бизде Инесса чачларын тамаша арив этип къойду!!!»
Йыллар гете туруп, мен янгыз артистлерден сююнюп къалмай, оланы ролларына да, ойнайгъан кююне де агьамият береген болдум. Сагьнагъа чыкъгъан Барият алышынып, башгъа кепге гирип къалагъаны мени тамаша этме башлады.
О вакътилерде «Молла Насрутдинни» пьесасындагъы халкъны арасындан чыкъгъан, уьстю ямавлу гёлекли, тек масхарагъа оьзю Насрутдин йимик уста Чумайсат, тепсиге яшыл халталар да алып, чарнап- йырлап сагьнагъа чыкъгъанда, халкъ бары да эретуруп харс уруп йибере эди. О заман халкъ да шат эди, къайгъысы аз эди деп эсиме геле. Барият оьзюню ролюна онча да гире эди чи, бары да халкъ ону Чумайсат деп де биле эди.
Арадан бираз гетип гелген пьесада ол уллу начальникни къатынын, Гьалиматны ролюн ойнайгъанда буса, жыйнакълы, модгъа гёре гийинип, тагъынып болагъан бир жагьил марал къатын болуп къалды.
Бу гезик спектаклде Барият ойнамай десе, адамлар ушатмай эди. Гьали чи театргъа барып гёрсек тюгюл, бизге гёрсетилмей, Кёстекге театр да гелмей. Биз, о замангъы яшлар буса, артистлеге тийип, оланы ювукъдан гёрюп, бир уллу илгьам ала эдик. Олар гийинеген уьйню эшигинден къарап, нече керен эшикге къолумну къысдыргъан экенмен!
Бир гезик клубда тыгъыс, башгъа юртланы адамлары да геле деп, бизин уьйню тамына уруп машинлени бортларын ачып салып, сагьна этип, артистлер шонда ойнадылар. Онда Барият председателни ёнкю къатыны эди. Оьзюнден къуванып, опуракъларындан сююнюп, пьесаны игити къуру макътана эди.
О вакътилерде мени анам яслиде заведующий болуп ишлей эди. Бирдагъы гюн бу къырыйына яслиде ишлейген къатынланы да жыйып, Бариятны сёзлерин айтып макътана. Бир къуллукъ болуп артындан баргъан уланкъардашым, Барият болуп сёйлеп турагъан анабызны гёрюп къоя. «Воллагь пакъыр, эрибиз пирсидатил», – деп сёйлеме анам да уруна: «Яхари, мамам, сен не этесен?» – деп, амалым да сёйлене, сонг буса: «Бариятдан бир перде тёбен ойнадынг», – деп, бары да яслиде ишлейгенлени кюлете.
Мен не айтма сюемен: Барият йимик артистлер халкъны герти сюювюн къазанып, адамланы авзунда бирдагъы пьеса гелгинче тюшмейли турмагъа бола эди. Олагъа бакъгъан халкъны сюювю уллу иш зат эди. Олар халкъны арасына гиргенде оьзлени кёп уллу оьрлерде гёрмей, халкъны арасына сингмеге, халкъдан оьзлеге ругь алмагъа бажара эди. Озокъда, сагьнада бир артист кёп затны этмеге бажармай, ону айланасындагъылар да (Саният, Тажутдин, Гьайбат ва кёп-кёп оьзгелери) Барият йимик янма герек. Янма да яна эдилер.
Барият оьзюню савунда бютюн СССР-ни халкъларын оьзюню пагьмусуна мюкюр этди.
Мен оьзюмню эсделиклерим булан Бариятны ругьу, Бариятны келпети къумукъ халкъны эсинден бир де таймажакъ, бизин маданият ону булан бай, ону булан оьктем деп битдирме сюемен.
Супуяханым Бийболатова,
муаллим.
Кёстек.
