Къаягент районда артдагъы йылларда бар имканлыкълагъа гёре юрт хозяйствону ерли мердешли тармакъларын оьс­дюрювге бир къадар тергев берилегени ачыкъдан гьис этиле. Юзюмчюлюк, бавчулукъ, ашлыкълар оьсдюрюв, овошчулукъ районну экономикасын белгилейген аслу тармакълар санала.

Тюзю, мунда арт вакътилерде оьсюмлюкчюлюк тармакъны оьсдюрюв булан янаша гьайван-мал сакълавгъа, къушлар оьс­дюрювге де тергев бериле десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.

Районну экономикасын гётеривде бугюн не йимик онгайлыкълар пайдаландырыла, ерли умуми малланы оьлчевлерин артдырмакъ ва шолай да оьсдюрюлеген продукцияны оьзюне токътайгъан багьаларын тёбенлешдирмек учун не зат етишмей?

Уьстде эсгерилген ва башгъа тюрлю масъалаланы гьисапгъа алып, бизин мухбирибиз бугюнлерде Къаягент районну юрт хозяйство управлениесини начальниги Уллубий  Агьматов булан лакъырлашгъан.

Тёбенде шо лакъырлашыв «Ёлдаш» газетни охувчуларыны тергевюне де бериле.

 

 

– Уллубий Магьамматович, районда «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген Дагъыстанны социал-экономика якъдан оьсдюрювню проектине кюрчюленип не йимик ишлер этиле?

 

– Лап да къолай йылларда совет девюрде, дагъысын айтмагъанда, Къаягент ра­йонда 70 минг тонгъа ювукъ юзюм салкъын гесиле эди. Емиш, овощлар оьсдюрювде, гьайванчылыкъ тармакъда етишилген уьстюнлюклери саялы, «Кировский», «Каспий», «Чкаловский» юзюмчюлюк совхозлар республикабызны гьюрметлев доскасында алдынлыланы сыдырасында бола эди. «Гьапкъайгент», «Гьюсемегент», «Герга» совхозларда да макътавгъа ла­йыкълы натижалар къолда этиле эди. Шону учун олар ВДНХ-да да ортакъчылыкъ этегени гьакъда айтсам да, кёп зат англашыла.

Райондагъы 8 ГУП-дан 3-сю тюгюл гьали хайыргъа ишлемей. Шону гьисапгъа алып, районда арт вакътилерде юзюмлюк­лени майданларын генглешдирив, шону натижасында зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы борлаланы орнатыв агьамиятлы борч болуп токътай. Неге десегиз, белгили себеплеге гёре алдагъы юзюмлюклерибизни умуми майданларыны уьчден бир пайы тюгюл къалмагъан. Тюзюн айтсакъ, савлай республикабызда къайтарылагъан юзюмню уьчден бир пайы, демек, 30-40 минг тоннасы гьали де Къаягент районну юзюмлюклеринде оьс­дюрюле ва къайтарыла.

Юзюмчюлюк, авур буса да – гелимли тармакъ. Юзюм борла гьалал къуллукъгъа лайыкълы къайтарышын эте. Экономикасы оьсген европа пачалыкъларда да юзюмчюлюк бюджетлеге лайыкълы къошум береген тармакъ саналагъанын тергевсюз къойма ярамай. Бизин районда шону учун онгайлы табии шартлар бар. Районубузда бажарывлу, сынавлу юзюм оьсдюрювчюлер де яшай. Оьтген йыл районда оланы гьаракаты булан 315 гектар майдангъа шолай янгы юзюмлюклер ва 35 гектар авлакъгъа емиш тереклер орнатылды.

Тюзюн айтгъанда, тюзлюклер чачывда, язлыкъланы оьсдюрювде,  шолай имканлыкълар толу кюйде къолланмай.

 

– Не саялы, ким четим эте?

 

– Къаягент районда артдагъы бир нече йылны ичинде ГУП-лагъа къаршы турувлар токъталмай. Неге тюгюл, ерли миналы халкъланы топуракълары, адамлар булан гьакълашмай туруп, законланы да бузуп, пачалыкъ еслигине айландырылгъан эди. Шо ерли халкъны бугюн де гьакитип тура. Башлыгентде, Оьтемишде, Къаранайавулда уллу жыйынлар, митинглер оьтгериле. Къаягентде, Гьюсемегентде де шолай митинглени оьтгермеге къаст этиле.

– Олар не сюе?

 

– Олар сюе оьзлени миналы топуракъларына оьзлер ес болмагъа. Гьали де ГУП-ланы топуракъларын ерли муниципал къурувларыны еслигине гёчюрмекни талап эте. Акционер жамиятланы къурувгъа, приватизациялашдырывгъа районну халкъы рази тюгюл. Узун сёзню къысгъасы, топуракъны къысматы бугюн бизин учун аслу масъала санала.

 

– Уллубий Магьамматович, заман токътап турмай чы. Митинглер, къаршы турувлар булан алгъа салынгъан жавап­лы борчланы нечик яшавгъа чыгъарма бажарыла?

 

– Мен чакъда-чакъда ерлердеги юрт хозяйство предприятиелерде боламан, сабанчылар булан ёлугъаман. Оьзюм де, заманны къолдан чыгъармайлы, асувлу къоллама тарыкъ деп олагъа таклиф этемен. Мисал учун айтгъанда, юзюмлюклени майданларын артдырмакъ учун техника, хаммал ва оьзге тюрлю имканлыкълар тарыкъ. Шону гьисапгъа алып, биз районда «Янгы Викъри» СПК-ны кюрчюсюнде уллу питомник ачма умут этебиз. Шону учун гьазирлик де гёрюлюп тура. Эсгерилген кооперативде йылда 2 миллион къы­йылгъан яда аврувлагъа чыдамлы борлаланы оьсдюрме имканлыкълар болажакъ. Озокъда, питомникде оьсдюрюлген юзюм борлаланы уллу авлакълагъа яймакъ учун, тийишли техника базасын да болдурма тарыкъ.

 

– Районда юзюмлюклени орнатыв ва борлаланы къуллукъларын кютюв булан машгъул болагъан хас предприятие къурулгъан эди чи. О не булан машгъул бола?

 

– Шо да, ГУП деп ат берилип, законсуз къурулгъан эди. Бугюн шону башын тутгъан адам да бизин районлу тюгюл. Огъар къаршылыгъым ёкъ ким болса да, тек шо машинлешдирилген предприятие арт вакътилерде къайда ишлейгени, не булан машгъул болагъаны магъа да белгисиз. Биревлер айтагъан кюйде, шо предприятие Дербент бойда заводлар учун юзюмлюклени орнатыв булан машгъул болуп тура.

 

– Олай болгъанда, къаягентлилер авур ишлени машинлешдиривден магьрюм къалгъанмы? Не этмеге герек?

 

– Бизин райондагъы алдагъы «Сельхозтехниканы» мал-матагьын, техникасын приватизациялашдырып къурулгъан эди шо заман ГУП да. Озокъда, шо янгылышны алдын алма тарыкъ ва шону кюрчюсюнде МТС-ни янгыртма тюше. Мени пикрум шолай. Шону учун имканлыкъланы ахтара туруп, гьали-гьалилерде мен Краснодар крайгъа да барып, ерли сынав булан таныш болуп къайтдым.

 

– Уллубий Магьамматович, озокъда, четимликлер районда аз тюгюл. Буса да, бир йимик шартларда ишлейген ГУП-ланы ва сабанчы агьлюлени юзюм оьсдюрювдеги натижалары башгъа-башгъа неге бола?

 

– Дурус айтасан. Сабанчы агьлюлерде бир нече гектар ерни онгача ишлетегенлер гьар гектарындан 250, гьатта 300 центнер тюшюм къайтара. «Кировский», «Каспий» ГУП-ларда да (директорлары Бурлият Гьажиева ва Къурбан Гьабибов) натижалары яман тюгюл, гьар гектарындан 100–120 центнерден де къолай юзюм салкъынлар гесиле. Къалгъан ГУП-ларда гьал бузукъ ва тюшюмлери юрекни рази къалдырмай. Тюзю, «Оьтемиш» ГУП-да да ( директору Асланали Ибрагьимов) гьал къолайлаша бара. Айтмагъа сюегеним, юзюмню ва оьзге продукцияны оьлчевлерин, сан янын къолайлашдырывда  хозяйстволаны башчыларыны бажарывлулугъундан, демек, борчларына намуслу кюйде янашывундан да кёп зат гьасил бола. Шолай юрт хозяйство предприятиелерде загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдалары да къоллана. Касбучуланы, механизаторланы, ишчилени намуслу загьматы материал ва ругь якъдан да тийишли даражада иштагьландырыла.

 

– Районда юзюмлюклени умуми майданы бугюнлерде нече гектаргъа етише?

 

– 4 минг гектаргъа ювукъ бар. Шоланы 3500 гектары ГУП-ланы юзюмлюклери санала.

 

– Сугъарыв ишлени гьалы нечикдир?

 

– Белгили болгъаны йимик, бизин ра­йонну топуракълары къургъакъ авлакълар санала. Янгур болса, бары да авлакълар айына, яшнай. Къургъакъ йылларда уллу хозяйстволагъа сув етишмей четимликлер бола. Гьамри оьзенни суву да осаллаша. Буса да сабанчылар къыйынлыкъланы енге. Нечик десегиз, оланы гектарларыны ювугъунда уллу сув сакъланагъан къураллар ерлешдирилген. Сонг да, сабанчылар сугъарывну тамчылатып йибереген къайдасын къоллай. Уллу хозяйстволарда сугъарывну масъаласы къыйын чечиле. «Кировский» совхозда да 50 гектары тамчылатып сугъарыла демеге ярай. Айтмагъа сюегеним, сув болмаса, юзюмлюклени гектарларын къолайлашдырыв осал юрюле.

 

– Уллубий Магьаммович, сугъарывну масъаласы къачан чечиле?

 

– О гьакъда бир токъталмай сёз юрюлегенли муна арадан 5 йыл оьтдю. Районгъа Дагъыстанны алдагъы башчысы гелип сёз берди. Гьалиги Башчысы Рамазан Абдулатипов да оьзюню Къаягентде болувунда шо масъаланы бирдагъы да гётерди. Неге тюгюл, ол айтгъан кюйде, Къаягент райондагъы «Кавказ» деген федерал ёлну эки боюндагъы топуракъланы юзюмлюклерден толтурмакъ учун бир башлап авлакъланы сугъармагъа сув тарыкъ. Самур ва Солакъ оьзенлени сувлары бизин районну топуракъларына етишип токътагъан. Шоланы сувундан авлакъланы, кёп йыллыкъ ва бир йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени сугъармакъ учун ер-ерде уллу сув гьавузлар къурма гёз алгъа тутулгъан. Тек гьалиге ерли шону учун акъча маялар табылмай тура.

 

– Райондагъы мадарлы адамлар акъча маяларын топуракъны ишлетмек учун неге къолламай? Тышдан гелип ятлар ишлетеген къайданы да олар къабул этмеген сонг, дагъы не этмеге герек?

 

– Сен шо соравну тюз саласан. Тек бизин районда да топуракъны оьз гючюне, харжына ишлетегенлер ёкъ тюгюл. Арт вакътилерде теплицалар къурагъанлар оьз акъча маяларын къоллап къазанч этмеге къарай. Гьюсемегентде Альберт Вагьабов, Зульпукъар Давутов, Гьапкъайгентде Марат Омаров ва шолай башгъалары бар…

 

– Районда Первомайскоедеги шампанское чагъырлар чыгъарагъан заводну ва Къаягентде яшлар учун сурсат маллар чыгъарагъан заводну къурулушлары неге башланмай?

 

– Шоланы «Дагвинону» харжларына къурма умут этиле эди. Гьали ГУП-ланы ва «Дагвинону» арасындагъы байлавлукълары белгили себеплеге гёре шо ишлени башлар йимик шайлы тюгюл.

 

– Уллубий Магьамматович, натижада авлакълар бошуна къала, топуракъгъа къуллукъ етишмей. Районну дазуларыны ичиндеги топуракъланы асувлу кюйде къолламакъ учун не этмеге тюше?

 

– Гьали-гьалилерде Бабаюрт районда дагъыстанлы топуракъчыланы биринчи форуму оьтгерилди. Бу масъала шо форумда да негьакъ гётерилмеген эди. Топуракъны толу кюйде агропромышленный тармакъны асувлулугъу учун къолламакъ муратда бир башлап ерли халкъланы миналы топуракъларын толу кюйде ерли муниципал къурулувларыны еслигине бермеге герек. Районгъа бугюнлерде Да­гъыстанны мал-мюлк министри А. Юзбеков ишчи сапары булан гелгенде де шо гьакъда ачыкъ лакъыр болду. Натижасы нечик болажа­гъын, озокъда, заман гёрсетежек. Гьали буссагьат да ГУП-ланы еслигинде 19 минг ва гёчювюл гьайванчылыкъ деп саналагъан отлавлукълар 16 минг гектар бар. Районну халкъы шоланы барысын да толу кюйде ерли муниципал къурулувларына бермекни талап эте.

 

– Талап тюз салына, шоланы яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлеген гьаракатыгъызда сизге биз де уьстюнлюклер ёрайбыз. Лакъырлашыв учун  заман тапгъаныгъыз саялы да сизге  баракалла.

 

– Сизге де савлукъ ва уьстюнлюклер ёрайман.

 

 

Лакъырлашывну язып гьазирлеген

Къ. Къараев.