Шаирни янгы китабы чыгъажакъ деген лакъыр юрюлюп турса да, ол нечик, не даражада болажагъын билмей эдик. Муна гьали китап бизин къолубузда. Китапны редактору – белгили шаирибиз Бадрутдин Магьамматов. «Сайламлы асарлары» экенине де къарамайлы, китапны тиражы 300-ден оьтмеген.
Дюньябызны къыйынлыкъларын оьзю сезе, оьзю чайнай гелген уллу шаирибизни китапны ачгъандагъы бек пашман суратына къарап кюстюн де болдукъ. Барыбыз да, озокъда, ёлдабыз. Тек бет келпети исив чачагъан, инсан арада бетинден иржайыв таймайгъан Акъайны шунча пашман суратын салгъанны биз китапны тизивчю Мина-Ханум Акъаевна Висаитовагъа ичибизден бетлеп де алдыкъ. Бала не этсин, эсине алагъанда дюньядан гетген атасыны пашман юзю гёз алдына гелгендир.
Этген ишин айтсакъ, Мина-Ханумгъа кёп-кёп баракалла болсун деме сюебиз. Къумукъ гьисапда да, охувчу гьисапда да, бирибиз ону учители, бирибиз ону булан бир класда охугъан ёлдашы гьисапда да, Мина-Ханум оьрден-оьр даражадагъы филолог экенин шу иши булан аян гёрсетди.
Озокъда, Мина-Ханум бу мукъаятлы ишини артын илму алмакъ учунгъу диссертациягъа да айландырсын. Ол яйылма тепсидей этип, атасыны яратывчулугъун оьз халкъына яйды, генгин гёрсетди. Илму иши булан энниги теренлигин де гёрсетсин.
Шаир Акъайны яратывчулугъуну гьакъында айтма тийишлилерин бизден уллу, бизге де дарс берген муаллимибиз – алимибиз Салав Алиев оьзюню гиришив сёзюнде етдирикли этип айтгъан. Акъайны гьакъындан айта туруп, ону яратывчулугъуну гьакъындан, озокъда, айтмай къойма бажарылмай. Яратывчулугъуну гьакъындан айтып, ону оьзюню гьакъында айтмай къойма да гьакъыбыз ёкъ. Неге десегиз, Акъай айтгъан сёзю де, этген иши де бир, ёлу да, ёругъу да бир уллу оьзденлени оьздени эди.
Йыр бош лакъуба тюгюл,
Тюгюл кёрюк хабар да.
Досту бар, душманы бар
Адамлар йырлар бар да.
Йыр йыгъыла, йыр йыгъа,
Йыр утдура, йыр ута.
Йыгъылгъан йырны ерин
Йыгъылмагъан йыр тута.
Йыр йыгъылса, ягь сына,
Ягь сынса – йыгъыла йыр.
Къазакъдай йыгъылмас йыр
Язмагъан сонг не хайыр!..
– деп язгъан шаир оьзюню «Не хайыр!»… деген юрек тебип чыкъгъан асарында.
Айтагъаныкъ, къумукъ адабиятны бетлерин ачып къарагъыз – бары аслу гьалда патриотлукъ асарлар. Къумукъ азиз халкъы саялы шаирлерибиз не де берме, не айтма, яхшы ёрама да гьазир. Амма тенги ёкъ «Тенглик» юртдагъы лагерлерибизни башындан аягъына ерли намусун кютгенлери ким бар? Бир Акъай, бир Шейит-Ханум. Нете, намусну ери гелген заманда чебердарларыбыз башгъа миллетге сама язылмагъанмы эди? Ёкъ, язылмагъан эди, кёбюсюню айтары башгъа, этери башгъа эди. Бирлери башгъа ёлну танглайгъан бола эдилер, лагердеги халкъны янына гелмес учун, Салавну айыплап къутула эдилер.
Азманлыкъны алтмыш тюрлюсю де бола экен, шонда тюгюл билмедик…
Бу ерде , бу масъалагъа байлавлу Акъай оьз къолу булан язгъан «Балики де, «боран» тынса…» деген шиъруну гелтирмекни тийишли гёрдюк.
Эл жыйылгъан къыр авлакъгъа,
Геле юртлар, геле гентлер…
Элни мунда алып чыкъгъан
Миллетиме тюшген дертлер.
Къайда къумукъ шаирлери,
«Къумукъсуз мен ёкъман! – дейген,
– Къумукъ халкъым жая буса,
Мен – жаягъа окъман!» – дейген?
«Гьакъыллылар», я, не пысгъан –
Чыгъармай бир аваз сама!
Я, ярашмай тюгюлмюкен
Бу якъдагъы гьава сама?
Къайда къумукъ шаирлери,
Миллет учун гюер, азар?
Балики де, «боран» тынса,
Бёрклер гьакъда йырлар язар?…
1991 й.
Не Шейит-Ханумну, не Салавну, не олагъа ошайгъан башындан аягъына ерли намусун кютген уланланы-къызланы бары иш битмей туруп, гертиден де, бетини тюсю гелмеди.
Акъай да, ону йимик тюбюне гирип намус кютген уланлар да, оьлюп гетгенлери де болду. Аллагь рагьмат этсин оланы жанларын.
Къачып айлангъанлар, оьлмесе, минг яшасынлар. Тек бир зат юреклени оьрчюте – шолар гьали де «сава патриотизмни сыйырын», оьзлени яртысы къыйышса, яртысы йыртыкъ шиърулары булан.
Тек олай ишлер токътамай оьтюп тура экен сюркючюн къолай этсе. Наврузда айтылагъандай, «гьали де геле уялмай».
Артдагъы сиясат агьвалатлар гёрсетегендей, намусланы кёбюсю гьали де алда токътагъан. Шаир оьзюню «Лагер» деген шиърусунда шо гьакъда гьалиги ва гележек наслулагъа буварып айтагъанда йимик…
Юлдузсуз, айсыз бу гече
Юхусуз эренлер нече.
Дерти де олар булан бирче,
Герти де олар булан бирче.
Къутура лагерде боран.
Гьей, таман болгъаныкъ къоян!
Октябр алдатмыш болгъан,
Къумукъну ватансыз къойгъан.
Оькюрюп янагъан оьртен
Салам аракъдай кёк ургъан.
Бет берип гелеген эртен
Эренлер постларда тургъан.
Мингенбиз боран гюн атгъа
Тёр этме миллетни атын.
Тартылсакъ бир сюем артгъа,
Алабыз халкъны налатын.
7.Х1.1991 й.
Аллагь гёрсетмесин, дагъы да гёбюп-оьрчюгюп гетмесин. Гетсе де, Акъай да токътажакъ бизин сыдыраларыбызда къызы Мина-Ханум чыгъаргъан китабы булан.
Биз Акъайны, айгьай да, Къазакъ, Дадав, Зайналабит йимик, къыйынлы гюнлер ругьу булан халкъыны намусун кютген къагьруманлардан гьисап этебиз.
Оьзюню бу яхшы онгарылып чыкъгъан китабы булан бизин шаирибиз Акъай Загьирович Акъаев:
«Ассаламуалейкум!» – деп бизин арабызгъа тёш берип гирип геле.
«Ваалейкумсалам, Акъай, гел, айлан тёрге!» – демеге сюебиз. Неге тюгюл, Акъайны да, ону йимиклени де, оьзден Къумукъ халкъ сав турагъан чакъы, тёрде болур аты да, хаты да.
М-Гь. АКАЕВ,
муаллим, адабиятчы;
К. КАЗИМОВ,
шаир, муаллим.
Акъай Акъаев
Акъай Акъаевни «Сайламлы асарлары» деген янгы китабындан алынгъан бир нече шиърусун сизин тергевюгюзге беребиз.
Байракъчы болар батырын излей
Миллетге сююнч–атасы болмакъ,
Атаны сёзю – Чолпаны тангны.
Миллетге къайгъы–атасыз къалмакъ,
Халкъым, унутдунг юзюн атангны.
Агьлы гюнюнгде арзлы гьалынгдан
Адам излейсен айтмагъа дертинг.
Къайда шо адам, къайда шол ата,
Дуасын этип алажакъ Гертинг?!
Барлыгъын айтып, сес бере миллет,
Байракъчы болар батырын излей.
Сеслен, гьей адам, сеслен, гьей ата,
Миллет бозаргъан, умутун уьзмей.
Балики де, «боран» тынса…
Эл жыйылгъан къыр авлакъгъа
Геле юртлар, геле гентлер…
Элни мунда алып чыкъгъан
Миллетиме тюшген дертлер.
Къайда къумукъ шаирлери,
Къумукъсуз мен ёкъман дейген,
Къумукъ халкъым жая буса,
Мен – жаягъа окъман дейген?
«Гьакъыллылар», я, не пысгъан –
Чыгъармай бир аваз сама!
Я, ярашмай тюгюлмюкен
Бу якъдагъы гьава сама?
Къайда къумукъ шаирлери
Миллет учун гюер, азар?
Балики де, «боран» тынса,
Бёрклер гьакъда йырлар язар?…
1991й.
Лагер
Юлдузсуз, айсыз бу гече
Юхусуз эренлер нече.
Дерти де олар булан бирче,
Герти де олар булан бирче.
Къутура лагерде боран,
Гьей, таман болгъаныкъ къоян!
Октябр алдатмыш болгъан,
Къумукъну ватансыз къойгъан.
Оькюрюп янагъан оьртен
Салам аракъдай кёк ургъан.
Бет берип гелеген эртен.
Эренлер постларда тургъан.
Мингенбиз боран гюн атгъа
Тёр этме миллетни атын.
Тартылсакъ бир сююм артгъа,
Алабыз халкъны налатын.
7.11.91й.
Эшитдим
Гьей ёлавчу, асав ерлеп ёл чыкъма гьазир,
Бу дюньяны гезеп, мен де чыгъардым гьасил.
Къайда болсам, гьар жан, гьар от, гьар гюл ва гьар таш
Шыбышлады, билип мени ювукъ ва къардаш:
«Вёре! Вёре! Вёре, эшит юрегингни сен,
Она шонда–оьзюнг кимсен, аян билерсен…»
Гьона шонда юрегиме тынглай башладым,
Гьона шонда дюнья сырын англай башладым:
Анам айтгъан къакъакъ йырда
– Къазакъны эшитдим,
Атам айтгъан къатты сёзде
– Къазакъны эшитдим;
Яшлыкъ толгъан оюнларда
– Къазакъны эшитдим,
Гьашыкъ болгъан о йылларда
– Къазакъны эшитдим,
Аргъумакъны ач белинде
– Къазакъны эшитдим,
Ата якъны дув елинде
– Къазакъны эшитдим,
Къыр къазланы сеслеринде
– Къазакъны эшитдим,
Къыргъызланы сёзлеринде
– Къазакъны эшитдим,
Балкъарланы Казиминде
–Къазакъны эшитдим,
Тюрклю Хикмет Назиминде
–Къазакъны эшитдим,
Сибир ёлда юрюйгенде
–Къазакъны эшитдим,
Лермонтовну юрегинде
–Къазакъны эшитдим,
Гюржю янда–къурч сарында
–Къазакъны эшитдим,
Аварланы Хочбарында
–Къазакъны эшитдим,
Аманхорну къазабында
–Къазакъны эшитдим,
Насимини азабында
–Къазакъны эшитдим;
Сизин булан яшап мунда
–Къазакъны эшитдим.
Ойлар мени къоя буса парахат
…Ойлар мени къоя буса парахат,
Къалгъый буса гьакъылым ва гьислерим,
Негер гьажат эди магъа къара хат,
Негер къуллукъ этер эди ишлерим?!
Ой дюньямдан къадар магьрюм къоймасын
Кюленмеген кюлкюлерим кюлетсин,
Кютюлмеген борчлар къаным къыйнасын,
Къырыятгъа къуллукъ этме уьйретсин.
Сорасалар: «Недир дертинг-умутунг,
Баш негетинг къалсын дейген сенден сонг?»
– Азиз Анам, Атам, Дюньям ва Юртум
Ойларымда оьлмей турсун менден сонг.
