Уллу Ватан дав хапарсыздан башлангъан деген хабар Дагъыстанны юртларына етишгенде, уланланы бириси Зайналабит Чериев, давну биринчи мюгьлетлеринден тутуп чапгъынчы душмангъа къаршы турма белсенип, асгерлени сыдыраларында бола.
Зайналабит, Капиркъумукъ юртдагъы школаны яхшы къыйматлагъа охуп битдирип, Дербент шагьардагъы педагоглар гьазирлейген училищеде де касбу билим ала. Ону да уьстюнлю кюйде тамамлагъан сонг, ата юртуна гелип, мунда муаллим касбуну юрютмеге башлагъан.
1937-нчи йылда ол Буйнакск шагьардагъы 5 номерли школада ана тил ва адабият дарсланы муаллими болуп чалыша.1940-нчы йылны май айында ону военкоматдан таба Адлер шагьаргъа денгиз ягъаланы къорувчу-якълавчу къуллукъгъа уьйретеген Дав-денгиз школасына охума йиберелер. Асгер опуракъланы гийдиргенде, оьзю-оьзюне оьзтёрече даражалы болуп гёрюнген Зайналабитни къуванагъан кююн ол оьзю булай суратлай: «Бизден насипли адамлар болуп болагъан ерде иш ёкъдур!» – деп ойлаша эдик».
Зайналабит муаллимлик ишин кёп сююп узатма уруна.
1941-нчи йылны яллав яй гюнюнде хапарсыздан дав башлангъан деген аччы хабар геле. Сентябрни 8-нде къолуна повестка алып, артындагъы гюн Зайналабит Новороссийскиге ёл чыгъа. Бу замангъа фашист елевчюлер, Къара денгизден тутуп, Балтыкъ денгизге ерлиги аралыкъдагъы топуракъланы елеп табыла.
– Эки-уьч гюнден Новороссийскиге гелип тюшдюк. Дав гьаракатларда ортакъчылыкъ этивню къайдаларын бир бошавсуз уьйренебиз.Октябрни 30–31-нчи гюнлеринде денгиз яяв асгер бёлюкню 8-нчи бригадасыны составында бизин «Кавказ» деген дав гемеге миндирдилер. Гечени къарангысындан уста кюйде пайдаланып, полковник В.А.Вильшанскийни командалыгъыны тюбюнде, узатывчу эсминецни гьызына тюшюп, Севастопольгъа багъып тербендик.
Белгили Бельбек дангылда окоплар къазабыз, душмангъа къатты къаршылыкъ билдирме гьазирлик гёребиз.Заманда бир фашистлеге чапгъынлар да этебиз. Шолай бир вакъти мен ерлешген окопгъа лап ювукъ гелип турагъан мазаллы немисни эс этдим. Ойлашып турмайлы, къолумдагъы тюбекни гёзлеп чакъдым. Немис солдат ерге авду да къалды. Шонда гёр тюбекни авазындан сонг чыгъып гетген къавгъаны, къалмагъалны. Эки де якъдан салып къызгъын атышыв башланып йибермесми. 15-20 минут узатылгъан атышывну натижасында душманны бёлюклери бир нече керен гьужум этме де къарагъан эди. Амма бизин асгерлер олагъа къаршы от-гюлле явдуруп, оланы топуракъгъа башын сукъма борчлу этдилер.
Магъа ювукъда атылгъан миномёт гюллени яркъычы саныма батгъанны сонг-сонг билдим. Насибиме, эки ёлдаш тезликде гётерип алып мени къоркъунчсуз бёлеклеге чыгъаргъан, сонг элтип лазаретге де тапшургъанлар. О эки де улан Къаранай юртдан мени яхшы таныйгъан адамлар болуп чыкъды. Мен Армавирни госпиталында ята эдим. Бакю шагьарны госпиталында да ятдым.
1944-нчю йыл яраларымны сав этип турагъанда, магъа уьйге къайтып сююмлю ишимни узатма изну берилди, – деп хабарлай эди ол савунда.
Зайналабит Чериев 45 йылгъа ювукъ ана тил ва адабият дарсланы юрютген бай сынавлу, абурлу муаллимлерден эди. Ол халкъгъа билим беривню отличниги деген гьюрметли атгъа да ес болду. Загьматны ва давну ветераны оьзюню оьмюрюн гьеч бир адам сёз айтып болмасдай уьлгюлю кюйде яшады. Ону макътавлу атын уланларыны уланлары бугюнлерде де абур-сыйдан тюшюрмей юрютелер.
Уланланы ортанчысы Салават Чериев 1916-нчы йылда тувгъан, Капиркъумукъ школада билимлер алгъан. Торайып гелеген оьрюм яш Буйнакскидеги педагогика училищеге завхоз болуп ишге алынгъан. Асгерге чакъырылгъынча алда ол Буйнакск шагьардагъы басмаханада печат этивню устасы гьисапда да загьмат тёкген.1939-нчу йыл ону асгерге чакъыралар. Салават эшелон булан суткалар юрюп, Йыракъ Гюнтувушдагъы Благовещенск шагьаргъа гелип токътай.
Дивизия бек къыйынлы шартларда фашистлени от-гюллесини тюбюнде артгъа тартылмагъа борчлу бола.Белгород шагьарны ювугъунда таза къазапланып турагъан асгерчилер душман булан бетге-бет токътап, оьжетлик булан ябушув юрютелер.Эки де якъ уллу тас этивлеге тарыгъан.Шолай къызгъын ябушувну вакътисинде Салаватгъа авур яра тийген. Ону заманында дав майдандан чыгъарма имканлыкъ болгъан.Башлап Ярославль шагьарны госпиталында, сонггъа таба Чебоксарыда гос­питалда узакъ айлар ята.
Къолайгъа къайтгъанда, къаркъарасын беклешдирмек учун алты ай болжалгъа уьюне йиберелер. Мунда да Салават бош турмагъан.Ерли комендатураны начальнигини къуллукъларын кютген. Алты айдан сонг ону Грузияны Дулети шагьарына асгер бёлюкню ашханасыны заведующийини къуллугъуна белгилегенлер. Сонггъунда ол Орджоникидзе ва Ростов шагьарларда 1949-нчу йыл болгъунча асгер къуллукъларда ишлеген.
Чериевлени уьчюнчюсю Юсуп Буйнакск шагьардагъы яшлар бавунда исивню сакълавчу – кочегар, артда буса машин гьайдавчу болуп ишлей. Дав башлангъан деген хабар гелгенде, ол оьзюню машини де булан фронтгъа гете. Моздокну боюндан башлап, Ростов, Киев, Житомир шагьарланы азат этив компанияларда ортакъчылыкъ эте, инамлы техникасы булан Румынияны, Венгрияны, Польшаны, Чехословакияны дав ёллары булан нечесе минг чакъырым мезгиллени башдан гечире. Фронтну талапларын кюте туруп, ол ташыгъан чакъы дав савутну, ашамлыкъ-сурсат малланы, жанлы асгерчилени гьисабын чыгъарма да тынч масъала тюгюл.
Будапештде болгъан къуванчлы бир агьвалат Юсупну эсинден бир заманда да таймагъан.
– Машинни сурсат юклеме салып, ягъада папирос къабуздуруп тураман. «Юсуп, ва Юсуп!» – деп къычырагъан тавушну эшитемен, тек ким экенни англамай тураман. Бурулуп йиберсем, бир таныш келпетли офицер чинли адам магъа багъып геле. «Багь, Жора Крутов, сен де къайдан чыкъдынг?» – деп, мен де юрюп йибердим. Къучакълашып битгенде, шайлы лакъыр да этдик. Тёшю орден-медальдан толгъан Жора давну алдында Буйнакскидеги военкоматда ишлей эди.., – деп хабарлады.
Юсуп Чериев Уьстюнлюкню гюнюн Берлинге етме 25 чакъырым къалып турагъанда къаршылай. Ол япон милитаристлер булангъы ябушувларда да ортакъчылыкъ эте. Машин гьайдавчу, къоччакъ фронтовик Юсуп Чериевни тёшюн дав орденлер ва медаллар безендире эди. Агъалары йимик ол да уьйге эсен-аман къайтып, парахат заманларда да Ватанны бирлигин, байлыгъын оьсдюрмек мурат булан узакъ йыллар къайратлы кюйде чалышды.
Гьюрметли охувчулар, бугюн мен сизге бир агьлюде тувуп оьсген, гьали о дюньягъа гёчген уьч агъа-инини, къыйынлы буса да, макътавгъа лайыкълы яшаву гьакъда билгенлеримни айтдым. Олай намуслар гьар-бирибизни башыбызгъа да тюшме болагъанны бир де унутма ярамай. Гьар не къыйынлыкълагъа да гьазирлик гёрюп турмакъ эргишини биринчи борчудур. Вассалам, ваккалам.

Казим КАЗИМОВ.

Агьлю архивден алынгъан суратлар.