«Йыламагъыз магъа энни оьлген сонг»
Уллу Ватан давну къагьрулу йылларында жанын къурбан этген ва дав майданларда белгисиз тас болгъан дагъыстанлылагъа багъышлангъан кёп томлукъ къалын Эсделикни Китабында гьелили Бийгиши Залгишиевич Байгишиевни аты да бар. Китап басмадан 2000-нчи йыл Магьачкъалада чыкъгъан. Шонда берилеген маълуматлагъа гёре Б.Байгишиев 1944-нчю йыл октябр айны 18-нде жан берген. Венгрияны тахшагьары Будапештден 1888 чакъырым арекдеги гиччи Каба деген юртну ягъасында гёмюлген.
Арадан 70 йыл гетип, эркин абзарны терек тюбюндеги салкъынында олтуруп, татывлу чайлар иче туруп, биз Бийгиши агъав булан алгъасамай лакъыр юрютебиз. Тамазагъа 90 йыллар бола тура буса да, ону яхшы эси сакълангъан, къужурлу хабарлайгъан адам да дюр. Гьатта соравлар берип сёзюн бёлме сюймейсен. Бир-бирде чи давда болгъан агьвалатланы эсгерегенде, юреги алгъасап, гьалекленип гетип, эргишилени арасында айтылагъан «инче» сёзлени де къоллап йибере. Бийгиши агъавну бары да лакъырын диктофонгъа язып алдыкъ. Гьали сиз де, гьюрметли охувчулар, ону бек тамаша, гьайранлыкъгъа къалдырагъан эсге алывларына тынглап къарагъыз.
«Юртунгну атын ер этме»
Юртда бирче оьсген къурдашларым менден бираз уллу эди. Дав башлангъандокъ, оланы барысын да фронтгъа чакъырды. Мени буса, гьали де йылларынг етишмей деп, алмай къойдулар. Бек яман тийди шо магъа. Къурдашларым немислени де янчып, игитлер болуп къайтажакъ давдан. Мен сонг оланы арасында ким болуп олтурарман деген ой юрегиме рагьатлыкъ бермей эди.
Оланы кёплерине уьйлерине сав-саламат къайтма насип болмажагъын о заман мен, яш, не билейим дагъы? Атама бир зат да айтмай, яяв аякъдан Къарабудагъгентге чыгъып гетдим. Военком, эсли гиши, мен негер гелгенимни билгенде, шоссагьат йылларымны сорады. Бираздан 17 йыл болажакъ дегенде, дагъы тынглама да сюймеди, кабинетинден къувалап чыгъарды. Къырда башымны да салландырып токътагъанман. Гьали мен юртгъа нечик къайтып барайым? Дос-къардашны, къурдашларымны ата-аналырыны бетине нечик къарарман деп кюстюнюп тураман.
Шо мюгьлетде, насипге, атам булан «Ёркъотанда» бирче къойлар бакъгъан Гьарун деген гиши къаршы болуп къалды. О да военкоматда ишлей болгъан экен. Огъар мурадымны англатдым. Билмеймен, мени сёзлерим таъсир этдими яда мени гиччиден таныйгъан саялымы, ону кёмеги булан районну гьар тюрлю юртларындан гелип къурулгъан янгы асгер бёлюкге къошдулар.
Уьч ай Къарабудагъгентде турдукъ. Такъта тюбеклер булан гьар тюрлю дав гьюнерлеге уьйрене эдик. Анам, гьар гюн дегенлей, атамны къулагъын чайнай эди. «Биргине-бир етишмеген уланынгны давгъа йибере тура. Бар айт Гьарунгъа, къайтарсын уьюне деп ял бара.Тек атам не Гьарунгъа, не магъа шо гьакъда бир сёз де айтмады. Янгыз эшелонлагъа юкленеген гюнюбюзде : «Яхшы тут оьзюнгню, атангны да, юртунгнуда атын ер этме»,–деп буварды.
Къарабудагъгентден чыгъарып, бизин Тфлисни ювугъунда тюшюрдюлер. Шонда да уьч-дёрт айлар къалдыкъ. Гелгендокъ, командирлер: «Сиз кимлер болма сюесиз? Миномётчиклеге языламысыз яда пулемётчиклер гьазирлейгенлени арасына къошайыкъмы?» – деп сорады. Бизин арабызда бизден хыйлы уллу манасгентли Алибек деген гиши: «Яшлар, пулемёт бек авур зат, аркъагъызгъа салып айланма къыйын болажакъ, миномётчиклеге язылыгъыз», – деп гьакъыл берме къарагъан эди. «Бизге, жагьиллеге не болсун биргине бир пулемётну гётерме», – деп, огъар да къулакъасмай, барыбыз да пулемёт ротагъа къошулдукъ. Шондан бизин тувра фронтгъа бакъдырды. Ёл бою кюлкю-масхара булан оьтдю. Узакъ да къалмай, къайдан къайда тюшежегибизни билген болгъай эдик…
Шо 1943-нчю йылны сувукъ, янгурлу вакътилери эди. Бизин Днепр оьзенни ягъаларына гелтирип тюшюрдю. Совет асгерлеге, оьзенни онг ягъасына чыгъып беклешме буйрукъ берилген. Оьзенни суву къызыл къангъа боялгъан. Топ, тюбек атышывну къавгъасындан къырыйынгдагъы ёлдашынгны тавушун эшитип болмайсан. Мени пулемётчикни кёмекчиси – экинчи номери этип салгъан. Гьали биринчи дав ёлдашымны аты да эсимде къалмагъан, бийиксув орус адам эди. Оьлдюмю, сав къалдымы – билмеймен. «Патронларбыз бите тура, бар алып гел», – деп къычырды ол магъа. Бир мюгьлетде, ташлап аркъама да патронлар булангъы къутукъну, сюйкелип пулемётубузгъа ювукъ бола туруп, ювугъумда гючлю топ атылды. Шону бир яркъычы аркъама гелип яман чанчылды. Хыйлы къан акъды, тек эсимни тас этмедим. Къарабудагъгентли Камилпаша дав майдандан сюйреп алып чыгъарды. Дёрт ай госпитальда ятма тюшдю.
Ажжал артымдан гьызарлайгъандай йимик, сав болуп ротама къайтгъан гюн магъа бирдагъы авур яра тийди. Оьзюмню асгер бёлюгюме етишгенде, янгы танг билинип турагъан вакъти эди. Старшина яман сёзлер де айтып, солдатлагъа уруша эди. Олар гечеги къарангылыкъда къырыйындагъы оьзенге барып сув алмай къайтгъан. Гюндюз буса немис атышып башынгны гётерме къоймай. Шонда старшинагъа: «Сиз де фашистлеге къаршы атышывну юрютюгюз. Мен, не амал этип буса да, сув гелтирермен», – дедим. Сюйкеле-сюйкеле туруп, оьзенге етишдим. Бир нече флягагъа сув алып, бизин окоплагъа етишме аз къалып турагъанда, хапарсыздан учуп гелген гюлле башыма тийди. Гьай аман, шолай бир гюн де дав этмейли, бир душманны да жанын къыймайлы, къайтып госпиталгъа тюшдюм.
Ажжал нечакъы талашса да, менден уьст гелип болмады. Яраларымны сызлайгъаны таймаса да, госпитальны начальнигине тилеп, къайтып давгъа тюшдюм. 1944-нчю йылны октябр айыны 18-нде, давну 1215-нчи гюнюнде Венгрияны топурагъында, Каба деген юртну айланасында юрюлген ябувушувларда магъа уьчюнчю, лап да авур яра тийди. Немислер юртну къырыйындагъы тёлелерде терен окоплар да къазып, бизин асгерлеге къатты кюйде къаршылыкъ эте эди. Биринчи керен гьужумгъа гётерилгенде, хыйлы дав ёлдашларымны жанлары къыйылды. Фашистлер гюллелени себелей дегенде себелей. Ерни бавурлап ятгъанбыз. Шонда бираз тыныш алып, ругьубузну, гючюбюзню жыйып, янгыдан алгъа чапдыкъ. Фашистлени окопуна етишгенимни билемен, дагъы зат эсимде ёкъ.
Дюнья къарангы болуп къалды. Сонг магъа хабарлагъан кюйде, башыма гюлле тийген болгъан. Эсимни тас этип, шо окопну ичинде сойралып тургъанман. Бизинкилер немислени алай нечик де юртдан ариге чыгъарып, къувалама башлагъанда, хас асгер бёлюк оьлген солдатланы сюеклерин бир ерге жыйма башлагъан. Шо бёлюклерде аслу гьалда уллу чагъындагъы, эсли адамлар къуллукъ эте эди. Оланы бириси мени окопдан сюйреп чыгъарагъанда, къолларым сувумагъанына тергев эте, сонг пульсума тынглай. Менден гьали де жан чыгъып битмегенин англай. Шонда носилкалагъа салып, тез госпитальгъа етишдирелер.
Арадан 22 гюн гетип, эсим гелди. Бир башлап къайда экенимни англап болмай эдим. Уьйню ичиндеги терезебашда олтургъан гиччи къызъяш мен билмейген тилде бир пашман йырны йырлай эди. Мен огъар багъып къолумну узатма къарадым. Къызъяш шоссагьат терезебашдан учуп тюшюп, медсестраны чакъырма чапды. Магъа не болгъанны, не ерде экенимни ондан билдим. Арадан заман гетип, аста-аста палатадан, коридордан таякълар булан айланагъан болдум.
«Ясымны да этген эдилер»
Бир гюн, шолай госпитальны алдындагъы бавгъа чыгъып болмасманмы экен деп, канзилеге багъып юрюп йибергенде, мени булан бир ротада къуллукъ этген, башына акъ чюпреклер байлангъан дав ёлдашым булан бетге-бет къаршы болуп къалдыкъ. Ол мени гёргенде, тилин ютгъандай эди. Гёзлерин де аралтып, магъа тикленген. Сонг къысып къучакълап: «Биз чи сени оьлгенлени арасына язып да битгенбиз, атанг-ананга да къайгъылы билдиривню йибергенбиз», – деп, мен сав экениме инанып битмейгенде йимик, къолларымны къысып-къысып къарай. Шонда шо гюн олтуруп, уьюме гиччирек кагъыз яздым: «Атам-анам талчыкъмагъыз, мен сав-саламатман. Аллагь буюрса, узакъ къалмай, дав да битип, ватаныма къайтарман». Атам буса оьгюзню де союп, дос-къардаш, авул-хоншу жыйылып, артым-алдымны да этип битген болгъан.
Мени дав ёлдашым госпитальдан чыкъгъан сонг, шоссагьат сююнчлю хабарны, мен сав экенимни, ротадагъылагъа етишдирген. Арадан 10 гюнлер гетип, мени батальонну ва ротамны командирлери гёрме гелди. Шо ёлугъувну мен бир де унутмажакъман. Дагъы олар булан магъа ёлукъмагъа тюшмеди.
Комиссиядан чыкъгъан сонг, мени ата юртума къайтардылар. Эсделикни Китабына гёре, мен гьали де давдан къайтмагъанланы сыдырасында къала бусам да, давдан сонггъу яшавума кант этме кюй ёкъ. Къайгъы да болду, сюнч де. Кёп ювукъ адамларымдан айрылдым. Тек яшлармны яшларыны авлетлерин гёрмеге насип болгъан сонг, Аллагьутаалагъа алгъышлар этмеге бир де унутмайман. Гьали мен парахатман. Оьлгенде де магъа йыламагъыз, къаралар да гиймегиз дегенмен. 70 йыл алъякъда мени уьстюмден гёзьяшлар тёгюлюп битген.
Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.
СУРАТЛАРДА: Б. Байгишиев;
Кабадагъы давда жан бергенлеге салынгъан эсделик.
