Оьтген жума «Ёлдаш» газетни редакциясында Мажарстандан (Венгрия) гелген къонакъ, «Мадьяр–Туран» деген жамиятны председатели, Венгрияны табиатыны музейини антропология бёлюгюню ахтарывчусу, аты белгили алим Андраш Биро Жолт болду. Баш редакторну кабинетинде лакъыр этебиз.

 

–Дагъыстанда сизин нечик къаршылады, не ерлерде болдугъуз, бизин элибизни нечик гёресиз?

 

–Дагъыстангъа гелегеним – экинчи гезик. Гетген йыл апрель айда да болгъан эдим. Бек гёзел эл. Мен Къарабудагъгентде, Дербентде, Хасавюртда, Хунзахда, Рубасда ва оьзге ерлерде болдум. Бек арив къаршыладылар. Шаир Бадрутдин Магьамматовну юбилей ахшамына къаршы болуп къалдым. Ол Иштван Къонгурну яхшы таныгъан, ону гьакъында язгъан, магъа китабын да берди. Мен де Къонгурну илму ишлери булан яхшы танышман. ­Оьзюн танымадым, о заман мен гиччи эдим. Бадрутдинни яратывчулукъ ахшамы оьтген кюйню мен бек ушатдым. Магъа да сёз бердилер. Маданият, ана тил – поэзия адамланы бир-бири булан ёлукъдурагъан, къошагъан алтын кёпюр.

 

–Гелмегингни аслу мурады недир?

 

–Мени аслу мурадым – Дагъыстандагъы бизге, мажарлагъа къардаш халкълар булан дос аралыкълар болдурмакъ. Шону учун биз Мажарстанда (Венгрияда) «Мадьяр-Туран» деген жамият къургъанбыз. Мени мунда Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини биринчи заместители Анатолий Карибов булан ёлугъувум болду. Шо ёлугъувну вакътисиндеги сёйлешивлени барышында «Мажарстан-Дагъыстан» деген жамият къурма токъташдыкъ. Гележекде шо къурум пайдалы иш юрютежекге инанаман. Дагъыс­танда тюрк тамурлары булан къумукълар да, ногъайлар да бар. Шо къурум бизин дос аралыкъларыбызны болдурмагъа, юрютмеге кёмек этежек. Сонг мен Дагъыстанны маданият минист­ри Зарема Бутаева булан да ёлукъдум, пайдалы лакъырыбыз болду.

 

– 1910-нчу йылда Дагъыстангъа белгили тюрколог Юлиус Немет гелип гетген. Бары да къумукъ юртларда болгъан деме ярай. Сонг Будапештде лингвист жамиятында доклад этген. Макъала язгъан, сёзлюк къургъан, Къумукъ-балкъар-къарачай-немис сёзлюк.

 

– Мен Юлиусну ахтарыв ишлери булан танышман. Ол сав дюньягъа аты белгили тюрколог. Сиз айтагъан сёзлюкню гёрмегенмен. Мен къумукъ-русча сёзлюкню къыдыраман, тапма болмайман.

– Сагъа шо сёзлюкню савгъат этербиз,–деп, Камил Алиев мажар къонагъыбызгъа къумукъча-русча сёзлюкню де, къумукъ энциклопедия сёзлюкню де савгъат этди. Андраш бу савгъатлагъа оьтесиз сююндю. Ва мажар халкъыны тарихини гьакъында хабарлады.

Мажарланы тарихинде оьзлени гьалиги тарихи ватанында орунлашыв тогъузунчу асруда Арпад Ханны ёлбашчылыгъы булан болгъан. Арпад пачаланы тухумундан ва кёп заман ёлбашчылыкъ этген, венгрланы тарихинде уллу гючню ва бирликни белгиси гьисаплана. Арпадны тухуму Венгрия пачалыгъына 400 йылланы боюнда ёлбашчылыкъ этген. Арпадны атасы, тухум башы Алмош–тюлге айланагъан тюшню англата. Айтыла гелеген хабарлагъа гёре, тухум башыны къызы Эмеш чатырда-юртада юхлай­гъанда, тюшюнде Турул (къумукъча – лачин) тюнгюлюкден ону янына гирген. Шо заман Эмеш улангъа авур болгъан. Айтылагъан хабарлагъа гёре Арпадны бырынгъы тухуму да Турулдан болгъан. Мажарланы бырынгъы тухуму оьзлени тамурларын Орта Азиягъа, Алтай крайгъа, Къазахстангъа, Уьзбекистангъа, Каспий булан Уралны арасына, Кавказны темиркъазыкъ боюна чыгъара. Бу бойларда олар гёчювюлчю къавумлар гьисапда кёп асрулар яшагъан. Хазар каганатны тарихинде де бу къавумлар уллу роль ойнагъан, оланы армиясыны аслу гючлери де болгъан. Да­гъыстанны, Мычыгъышны, Къабарты-Балкъар, Къарачай-Чергес рес­публикаланы, Азербайжанны, Иранны темиркъазыкъ бойларында яшавлукъ сюрген. Орта асрудагъы венгр тарихчилени язывлары билдиреген кюйде, Арпадны тухуму гунланы башчысы Атилладан таба баш ала.

– Мажарланы миллет гьисапда тувулунувуна (этногенез) гьалиги аслу къарав, токъташдырыв нечикдир?

– Археология, антропология, генетика илмулар токъташдырагъан кюйде, мажарланы этногенези, тувулунуву бырынгъы заманлагъа, Орта Азияны гюнтувуш бойларына, Каспий-Арал зонадагъы гёчювюллеге, Темиркъазыкъ Кавказны ва Къара денгизни темиркъазыкъ бойларына бара, сонг Карпат тавлардан артылып, гьалиги ерлешген топурагъына чыгъа. Австрияны, Германияны алимлери бир вакътиде мажарлар гунлар тюгюл, тюрк къавумлардан тюгюл, финно-угор халкълар деп айтып юрюдю. Совет Союзу да шу концепциягъа къошула эди. Тек олай халкълар ёкъ. Италиялы белгили филолог Анжела Маркантонио мажарланы тухумуну гьакъында илму-ахтарыв иш язгъан.  Тюрк тиллени, Уралдагъы тиллени гьакъында уллу ахтарывлар этген. Мажарлар-венгрлар тюрк тамурлу миллет экенни гертилеген.

– Мажарланы тувулунувунда 9 къавум ортакъчылыкъ этген. Шолардан тюрк къавумланы атларын айтма боламысыз?

 

 

– Шолар курт, кир, кесит, торьян, кабар… куртлар мажарланы лап уллу къавуму болгъан. Курт тюркче бёрю бола. Бырынгъы алтай тиллерден куман, бир, шор, уйгъур, огъуз, булгары… Бырынгъыдан гелеген хабарлагъа гёре бизин халкъ тувулунгъанына ва оьзюню топурагъына гелгенине байлавлу экинчи хабар да бар. Тамаша къубаги­йикни гьакъында. Булай хабар къарачайларда да сакълангъан. Эки агъа-ини болгъан – Хун ва Мадьяр. Олар гьав этме чыгъа. Бек исбайы къубаги­йикни гёре. Окъ уралар, тиймей. Къубагийикни арты булан юрюй, заманда бир окъ ура, тийдирип болмай. Оьзенлерден, агъачлыкълардан, тавлардан, батмакълыкълардан оьте туруп, гьайран арив табиаты булангъы ерге гелип къалалар. Къараса, къубагийик кёкге учуп, сингип гете. Агъа-ини онда, гьалиги Венгрияны топурагъында яшап къала. Биринчи хабар айтылгъан эди Арпад ханны къызы Эмеш булан байлавлу турулдан тувгъан къавумну гьакъында.

Мажарлар Къазахстанны Тургай областында 3 мингге ювукъ бар. Дербентни де, Бакюню де арасында биюк мажарлар, кючюк мажарлар яшагъан. Самур оьзенни ягъын­да Рубасда да яшай болгъан. Рубас, магъа олар айтгъан кюйде – тюлкю. Шо тюз тюгюл. Орта Азияда, къыпчакъларда тухумну англата. Бас буса – баш. Баш къавум демек бола.

Тилге байлавлу. Мажар тил замангъа гёре алышына гелсе де, оьзюню бырынгъы тюрк тил экенин исбатлай. Мажарлар бырынгъы тюрк тилни сакълагъан лап да бырынгъы тюрк къавумланы бириси деп ташдырып айтма боламан. Мени антропология ахтарывларым да шону исбат эте.

– Бизин охувчуларыбызгъа, къумукъ газетге не ёравларыгъыз бар?

– Биз къумукъланы сюебиз. Олар бизин лап ювукъ къардашларыбыз санала. Мен оьрде де айтдым, биз дос, къардаш аралыкълар юрютме умут этебиз. 2008-нчи йылдан башлап, биз уллу Къурултай оьтгеребиз – мажар-тюрк къавумланы жыйыны, тою, байрамы, Къурултайы. Биринчи Къурултайда 60 минг адам болгъан буса, 2010-нчу йыл оьтгерилегенине 120 минг адам жыйылды. Хун-тюрк тамуру булангъы мажар, къазах, уьзбек, тюрк, азербайжан, уйгъур, къыргъыз, башкир, чуваш, болгъар, татар, тюркмен, къара­къалпакъ, бурят, ногъай, гагауз, къарачай, якъут, корея, япон миллетлени вакиллери (100 миллиондан да кёп санавда) бирликде, дослукъда, татывлукъда, табиатны къанунларына ирия болуп иш гёрмекни гьакъында къарар къабул этди. Къурултай гьар эки йылда бир оьтгериле. 2012-нчи йыл оьтгерилген Къурултайгъа 160 минг адам гелди. Бу йыл оьтгерилежегине дагъы да кёп адам жыйылажакъ. Мен хас кюйде бу йыл август айда оьтгерилеген Къурулта­йыбызгъа «Ёлдашны» баш редактору Камил Алиевни, маданият бёлюкню редактору Яраш Бийдуллаевни, шаир Бадрутдинни, режиссёр Мавлет Тулпаровну чакъыраман. Визалар оьзюбюз ачажакъбыз. Къумукъ къардашларыбыз Къурултайда ортакъчылыкъ этмесе ярамай. Онда кёп тюрлю ярышлар болажакъ. Къаравуллайбыз.

– Чакъыргъаныгъыз, лакъыр этме гелгенигиз учун кёп савболугъуз, гелме къарарбыз.

 

 

Язгъан Яраш Бийдуллаев.