Темиркъазыкъ яда Солакъны ари янындагъы (засулакские) къумукълар деп тарих илмуда Солакъ оьзенни темиркъазыкъ ягъында яшайгъан къумукълагъа айтыла. Аслу гьалда олар Хасавюрт ва Бабаюрт районланы, Мычыгъышны Борагъан, Бамматюрт, Темиркъазыкъ Осетияны Къызлар (Гючюкюрт) юртларыны миналы халкъы санала.
Шо къумукъланы тарихини гьакъында аз язылмагъан. Буса да яш алим, тарих илмуланы кандидаты Юсуп Идрисовну гьали-гьалилерде чыкъгъан «Очерки истории северных кумыков» деген китабы Дагъыстанны тарих илмусунда гёрмекли агьвалат деп гьисаплама ярай. Китап Дагъыстан педагогика университетни илму-эксперт советини таклифине гёре, 500 экземпляр булан Магьачкъаладагъы «Лотос» деген китап издательствода чыгъарылгъан. Бу монографияны илму редактору, рецензентлери – тарих илмуну белгили докторлары ва кандидатлары.
Шу ерде китапны спонсорларын эсгермекни де тийишли гёребиз. Биринчиси – «Кумыкский мир» деген сайтны администратору болуп тургъан мисгин Садрутдин Адилов (женнет агьлю болгъур!), сонг «Асхар тав» деген фонд. Бир нече адам шо китапгъа алданокъ язылып, харжын да берген эди. Садрутдин ёлдашыбыз шу китапны бир пайыны сатылгъан харжын миллетге пайдалы дагъы да китаплагъа харжлама умутлу эди, тек ажжал мурадына етме къоймады… Насипге, ону ёлун узатма бойнуна алгъан адамлар бар.
Юсуп Идрисовну китабында темиркъазыкъ къумукъланы умуми ва айры-айры юртларыны тарихини, амалгъа геливюню, жамият-политика яшавуну гьакъында кёп санавдагъы маълуматлар гелтириле. Аслу гьалда архив маълуматлагъа асасланып язылгъан очерклер ва оьзге материаллар оьз ватаныны тарихин билме сюеген охувчулар учун уллу савгъат болажагъына шеклик этмейбиз. Бу китапны школалардагъы тарихни муаллимлери охутув программасында къоллама кюй тапса, яшланы патриот ругьда тарбиялав ишге пайдалы къошум болар эди.
«Очерклени» бирдагъы бир уьстюнлюгю – автор илму тилни аз къоллап, кёп санавдагъы халкъгъа англашылагъан енгил тилден пайдалангъан. Шону булан автор монографияны «илмулугъуна» да зиян гелтирмеген деп эсибизге геле. Гьалиги чалтлыкъны девюрюнде шулай «халкъ учунгъу» («популярный») китаплар бек агьамиятлы деп токъташдырмакъ янгылыш болмас.
Автор баш сёзюнде де эсгерегени йимик, китап аз заманны ичинде язылып къалгъан иш тюгюл. Ону кёбюсю макъалалары оьтген йылланы ичинде газетлерде чыгъарылып да охувчуланы тергевюн тартгъан эди. Шону учун китап оьзю де айры-айры макъалалардан, маълуматлардан тизилген. Тек оланы барын да бир тема, бир ой бирикдире: темиркъазыкъ къумукълар оьз топурагъында лап бырынгъыдан берли яшайгъан халкъ, йыллар гете туруп, олар оьз топурагъына еслигин тас этип бара.
Алим оьзю де эсгереген кюйде, монографияны уьстюнде ишлей туруп, огъар кёп тюрлю китапланы, журналланы охума, архивлерде, китапханаларда ишлеме тюшген. Ол китабында гьали болгъанча илмуда атлары аз эсгерилген Мычыгъышдагъы, Осетиядагъы ва оьзге къумукъ юртланы тарихинде болгъан агьвалатланы гьакъында хабарлай туруп, къумукъ миллет бугюнюне нечик етишгенин англама кёмек эте.
Кёбюсю гезиклер автор архивлерден табылгъан яда шагьатлардан алынгъан маълуматлагъа оьз къыйматын бере турмайлы, охувчуну оьзюн ойлашдырып, гертини билме уьйрете. Китапда илму учун да янгы кёп маълуматлар бар.
Китап уьч бёлюкден къурулгъан: 1. Очерки. 2. Историческая мозаика. 3. Приложения.
Гьар бёлюкдеги оьлчевге гиччи материаллар бары да китапны охумай, гьар айры бёлюкню яда макъаланы охума сюегенлер учун да онглу. Оланы бир-бири булан тувра байлавлугъу ёкъ. Тек тарихин билме сюйген адам оланы бирин башласа, къалгъанларын да охужагъына шекленме тюшмей.
Авторну гьакъында бир нече сёз.
Юсуп Идрисов – марксизм-ленинизм не экенни билмейген янгы заманны алими. Дагъыстан пачалыкъ университетни тарих факультетин битдирген. Бираз заман «Ёлдаш» газетни «Времена» деген къошумунда ишлеп, мунда къаламын чарлагъан. Ол оьзю таза къумукъ буса да (минасы къакъашуралы), орусча яза. Неге тюгюл, Магьачкъала шагьарда охугъан ва оьсген. Ону къумукъланы тарихине багъышлангъан башлапгъы макъалалары да «Временада» чыкъгъан. Бугюнлерде тахшагьардагъы хас охув ожакъланы биринде дарс беривчю болуп ишлей.
Юсупну бугюнлеге ерли бир нече китаплары чыгъып тура. Ол алимлик ишинден къайры, язывчулукъ касбу булан да машгъул: шиъру ва проза китаплары да бар. Англайгъанлар айтагъан кюйде, Юсупну бу яндан да гёрмекли пагьмусу бар. Ол Интернетде «Фейсбукда» да тарихни сюегенлени «Таварих» деген бёлюгюн ачып, шонда да къужурлу ва пайдалы иш юрюте.
Юсуп гьали де жагьил, 32 йыл эсе болмай. Демек, ону гележеги бар. Эгер тутгъан ёлундан тайышмай, ялкъмай, эринмей юрюсе, ол пагьмусуну ва билимини гючю булан ватандашларын дагъы да кёп керенлер сююндюрежекге шеклик ёкъ.
Рашит ГЬАРУНОВ.
