РФ-ни Президенти Владимир Путинни 2014-нчю йыл 11-нчи апрелде «Урушбатчылыкъгъа къаршы 2014–2015-нчи йыллагъа милли планны гьакъындагъы» Указы да уьлкедеги урушбатчылыкъгъа байлавлу гьалны исбатлай. Шо документге гёре РФ-ни Гьукуматы регионларда урушбатгъа къаршы иш гёреген комиссияланы Положениесин онгарма герек. Олай да Министрлени кабинети урушбатгъа къаршы ябушагъан чиновниклени усталыгъын таъмин этме герек. Ондан къайры да, Гьукумат ЖКХ-дагъы, сатыв-алывдагъы, къурулушлардагъы къоркъунчлу гьалланы къыйматлама борчлу.
Урушбатчылыкъгъа къаршы чаралар 2008-нчи йылны декабр айыны 25-нде чыкъгъан федерал законда да бар. Шо чараланы яшавгъа чыгъармакъ учун 2010-нчу йылда урушбатгъа къаршы милли стратегия белгиленген…
Буса да, бизде айтылагъан кюйде, базар аралыкълар башлангъанда урушбатчылыкъгъа толу кюйде ёл ачылды деп эсибизге геле. Гьалиги заманда «адатлангъан» даражада къыйматланмаса, гиччи яшланы яшлар бавуна да алмай, оьле турагъан адамгъа, оьлюп къалса да, операция да этилмей, ватандашлагъа закон булан гёрсетилген къуллукълар да яшавгъа чыкъмай. Озокъда, къолгъа таза, намуслу адамлар да бар. Тек биз чиновниклени аслу янын, оьзюбюз гёреген, билеген оьлчевюн алабыз. Урушбатчылыкъ бизин яшавда онча да кёп къоллана чы, гьали «къолун» майламаса, бир къуллукъ да этилмей деген пикру халкъ арада яйылгъан.
Сюйсек де, сюймесек де, Дагъыстанда урушбатчылыкъ йылдан-йыл тюрлене деп гьисап этме ярайгъан гьал бар. Пачалыкъ оьлчевде оьзюню борчуна гёре этме герек къуллукъ саялы да урушбат алына.
Азиядагъы Сингапурда урушбатчылыкъгъа къаршы юрюлеген ябушувну ва олар етген уьстюнлюклени гьакъында кёп айтыла ва языла. Къыбла Гюнтувушдагъы пачалыкъ-шагьарда 60-нчы йылларда урушбатчылыкъгъа къаршы о замангъы Сингапурну премьер-министри Ли Куан Ю ябушув башлагъанда, онда яшайгъан адамлар премьерни гьаракатын кюлкюге сала болгъанлар. Неге десе, онда да гьар этилеген къуллукъ саялы чиновник урушбат ала болгъан. Шо аврув онда да онча да адатлангъан болгъан чы, оьзюню пачалыкъ борчларын кютеген чиновникге урушбат бермесенг, бир къуллукъ да этилмей болгъан. Онда да урушбатчылыкъ адамланы къанына синген болгъан. Амма Сингапурда ябушув гючлю башлангъан.
1970-нчи йылда урушбатгъа уьйренген бары да полиция къуллукъчулар ишден азат этиле. Жинаятчы уьюрлер ва оланы башчылары бары да урушбат алагъанланы къолда сакълай болгъанлар. Жинаятчы уьюрлени башчылары ёкъ болгъанны халкъ билме де билмей къала. Къувун гётерегенлер онда да болгъан, тек пачалыкъ гьакимлер жинаятчылыкъны башчыларына не болгъанны билмейген болуп къалгъанлар.
Урушбат ала деп белгили болгъанлагъа Сингапурда ерли акъча булан 100 минг доллар (2 миллион 800 минг манат) къоду салына, бары да мал-матагьы чыгъартылып алына ва он йылдан артыкъ болжалгъа о адам туснакъ этиле. Янгыз такъсырлав къолланып къалмай, о шагьар-пачалыкъда халкъны муштарлы этив де къоллана. Мисал учун, судьяланы йыллыкъ загьмат гьагъы США-ны 1 миллион долларына тенг. Башгъа къуллукъчуланы алапалары да кёп уллу оьлчевде.
Урушбат учун такъсырлав бары да адамгъа бирни йимик къоллана, тийме ярамайгъанлар оларда ёкъ деп айтыла. Мисал учун, табиатгъа къарайгъан министр туснакъгъа салынгъан, милли масъалалагъа къарайгъан министр де, урушбатчылыгъы аян этилгенде, оьз-оьзюне уруп оьлген.
Ли Куан Ю о реформаланы башлагъанда, шо къуллукъну беклешдиреген ахтарыв комиссия къура. Муратгъа етишмек учун не къайданы къоллама да ярай деп шулай гезиклерде айтыладыр. Дурус да дюр.
Гьали о шагьарда-пачалыкъда урушбатчылыкъны тергев иш онча да къатты салынгъан деп айтыла чы, адамны оьзю алагъан гьакъдан яшав даражасы артыкъ буса, ол адам шоссагьат гьисапгъа алына.
Оьзлерде эркинлик оьр даражада салынгъан деп макъталагъан США-да оланы дав савут янгылыкъларын Россиягъа сатагъан адам гьалиден 20 йыллар алда билинди. Не себепден тутулгъан? Ихтиярланы якълайгъан къурумлар ол алагъан гелим ону яшав даражасындан кем деп гьисап этген ва ахтарыв иш юрютюп, США-ны янгылыкъларын бизин пачалыкъгъа сатагъанны аян этген. Адамны гюнагьлайгъан къурумлар шолай гезиклерде гюнагьлавгъа далиллер гелтирме борчлу да тюгюл. Гюнагьланагъан адам булай гелим де алып, багьалы автомобиль алма яда уьйлер къурма акъча къайдан гелгенни оьзю англатма герек бола.
Дагъыстан Республикагъа хоншу Мычыгъыш Республикада да масъала шолай салынгъан деп айталар. Республиканы Президенти Рамзан Къадыров урушбат алагъан оьзюню ювукъ къардашларын да, туснакъгъа салмаса да, ишинден тайдыра деп айталар. Шо саялы буса ярай гьалиги Грозный шагьар Сингапургъа ошаш гелегени де.
Бирдагъы-бир мисал. Бу макъаланы авторуна къардаш адам Арабыстанда бизнес ёлбашчысына «Джип» автомобиль алып геле. Иранны территориясындан чыгъагъанда олар оьзлер тутгъанмы яда Иранны законлары шолаймы, оланы полицейский оздура болгъан. Полицейский шу «Джип» автомобилге бизде 50–60 минг доллар бере деп айта. Оьзлер 15–20 минг долларгъа алгъан автобилни бизинкилер огъар 30–40 минг долларгъа сатма рази болалар. Иранлы къоркъуп, агъарып къала. Сизин булан булай сатыв-алыв этгенни, мен акъча къазангъанны ёлбашчыларым билсе, мени ишден къувалай. Аллагьисен, дагъы айтмагъыз о сёзлени деп ялбара.
Урушбатчылыкъны енгген пачалыкъланы мисалы гёрсетеген кюйде, о уьлкелерде бу зараллы къылыкъ закон къабул этилген булан тайып къалмай, тюрлю-тюрлю даражада гюч этивлер, такъсырлавлар, ватандашланы эркинлигин къыйыкъсытывлар къоллана.
Бизде закон оьзлюгюнден яшавгъа чыкъма герек деп гьисап этиле. Нечакъы онгайлы шартлар яратылса да, адам оьзюне пайда гелтиреген алымны ташлап болмай. Яшав сынав гёрсетеген кюйде, яшав даражаны, къылыкъны тёбен даражасындагъы адамлар шо хасиятдан дагъы да кёп къыйналып арчылалар. Бир гезик ёлларда низам болдурувгъа къарайгъан къардашым булан районгъа барабыз. Шагьарны Хасавюртгъа бурулагъан ериндеги постдагъы бир къуллукъчу булан ол этген лакъырны эсгерме сюемен. «Сени чи бугюн ишлемейген гюнюнг, мунда не этесен?» «Яхари, агъай, ахшамгъа яшлагъа «чайгъа» зат чыгъармаса боламы?»
Сингапурну мисалгъа гелтиргенде, озокъда, 5 миллион адам яшайгъан шагьарны-пачалыкъны да, 150 миллион адам яшайгъан Россияны да тенглешдирмек дурус болмас дейгенлер болар. Амма бизде дюньягъа белгили бай болгъанлар 5–10 йылны ичинде миллионлар, миллиардлар булан байлыкъ топлап бажармайгъанны гиччи яш да биле. Тек олар нечик бай болгъанны, олагъа олай байлыкъ къайдан гелгенни ахтарагъанлар ва о гьакъда маълумат къуралларда язагъанлар гёрюнмей.
Бизде гьалиге шо ябушув совет девюрдеги атланы капиталист девюрню атларына айландырса бола деп гьисап этиле. Шо саялы буса ярай, «милиция» деген сёз «полициягъа» айлангъаны. Миллиардланы урлайгъан министр туснакъгъа тюшмей, тахшагьарыбызны башчысыны къатыны уьлкени инг де бай тиштайпасы нечик болгъаны ахтарылмай. Депутатлар буса мал-матагьын гёрсетеген декларациягъа топлангъан 15–20 минг манатлыкъ автомобилин, яшайгъан къалаларыны орнунда, 1–2 уьйлюк квартирин гёрсетелер.
Урушбатчылагъа къаршы ябушагъан адамлар оьзлер таза да болуп, башгъалагъа уьлгю гёрсетмесе, эсгерилген мисаллар гёрсетеген кюйде, мекенли чаралар гёрмей, къуру сёз булан уьлкеде низам салма тынч тюгюлдюр. Таза яшавну сюеген халкъыбыз законлар яшавгъа чыгъарагъан къаттылыкъны якъласа тюгюл, олагъа къаршы чыкъмас эди.
А.ГЬАМЗАЕВ.
