Россияны аграр республикасы гьисапда танывлу Дагъыстанда артдагъы йылларда бавчулукъ ва юзюмчюлюк тармакъланы оьсдюрювге берилеген тергев артып тербей. Шону натижасында емиш тереклерден ва юзюм борлалардан къайтарылагъан тюшюмлени сан янын ва  оьлчевлерин артдырывгъа да имканлыкълар къолайлаша.

Шо гьакъда бугюнлерде «Россельхозцентрны» Дагъыстанда иш гёреген бёлюгюню сиптечилиги булан Дербент районда сынав алышдырыв семинар оьтгерилди. Арагъа салынгъан агьамиятлы масалагъа байлавлу болуп генг кюйде гьакълашыв болду. Ахырында эсгерилген къурумну региондагъы башчысы Жанна Къазанбиева республикабызны маълумат къуралларыны къуллукъчуларына гьакълашывланы барышына байлавлу болуп баянлыкъ берди.

 

– Гертиден де, Дагъыстан Россияда бавчулукъну ва юзюмчюлюкню отаву гьисапда танывлу, – деди Жанна Къазанбиева. – Айлана ягъыбыздагъы къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып, бавчулар да, юзюм оьсдюрювчюлер де тюшюмлени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан, чёп отлардан къорумакъ учун юрюлеген гьаракатда борчларына намуслу кюйде янашма къасткъыла. Оьсдюрюлеген тюшюмлени сан яныны даражасына гёре хайыры да арта. Бизин коллективни касбучулары да оьзлени ишчи сапарларындагъы юзюмчюлер, бавчулар, авлакъчылар булангъы ёлугъувларда ва сынав алышдырыв жыйынларда шо гьакъда пайдалы таклифлер бере. Базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде тюшюмлени тазалыгъына, сан янына гёре къоллавчулар да къыйматлай. Бугюнлерде Дербентде оьтгерилген сынав алышдырыв семинар да шолай агьамиятлы масаланы айланасында юрюлдю. Биринчилей, тереклени ва юзюм борлаланы орнатагъанда алданокъ ерли шартлагъа къыйышывлу тюшюмлю, сан янлы жураларын тангламаса, хайыр алмагъа четим бола. Уьстевюне, тёкген къыйынынг, этген къуллугъунг-харжынг къолдан чыгъып, продукцияны оьзюне токътайгъан багьалары артагъаны да теренден ойлашмагъа ­борчлу эте.

– Зараллы жанланы, аврувланы, чёп отланы амалгъа геливю де табиатда болуп турагъан алмашынывлар булан туврадан-тувра байлавлу. Кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени чыдамлы жураларын оьсдюрмек учун бизин республикабызда не йимик имканлыкълар бар ва пайдаландырыла?

– Гьалиги заманда Дагъыстанны тавтюп, тюзлюк бойларында  юзюм борлалар ва шолай да емиш тереклер бийлеген майданланы умуми къадары 60 минг гектарлагъа ювукълашгъан. Юзюмню ва емишлени сайламлы жураларын оьсдюрювге байлавлу болуп тереклени ва борлаланы ерли шартлагъа къыйышывлу чыдамлы жураларын артдырмакъ учун бизин республикабызны районларында башгъа-башгъа бойларда 11 питомник къурулгъан ва пайдаландырыла. Тав, тавтюп, тюзлюк бойда шону учун ахтарыв ишлер, сынавлар оьтгерилегени англашыла. Буйнакск, Магьарамгент районлардагъы сынав станцияларда шо иш айрокъда къурумлу кюйде юрюле.  Гергебил районда кюрегени, Шамил районда шапталны ерли шартлагъа къыйышывлу журалары оьсдюрюле ва сан яны тетиксиз мол тюшюмлер къайтарыла. Дербент, Къызлар, Хумторкъали, Къызылюрт, Бабаюрт, Акъуша, Лаваша районларда да овощланы ерли журалары оьсдюрюле. Шолагъа базарларда оьзлер къоллавчулар да тийишли багьа бере ва къыйматлап ала. Айтмагъа сюегеним, бавчулукъда ва овощлар оьсдюрювде  Дагъыс­танны башгъа-башгъа районларында арадан оьтген вакътини ичинде бай сынав толангъан. Эсгерилген питомниклерде ва оьзге ерлерде йылда миллионлар-миллиардлар булангъы тереклер ва борлалар, шитил оьсдюрюле. Шоланы сан янына байлавлу болуп бизин касбучуларыбыз районларда ишчи сапарларында тергевлер булан машгъул болагъанда кемчиликлени алдын алмагъа кёмек этегени де мердешге айлангъан.

– Тюзюн айтгъанда, базарларда ва башгъа сатыв юрюлеген ерлерде хас эшагьатнамаларсыз, къайда оьсдюрюлгени белгисиз сатылагъан тереклер, борлалар, уьлкюлер, шитил къаршылаша. Алывчуланы шолардан къорумакъ учун не йимик чаралар гёрюле?

– Дагъысын айтмагъанда, 2023-нчю йылда бизин къурумну къуллукъчуларыны гьаракаты булан 8 миллион къыйылгъан емиш терек­лер тергевлерден чыгъарылгъан ва тийишли шагьатнамасы токъташдырылып, сонг пайдаландырывгъа берилген.

– Гюзде денгиз бойдагъы юрт хозяйство топуракъларда борлаланы ва емиш тереклени орнатыв генг къайдада оьтгериле. Орнатыв ишлеге алданокъ нечик гьазирленмеге ва янашмагъа тарыкъ бола? Сизден таклиф – бизден иш!

– Биринчи таклиф; гьар районда ерли гьава шартларда амалгъа гелген мердешли жураларын ахтарып къолламагъа тарыкъ бола. Тавдан тюзге яда буса тюзден  тавгъа гелтирилген тереклерден пайдаланмагъа таклиф этилинмей. Тавтюпден гелген орман тереклер де тюзлюк бойда осал торая. Тереклени, емиш уьлкюлени ва борлаланы орнатагъан заманда яралангъан яда буса артыкъ узун болуп оьсген тамурларын бутап тайдырмагъа тарыкъ бола. Орнатагъанда къыйылгъан ериндеги тюпгюч бар ери топуракъны тюбюне басдырылмай, уьстде къала ва гюнжувакъгъа бакъдырыла. Экинчиси, кёп тарыкъсыз бутакъланы-бюрлени къоймай бутап орнатмагъа тарыкъ. Бирдагъы агьамиятлы так­лиф – бизин республикабызда топуракъланы даражасы да башгъа-башгъа. Шону учун топуракъ есилери дачаларындан асувлу кюйде пайдаланмагъа сюе буса, мисал учун айтсакъ, Каспийск, Магьачкъала бойларда яшай­гъанлар бизин касбучуларыбыз булан гьакълашып иш гёрсе асувлу болур. Айтмагъа сюегеним, биздеги лаборатория, производство ва шолай да оьзге бёлюклерде бажарывлу касбучулар ишлей ва топуракъны, юрт хозяйство оьсюмлюклени даражасын да, къайсы кюйлевючлерден пайдаланма тюшегени гьакъда да ахтарып,  аянлашдырып баянын бережек.

– Гюзде орнатылынгъан тереклер, борлалар бек тутагъаны белгили. Тюзлюк бойда тереклени ва борлаланы не заман орнатмагъа таклиф этилине, къайсы айда?

– Йылны 11-нчи айы, маййилик, лап да онгайлы заман. Тереклени япырагъы тёгюлюп битген сонг орнатыв ишлер башлана. Шо заман топуракъны бавукълугъу да шайлы бола. Буса да, орнатгъан сонг да арты булан тамурлары ерин табып, къышны алдында токъташсын учун, тойдуруп сугъар­магъа таклиф этилине.

– Ноябр айда зараллы аврувлагъа, зиянлы жанлагъа дарман урув нечик юрюле?

– Япыракъ тёгюлген сонг дарман урмагъа ярай. Дарман урулгъан ерлерде япыракъларындан тазаламаса да, шолай ерлерде зараллы жанлар, аврувлар гюч этмей,  тереклер заралсыз язбашгъа чы­гъажакъ. Язбашда буса гечикдирмей янгыдан тазалав, дарман урув ишлер давам этилегени белгили.

– Тюзлюк бойда топуракъдан пайдаланагъанлар асувлу гьалда къараотну ( илму аты пырей) эбинден гелип болмай къыйнала. Шону алдын алмакъ учун не амал?

– Гиччи топуракъ пайларындан пайдаланагъаналар терен этип къаза, тюпде тамурун къоймай жыйып къыргъа ташлай. Къараотну тюзлюк бойдагъы отлавлукъларда иш этип чачып ем учун къоллайгъаны белгили. Уьс­тевюне, ол къайырчакъ, батмакъ чёллюклени де заралланмагъа къоймай, дымлыгъын тийишли даражасында тас болма къоймай сакъламагъа кёмек эте.

– Чёп отланы гьакъында сёз юрюле болгъандан сонг, бу ерде тамурсуз оьсеген сари чырмавукъну гьакъында баянын берсек топуракъчылагъа-бавчулагъа кёмек болмасмы?

– Гертиден де, сари чырмавукъ назик бойлу тармурсуз яйыла­гъан зараллы оьсюмлюк, ону илму аты повилика. Юрт хозяйство оьсюмлюклени, айрокъда овощланы шитилин тораймагъа къоймай, чырмалып, бувуп, зайып эте. Шогъар байлавлу болуп, Россияны оьзге регионларында йимик, Дагъыстанда да топуракъчылыкъ булан машгъул болагъанлар чакъда-чакъда кант эте. Нечик яйыла, не этип алдын алмагъа бажарыла дейлер. Сари чырмавукъ аслу гьалда гьайванланы тюбюнден чыкъгъан къый болмагъан полугъу къолланагъан ва терен сюрюлмейген ерлерде яйыла. Шону учун, сари чырмавукъну бажарыла туруп, оьсюмлюклер булан бирче алып чечек ачма къоймай тайдырмагъа таклиф этилине. Дачаларда, бавларда да топуракъны терен этип къазмагъа тарыкъ бола. Къый болмагъан полукъну къолламагъа ярамай. Сынавлу бавчулар гьайван-малланы, жанланы тюбюнден чыкъгъан полугъун тышда тёбе этип бир эки йылгъа къый болмагъа къоюп къоллай. Бир-бир чёп оьсюмлюклер учуп барагъан къушлардан тюшген насындагъы урлукълардан да тораймагъа бола. Айтмагъа сюегеним, повиликаны эбинден гелмеге бажарылмай буса, озокъда, агъулу гербицидлер де къоллана.

– Сари чырмавукъну эбинден гелеген гербицидлерден къайсыларын къолламагъа таклиф этилине?

– «Гезоград», «Тимус», «Рейтар», «Тарга» гьалиги заманда асувлу къоллана. Гербициделени ала­гъанда сакъ болмагъа тарыкъ. Хас тюкенлерден яда буса Интернетден таба ахтарып тапмагъа тюше.

– Бутав ишлеге байлавлу таклифлер бармы?

– Аслу гьалда бутав ишлер къагьрулу сувукълардан сонг, дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, эрте язбашда, март айда оьтгериле. Бутав – жаваплы къуллукъ, сан яны акъсамайгъан кюйде сынавлу бавчуланы къолу булан оьтгерилмеге герек.

 

Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.