– Вагьмурат Висиргьажиевич, сиз янгы къуллукъгъа белгиленгенли, арадан олай кёп заман да оьтмеген. Баянлыкъны башында сиз не йимик планланы, борчланы гёз алгъа тутуп чалышагъаныгъыз гьакъда айтгъаныгъызны сюер эдик.
– Озокъда, алдагъы яшавумда ветеринария тармакъда мени сынавум ёкъ эди. Шо саялы да, къыйынлыкълагъа чул бермейли, коллективде ишлейген пагьмулу ва бажарывлу касбучуланы сынавуна аркъа таяп ишге гиришмеге тюшдю. Тюзюн айтсакъ, гьалиги заманда экономиканы бир тармагъында да ишлемеге тынч тюгюл. Айтмагъа сюегеним, бизин ветеринария тармакъдагъы гьал савлай республикадагъы жамият-политика гьалгъа таъсир эте. Муна шо саялы да бизин республикабызны социальный-экономика якъдан оьсдюрювню программасына гирген 10 да проектни арасында ветеринария талапланы гьакъында айрыча хат булан эсгерилди. Айтмагъа сюегеним, гьайванчылыкъ булан машгъул болагъан адамлар – есилери оьз ишинде янгыз оьз хайырын гьисапгъа алып къоймайлы, къоллавчуланы, пачалыкъны пайдаларын ва талапларын якълап иш гёрмеге герек бола. Бизин алдыбызда токътагъан аслу борч да – гьайванчыланы ва гьайванчылыкъ продукцияны къоллайгъанланы, эки де якъны талапларын-пайдаларын гьисапгъа алып, намуслу кюйде чалышагъанлыкъ болуп токътай. Планлар да, борчлар да бугюн шолай агьамиятлы масъалагъа кюрчюленмеге герек. Шолайлыкъда, гьайванчылыкъда яйылма имканлы зараллы аврувланы алдын алывдан да биз баш къачырмагъа хыял этмейбиз ва профилактика чараланы генглешдирив булан машгъул болабыз. Демек, биз оьз ихтиярларыбыздан закон ёлундан тайышмайлы пайдаланма къаст этебиз.
– Шону учун сизде не йимик имканлыкълар бар?
– Биринчилей, бизин республикабызны ветеринария тармагъында, артда жыйылгъан маълуматлагъа гёре буссагьатгъы вакътиде 3 минге ювукъ касбучу ишлей. Шоланы тенг яртысы оьр билимли касбучулар ва 700-ге ювугъу фельдшерлер. Савлай республикада гьайванчыланы ва къоллавчуланы талапларын кютеген 340 ветеринар участка ачылгъан ва шоларда ишлейген касбучулар бар имканлыкълагъа гёре борчларын кюте.
– Сиз ойлашагъан кюйде, участкалардагъы гьал ветеринария къуллукъланы яшавгъа чыгъарма толу кюйде имканлыкъ береми?
– Озокъда, биз жамият-политика гьаракатда туврадан ортакъчылыкъ этмесек де, тек айлана якъда, жамиятны ичинде аманлыкъны болдурувда лайыкълы къошум этиле. Бизин республикабыз учун лап да агьамиятлы милли борчланы арасында ветеринария тармакъ башлап янгыз «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген проектге къошулгъан эди. Шону булан мен разилешмейгеним гьакъда Дагъыстанны Башчысына етишдирдим. Мени пикрум малим этилинген сонг, биз къалгъан оьзге проектлеге, шоланы арасында аслусу деп саналагъан «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген проектге де къошулдукъ.
– Ветеринарияны «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген проект булан не байлавлугъу бар?
– Тувра байлавлугъу бар. Ветеринария тармакъдагъы бары да пачалыкъ къуллукълар гьакъ тёленип оьтгериле. Амма шо ишде толу кюйде ачыкълыкъ ёкъ. Артдагъы 1 йылны ичинде шолай къуллукъланы оьтгермек учун пачалыкъны янындан 10 миллион манатгъа ювукъ харж гёрсетилинген эди. Шо бизин республикабыз учун аз. Неге десегиз, къушчулукъну гьисапгъа алмагъанда да, бизин республикабызда гьалиги заманда 1 миллионгъа ювукъ тувар ва 5 миллионгъа ювукъ къойлар сакълана. Шогъар да къарамайлы, оьзге регионлагъа ветеринария чаралар учун харж артыкъ гёрсетилине. Неге? Не саялы бизге аз болма тарыкъ? Мунда ачыкълыкъ герек! Мен уьстде эсгерген кююнде, Дагъыстанда 3 минге ювукъ ветеринар касбучулар бар, агьлюлерин де къошгъанда, олар бола 20 мингге ювукъ. Шо да гележекде гьисапгъа алынмагъа тарыкъ. Неге тюгюл, агьлюдеги борчлар, онгайлыкълар да тергевсюз къалмагъа ярамай.
– Бизге белгили болгъан кююнде, 2014-нчю йылда «Ветеринарияны гьакъындагъы» федерал закон къабул этилмеге герек. Шондан сонг, сиз ойлашагъан кюйде, ветеринария къуллукъланы камиллешдирмек учун онгайлыкълар артажакъмы?
– О законну ветеринар къуллукъчулар къаравуллайгъанлы бу биринчи йыл тюгюл. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, о законну проекти гьалиден 3 йыл алда Россия Федерациясыны юрт хозяйство министерлигинде гьазирленген эди. Демек, арадан оьтген 3 йылны ичинде шо проектге де хыйлы алмашынывлар этилинди. Шо закон къабул этилинсе, мунда «ветеринар эксперт» деген термин гийирилежек. Экспертни къуллугъуна буса, янгыз пачалыкъ ветеринария къуллукъда ишлейгенлер тюгюл, гьар къайсы ветеринар врач да тангланма бола ва гьайван-малгъа гёз къаратып дегенлей, тергевлени оьтгерип, оьзюне ветеринария шагьатнаманы-сертификатны толтурма ихтияр да берилежеги гьакъда айрыча эсгериле. Гьали буса 3 мингге ювукъ пачалыкъ ветеринария къуллукъда ишлейгенлени 22-вюне пачалыкъ къуллукъчусуну статусу берилген ва шоланы 12-вюнден къайрылары ветеринария гёз къаратыв ишлени юрютюп протокол къурма болмай. Демек, янгы законда ветеринар врачны пайдалары ва ихтиярлары якъланагъаны эс этиле. Республикада буса 42 район ва 8 ветеринар управление бар. Адамланы райондан-районгъа, шагьардан-шагьаргъа чапдырып инжитмеге тарыкъ тюгюл.
– Олай болгъанда, ветеринар къуллукълагъа гьажатлыланы талапларын кютмек учун дагъы да нечакъы адам, харж тарыкъ болажакъ?
– Ветеринар къуллукъланы камиллешдирмек учун бизин республикабызда 370 эксперт-гёз къаратывчу болма тарыкъ. Шолагъа да йылда 160 миллион манат, ону ичинден алапа учун 110 миллион манатны харжлама тюшежек. Шо масъала РФ-ни юрт хозяйство министерлиги булан сёйлешилип чечилген демеге ярай. Озокъда, шону учун пачалыкъ субвенцияланы харжын да гёз алгъа тутма тарыкъ болажакъ.
– Субвенция деген сёзню маънасын нечик англама бола?
– О субсидия тюгюл. Субвенция харжны пачалыкъ тийишли ёругъу булан къоллама ерли къурумлагъа бакъдыра. Эгер де шо тийишли ёругъу булан къолланмаса, пачалыкъгъа къайтарыла. Мисал учун айтгъанда, субвенция харжны федеральный бюджетден таба ерли-регион бюджетлеге де айырмагъа бажарыла.
– Вагьмурат Висиргьажиевич, бизин республикабыздагъы гьайванчылыкъ тармагъында югъагъан зараллы аврувланы яйылывуну гьакъында не айтмагъа бажарыла?
– Аврувланы тюрлю-тюрлюлери къаршылаша. Гьайванлардан таба адамлагъа къабунагъан зараллы аврувлардан сакъ болма тарыкъ. Бруцеллёз шоланы арасында – айрыча кёп яйылагъаны. Алдагъы колхоз-совхозлар тозулуп, оланы орнуна кёп къадарда айрыча хозяйстволар къурулду. Сабанчы-фермер, кёмекчи къошум хозяйстволарда талаплар толу кютюлмей. Неге тюгюл, онгача есликдеги гьайван-мал толу кюйде гьисапгъа алынмай да къала. Шо буса яман аврувланы яйылывуна болушлукъ эте. Демек, гьалиги заманда авруйгъан гьайванланы 90 проценти онгача хозяйстволарда сакълана.
– Артдагъы 20 йылны ичинде, гертиден де, гьайван-малны зараллы аврувлардан осал къорулагъаны саялы, адамланы савлугъуна да къоркъунчлукъ тувулуна. Буссагьатгъы вакътиде шону алдын алмакъ учун не этиле?
– Артдагъы вакътилерде шону гьисапгъа алып, югъагъан аврувланы алдын алмакъ муратда ерлерде тарыкълы ветеринария чараланы оьтгеривге тергев гючленген. Йылны башындан тутуп, бугюнге ерли Дагъыстанда бруцеллёздан авруйгъан гьайванлар 33 ерде гьисапгъа алынгъан. Шондан къайры, дагъы да 10 пунктда бруцеллёздан авруйгъан къой ва эчки сакъланагъаны аян этилген. Натижада, республикабызда 108 адамгъа шо аврув да къабунгъан. Озокъда, шолай гьал бизин теренден ойлашмагъа борчлу эте. Бугюнлерде бизге ветеринария чараланы оьтгеривню генглешдирмек учун шартлар осал экени гьакъда да айтмай болмайман. Мисал учун айтгъанда, Дагъыстандагъы адамлар яшайгъан 1770-ге ювукъ пункт гьисапгъа алынгъан. Тек шоланы барысында да бугюн гьайван-малны зараллы аврувлардан къорумакъ учун ветеринария къуллукъланы кютеген ерлер болдурулмагъан. Муна шо саялы да бизин ветеринар врачларыбызгъа да заманын тас этип ожакъ-ожакъгъа, абзар-абзаргъа гирип айланмагъа тюше. Лап да яманы, бир тайпалар вакцинация ишлени гери урагъаны деме ярай. О саялы янгы законда да гьайван-мал сакълайгъанлагъа тийишли талаплар да къатты кюйде салынмаса бажарылмай.
– Вагьмурат Висиргьажиевич, къутурув (бешенство) аврувгъа къаршы не этиле? Къутурув аврувну гьалиги ХХI-нчи асруда да алды алынмайгъаны не саялыдыр?
– Шогъар тамаша болмагъа тюшмей. Айлана якъдагъы низамдан, тазалыкъны сакълавдан, экология гьалдан кёп зат гьасил бола. Озокъда, адамланы арасында маданият азгъанда, шолай талаплар тергевсюз къала. Яшавдагъы пакарсызлыкъ хыйлы балагьланы ва аврувланы башыдыр. Бизин республикабызда гьисапгъа алынгъан саякъ итлени ва мишиклени умуми санаву 40 мингден де кёп болгъан. Айтмагъа сюегеним, биз къыр ва саякъ къалагъан жанланы яйылывуна, артывуна тергевню аз этген чакъы, республикада гьайванчылыкъ тармагъында югъагъан аврувлар булан байлавлу гьал да бузукълаша. Айлана якъдагъы наслыкъдан да зараллы аврувлар яйылагъаны гьакъда унутма тюшмей эди.
– Гертиден де, чёп ташланагъан ерлерде гьар тюрлю оьлген жанланы чархлары къаршылаша. Язда буса шо яман зараллы аврувланы яйылывуна лап да къоркъунчлукъ тувдура. Оьлген гьайванланы, жанланы гёмеген ерлер неге пайдаландырылмай?
– Шолай къоркъунчлукъ барлыгъына мен оьзюм де мюкюр болдум. Гертиден де, бир-эки районда, юртда болса тюгюл, оьзге ерлерде оьлген гьайванланы, жанланы гёмеген хас ерлер пайдаландырылмай. Гьал ерлерде къувун гётерердей бузукълашгъан. О гьакъда республикабызны башчыларына да етишдирилген. Гележекде тазалыкъны болдурувгъа тергевню дагъы да артдырмагъа тюше. О – савлай жамият учун агьамияты булангъы масъала. Айтмагъа сюегеним, ерлердеги муниципал къурулувларыны башчыларына да шондан хантав къалмагъа ярамай.
– Вагьмурат Висиргьажиевич, зараллы аврувланы алдын алывну чараларын асувлу кюйде юрютмек учун дарманлар не ёрукъда къоллана, талаплагъа гёре таъмин этилеми?
– Шо сорав негьакъ тувулунмайгъаны магъа яхшы англашыла. Гертиден де, дарманланы болдурувдан ва оланы сан янындан кёп зат гьасил бола. Шо масъалагъа, демек, зараллы аврувланы алдын алывгъа, Дагъыстангъа гелтирилеген дарманланы ёругъуна багъышлангъан жыйын бугюнлерде республика комитетде де оьтгерилди. Гюнлюк низамгъа байлавлу болуп жыйынны ортакъчыларына ДР-ни «Госветснаб» деген пачалыкъ бюджет (ГБУ) идарасыны башчысы Сажитбатдал Алиев толу кюйде баянлыкъ берди. Озокъда, шо масъаланы чечмек учун бизге, эсгерилген идара булан дазуланып къалмайлы, Магьачкъала аэропортну, Почтаны, Россияны темир ёлларыны къуллукълары булан байлавлукъда иш гёрмеге тюше.
Бу йылны биринчи яртысына деп белгиленген дарманлар бизин республикабызгъа барысы да етишген демеге ярай. Шолардан пайдаланып, бизге де дарманланы сакълавну ва къоллавну талапларына тергевлю кюйде янашмакъ къала. Есилерине де зарал болмасын, къоллайгъанлагъа да.
Баянлыкъны гьазирлеген
Къ. КЪАРАЕВ.
