Профессор
Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ
Гюнагьларын гечдирив
Бир гишини адамлар оьлтюрюп кёп гюнагьы болгъан. Бу моллагъа бара, не этсе гюнагьлары гечилежек деп. Молла бугъар: «Бир чириген терекни тюбюнде харбуз чач. Шо харбуз бишгенде, биревню де ашатмай яда берип йибермей къойма. Гюнагьларынг гечилгенде, шо къуругъан терек чечек ачажакъ», – дей.
Бу гиши молла айтгъан кюйде эте. Ашайгъангъа ашата, ашамайгъангъа берип йибере, тек терек бюрленмей.
Бир гюн къатты алгъасап бир атлы геле. Бу ону алдына чыгъып: «Ашап гет», – деп тилей. Атлы рази болмай. Алып сама гет дегенге де тынгламай ёлун узата.
Бу гишини яман ачуву чыгъып, тапанчасын сувура ва ону чагъып, булай къычыра: «Къыркъ тогъуз адамны оьлтюргенмен, сен эллинчиси бол!» Атлы атдан йыгъыла.
Бу гиши къарай: терек чечек ачып йибере.
Тамаша болуп, молланы ягъына бара. Молла: «Яхшы этгенсен! Шо адам эки сюйгенни айырма бара эди», – деген.
Эки къатынны эри
Бир гюн къойчулар тузакъ салып, гьар заман къойларын ашайгъан бёрюню тутгъанлар. Олар бёрюге ачуву чыкъмакъдан не жаза бережегин билмейлер.
Шо вакъти буланы къырыйындан оьтюп барагъан бети яман агъаргъан эки къатыны бар гиши:
– Нетесиз мунча ойлашып? Шугъар, мени гьисабымда, бир де къарамай, эки къатын алдырма герек, – деген.
Тойгъанларын къоюгъуз
Алдын заман бир байны хазначысы болгъан. Ол хазнаны пуч этип, бай огъар бир жаза этме ойлаша. Ахырда ол хазначысын ялангъач этип, тереклени арасында сюйрюжибинлени кёп ерине байлама буюра.
Бир нечакъы заман гетип, ону янына баралар. Ювукъ гелегенлени тавушларын эшитип, хазначы:
– Аллагьисен, ювукъ гелмегиз – уьркютерсиз: булар тойгъан. Булар гетсе, ачлары гелер! – деген, уьстюндеги жибинлени айтып.
Шо заман бай тойгъан хазначыны ишине къайтарса яхшы экенни англагъан.
Борч
Молла борчгъа акъча тилей баргъанда, бирев яйывну тюбюнден алып, акъча берген.
Борчун да тёлемей, баягъонокъ унутгъандыр деп, арадан кёп заман гетген сонг, шо гишиге дагъы да барып:
– Борчгъа бираз акъча герек эди, – деп тилеген молла.
– Баягъы яйывну тюбюнден оьзюнг ал, – дей ол гиши.
Молла яйывну гётерип къараса, бир акъча да ёкъ. Ол ачувланып:
– Мунда чы бир зат да ёкъ, – дей.
– Воллагь, болар эди, алда алгъанынгны гелтирип ерине салгъан эдинг бусанг, – деп, ол молланы уялтгъан.
Айтмай къутулгъан кюй
Бир ярлы къаравул гишини уланы гьар гече атасына: «Сени орнунгда мен къаравул этейим», – деп тилей болгъан. Атасы буса уланын гиччи гёрюп, къоймай болгъан. Нечик алай да, бир гезик разилешип, гече оьзюню орнунда къаравул этме йибере.
Гечортада ярлы гишини гьайванларына уру геле. Уручулар, яшны да байлап: «Ким этгенни айтсанг, оьлтюрежекбиз», – деп гетелер.
Эртен бола, яш уьйге къайтмай. Барып къараса, яш байлангъан.
– Сени ким байлагъан? – деп сорайлар.
– Оьгюзлени урлагъанлар.
– Оьгюзлени ким урлагъан?
– Мени байлагъанлар.
Нечик алай да, нечакъы сорав алса да, яш бир кюйде жаваплана ва есилери гьайванларсыз къала.
Уллуланы да кёп ойлашдыргъан яш
Бир адам очардан таба атны уьстюне гиччи яшны да миндирип, оьзю яяв бара болгъан. Очардагъылар тамаша болуп: «Бу кимни яшыдыр? Бу киминг бола?» – деп экисине де сорагъан. Атны уьстюндеги гиччи яш булай деп жаваплангъан: «Бу гишини анасы мени анамны къайнанасы бола».
Очардагъылар булар оьтюп хыйлыдан сонг яш шо гишини оьзюню уланы экенни англагъанлар.
Нече эри болгъан?
Бир яш оьзюне тенгли яшлар булан ойнайгъанда, олар даим муну сени ананг кёп эрге баргъан деп йылата болгъан. Яш гелип, анасына кант этсе, ол: «Воллагь бармагъанман, яшым. Ким айта буса да, ялгъан айта», – деп, маслагьат эте болгъан. Тек яшны канты гьар гюн такрарланып тургъан.
Артда анасы инжинип, булай деген: «Вёв, кимге баргъанман мен? Али-Вали-Шагьвали – бирми, ананг къувангъыр? Иса-Муса-Мустапа – экими, ананг къувангъыр? Онда оьлген о харип, мунда оьлген о харип, сени атанг да – уьчмю, ананг къувангъыр?» – деген.
Яш анасыны эрлерин аз гёрген, тек тенглилери айтагъан герти болгъан.
Тирменчини хабары
Алдын къачакълар кёп вакътиде ёл ягъада тирмен тигип яшайгъан бир гиши болгъан. Муну тирменини янындан къачакълар ногъай термелеге барып, йылкъы урлап геле болгъан. Тирменчи шо къачакъланы касбусуна сукъланып, оьз-оьзюне: «Бу тирмен магъа негер тарыкъ, гьюрге де батып? Шу къачакълагъа да къошулуп, ишлемей рагьат яшасам, къурсагъым авруйму?» – деп ойлаша.
Тирменчи къачакъланы башчысы булан дос бола ва олагъа къошулуп, урлама гете. Булар ногъай термелеге етип, йылкъы гьайдамагъа уруна. Ногъайлар билип, олар булан дав эте. Шонда тирменчини башына бир хыртыч гюлле тие.
Ол оьзюн бакъма эмчи тута. Эмчи ону башына операция этме уруна. Шо заман аврувну гёрме гелген къачакъ ювугъу эмчиге: «Вёре, ювугъумну башмайына тийдиресен!» – дей. Тирменчи огъар: «Вёре, къоркъма, бу башда грам май да ёкъ. Болгъан буса, сизин булан барып, шу гьалгъа тюшмей, уьйде рагьат турар эдим», – дей. Къурдашы да, ону сёзюн гертилеп: «Къачакълыкъ – гьайгев гиши юрютеген касбу, гьакъылы барлар юрютеген касбу тюгюл», – деген.
Сют сувутув
Бир гишини эки къатыны болгъан. Бу къатынларыны бирисин айырма сюе. Гьарисини алдына бирер челек сют де салып: «Къайсыгъыз алда сувутсагъыз, шосун къоюп, биревюсюн айыражакъман», – дей.
Бириси, сютню чалт-чалт чапуруп: «Сени салсын, мени алсын», – дейген болгъан. Биревюсю, сютню аста чапуруп: «Салса да къайырмайман, алса да къайырмайман», – дей болгъан.
Экинчи къатынны сютю алда сувугъан.
Гьиллачы ананы гьиллачы къызы
Алдынъерли бир къыз анасы сувдан къайтгъанча беш мичари ашап битдире болгъан. Бир керен анасы бир мичарини яшырып гетген. Къыз дёрт де мичарини битдирип, сув башдагъы анасына: «Анам, бешни бири къайда?» – деп къычырып сорагъан. Анасы: «Зухну тюбюнде, къаралгъыр», – деп жаваплангъан.
Татавул ягъада къой багъып турагъан къойчу улан муну эшитип:
– Шо къызынг сагъа нени сорай эди? – деген. Анасы, кепленип:
– Мен сувдан къайтгъанча къызым беш малны юнюн тютюп бите. Мен къызыма языгъым чыгъып, бир малны юнюн яшырып къойгъан эдим. Гьали, гёресен, артымдан къычырып сорай, – дей.
Къойчу улан булай гьюнерли къызны ушатып, къатын этип ала.
Улан къызгъа арба-арба этип юн ташый. Къыз бу азапдан къутулма кюй излей. Бир гезик уьйге къонгузакъ гирип геле. Къыз сююнюп, къонгузакъны алма-салма ер тапмай. Муну гёрген эри тамаша болуп: «Нетесен муну мунча абурлап?» – деп сорагъан. Къыз: «Нетейим, бу анамны къызардашы бола. Кёп юн тюте туруп, къонгузакъ болуп къалгъан. Гьали мени гёрме гелген вакътиси», – дей.
Улан оьзюню къатыны да къонгузакъ болуп къалардан къоркъуп, бары да гелтирген юнюн элтип ташлагъан.
«Огь, ярлылыкъ, бир гюнюме табулдунг!»
Алдынгъы заманларда Гьелиде яшап турагъан бек ярлы гиши болгъан. О адамны не уью, не эшиги, не таву, не баву дегенлей, бир заты да болмагъан. Тек ону эркин юреги де, бир агъачкъомузу да болгъан. Гьелилилени бир жыйыны да, бир тою да бу адамсыз болмай болгъан.
Бир гюн чакъ бузулуп, яман толпан болуп, ели-янгуру булан тавдан ташгъын да гелип, юртну сув ала. Бары халкъ уьй малын, гьайванын-жанын къутгъарма деп чабып айлана.
Янгыз бир шо гиши алгъасамай, агъачкъомузун да черте туруп: «Огь, ярлылыкъ, бир гюнюме табулдунг», – деп йырлай болгъан.
«Суратынгны алып гел»
Хоншусу борчгъа акъча тилегенде, бирев шулай деген:
– Акъча беремен. Тек барып, суратынгны чыгъартып гел.
– Сурат негер тарыкъ? Магъа инанмаймысан? – деп, тамаша бола хоншусу.
– Иш инанывда тюгюл. Борчунгну къайтарма гелгенде де, гьали йимик шат болармы экенсен, суратынга къарап, тенглешдирме сюемен, – деп жавап берген ол гиши.
Сююв ва намартлыкъ
Бир къызны эки улан сюе болгъан. Къыз оьзю сюегенине барып, булар бир-биринден сююнюп яшайлар. Биревю улан буланы гьакъында даим ойлашып тура болгъан: не этсем нечик болар. Ол къыз баргъан улан булан таныш болуп, олагъа барып, къатнап юрюй.
Бир гюн булар агъачгъа барма токъташалар. Агъач да жыйып, булар ял алма олтуралар. Бу яш ол къызны эрине тирев сёйлеме башлай. Къызны эри ону ичинде не барны билмей тура. Ахырда бу яш ону оьлтюрме сюегенин айта. О да: «Сен мени оьлтюрсенг, билинмей къалмас», – дей. Ол намарт да: «Мунда биз экевден къайры, бирев де ёкъ. Ким айтма бола?» – деп, мурадына етмейли токътамажагъын англата. «Дагъы болмаса, шу къаммакъ айтар», – дей, ел учуруп гелтирген къаммакъны гёрсетип. Нечик де, намарт, къурдашын оьлтюрюп, ону шо ерде гёме ва бир зат да болмагъандай, уьюне къайта.
Ахшам геч болгъанда, къатын эрин сорамагъа къурдашына бара. Ол да: «Агъачлыкъда бирче эдик, тек ол башгъа ёлдан гетди», – деп къутула. Негереклер этсе де, къатынны эри табылмай. Оьлгендир деп, яс, алгьам да этелер.
Арадан заман гетип, намарт бу къатынны артына тюшюп, сюемен деп, ону ала. Хыйлы заман гери уруп турса да, къатын ахырда рази бола. Булар уьйленип, яшлар да тува.
Бир гюн о гиши уьюнде янтайып турагъанда, ел чыгъып, уьйге къаммакъны гийире. Ол, къаммакъгъа къарап, кюлеп йибере. Уьйде айланып турагъан къатыны:
– Негер кюлейсен? – деп сорай.
– Бир ювугъум эсиме тюшюп, кюлкюм гелди, – деп, заман да гетген, арада яшлар да бар, шону учун айырылып гетмес деп ойлашып, огъар биринчи эрин оьлтюрген кююн айта. Къатыны инанмайгъанны гёргенде, элтип, агъачлыкъда ону гёмген ерни де гёрсете. Къатын бир зат да айтмай, гече эри юхлама ятгъанда, балта булан уруп ону оьлтюре.
Эртенинде биринчи эрини ата-анасына барып болгъан ишни айта. Олар да башлап, заман гетген, нетип къойгъансан, деп, огъар языкъсыналар. Шо заман къатын оланы уланы гёмюлген ерге алып бара…
