Хасавюртда чыгъагъан «Къумукъ тюз» деген газетде 17-нчи январда шаир ва муаллим Мусапир Батыров, «Къысмат» деп ат да тагъып, дёртлюк чыгъаргъан. Муна шо:
Тюнегюн тёш чыгъарып,
Бугюн гююп, агъарып,
Тангаласы туманлы,
Муна Къумукъну гьалы.
Инсан ичиндеги оюн, миллетни гьалын оьзю сезеген кюйню чебер сёз булан суратлагъан. Огъар сесленип, Хожа-Агьмат (газетде фамилиясы ёкъ, тек, биз ёрайгъан кюйде, яхсайлы Хожа Акавов болма герек) ва Маккашарип Акаев 14-нчю февральда бири – етти куплет, бириси беш куплет жавап язгъанлар. Къысгъа сёзге узун жавапны англама ярар эди, эгер шо жаваплар Мусапирни пикрусуну гьакъында буса. Тюгюл чю… Олар Мусапирни пикрусуна теренлешмей, ону менлигине тиеген сёзлени язгъан. Шо яхшы тюгюл. Тек бу – масъаланы бир яны. Башгъа яны да бар. Лакъыр шо гьакъда.
Аста къоюгъуз, ёлдашлар, Мусапир малайик тюгюл. Сиз де тюгюлсюз, мен де тюгюлмен. Тек ол миллетни сёкмеген. Миллетни ол бизден кем де сюймейдир ва шо сёзлени де миллет тарыгъан гьалгъа талчыгъып язгъан болажакъ. Шо гьалны суратламакъ учун буса дагъы да аччы сёзлер тийишли. Не уьстюнлюклеге етгенбиз хасавюртлу къумукълар артдагъы 20–30 йылны ичинде? Утдурувдан – утдурув! Бир-биревню сатывдан – сатыв! Тас этивден – тас этив! Аталарыбыздан къалгъан Хасавюрт шагьарда къайда бир сама къумукъ адамны уллу тюкени, базары ва шолай башгъалары? Къайда айтылгъан спортсменлерибиз? Уллу алимлерибиз? Бизнесменлерибиз? Гьакимлерибиз? Ва башгъалары…. Ёкъ десек де ярайгъан даражада.
Оланы ёкълугъуна гьеч бирев – не мычыгъышлы, не аварлы, не даргили гюнагьлы тюгюл. Алагъанлар биз берегенге ала. Утагъанлар бизден гючлю экенге ута. Биз буса алдырагъанлардан ва утдурагъанларданбыз гьалиге. Неге тюгюл де, оьз-оьзюбюзге гертини айтып, шо гертиден дарс алып, иш гёрюп бажармайбыз. Тюз затны, аччы гертини айтагъан оьз адамыбызны буса бетин талайбыз, уьстюне атылабыз. Оьзлени онгайы учун, гьакимликде де олтуруп, миллетин сатагъан вакиллерибизге бакъдырсагъыз шо итти окъларыбызны…
Герти халкъ шаир Акъай Акъаев де язгъанлай:
Бу недир пыса-пыса,
Бу недир къоркъа-къоркъа,
Болуп къалмагъа тура
Къумукътюз аркъа-торкъа.
Шолай Къумукътюз аркъа-торкъа болмасын учун бир-бирев булангъы сёгюшювлени ва бош оькюрювлени, макътанывланы къойма герекбиз.
Бир де битмейген макътанывлар боламы: асил халкъ, оьзден, чомарт халкъ – «ач гелгенни тойдургъан, геч гелгенни къондургъан» ва башгъалары. Болгъан бир заманлар… Шо хасиятлагъа гьали нечик айтылагъанны барыбыз да билебиз. Бугюнгюлер нетгенбиз? Гьалиги къумукъланы кёп яны шо Мусапир айтагъан кюйде: пысгъан, агъаргъан, адагъан… Шону учун тангаласы да туманлы. Ким билмей шону? Уллу да, гиччи де биле. Шогъар мюкюрлюк этип, эс табып, тюзленме сама къарамайбыз. Кемчилигибизни айтып, шону тюзлеме къарайгъанны орнунда, оькюрюп макътанабыз. Аталарыбызны уьстюнлюклери булан макътанабыз. Атанг булан макътанма, атынг булан макътан деген айтывну унутмайыкъ.
Дюр, алдагъы наслуларыбыз гючлю болгъан. Къайтып олагъа ошамакъ учун бизге башлап насыбыздан, кемчиликлерибизден тазаланма герек. Шону учун буса лап алдын бугюнгю гьалыбызны бар кююнде, герти сёз булан суратлап, арагъа салып ой къурма герекбиз. Сонг буса ёл да салып, шо ёлда ишлеме герек. Бизге гюч бережек бизин тамурларыбыз.
Мусапирни миллетни гьакъында туврасын айтмагъа тавакаллыгъы етишди.
Биз шолай ойлашабыз, гьюрметли охувчулар. Сиз нечик ойлашасыз: тарыкъмы бизге шо гертилик яда тарыкъ тюгюлмю?
P.S. Гьалиден 150 йыллар алдын Йырчы Къазакъ Сибирден булай язгъан:
Яратгъаным сюйсе бизин къайтарар
Оьзденлери къулгъа дёнген Къумукъгъа.
Магьаммат-апенди Османовгъа язгъан кагъызында буса ол яхсайлы къумукъланы гьакъында дагъы да гючлю айтгъан:
Ахшам геч къайтып уьйлеринде ята,
Ант этип сакъатны тюгюл деп сата,
Беш шайы пайда учун атасын алдата,
Биринде тюзлюк ёкъ, тергесенг, Апенди.
Сен кёп де къолайсан эшитмей, гёрмей,
Бизин Къумукъну хабарын билмей.
Къалыр йимик гёрелер дюньяда оьлмей,
Умутлары уллу, къарасанг, Апенди.
Бир-бирине яман хыялда-къастда,
Иллагьи, тюз тюгюл къардаш да, дос да,
Досунг да гьарам, къарасанг аста-аста,
Тамаша, заманлар тюрленген, Апенди.
Бизде бир табун бар бири-биринден уста,
Очарда олтуруп, къатынлардай ясда,
Юз хабар чыгъарар ёкъ ерден эсде,
Туффу! Ягь, намус тас болгъан, Апенди.
Айтды-къуйтду сёйлемек – бу табунну иши,
Танглармы шо ёлну намусу бар гиши,
Хасап базарда, тюкен-очарда гьалиги гелиши,
Ахырларын Аллагь тюз этсин, Апенди.
Шо девюрде Къазакъгъа да «къумукъ тюгюлсен», «налат болсун» дейгенлер болгъандыр. Тек гьали олайланы атлары да унутулгъан, Къазакъны сёзлерин буса бугюнлерде де такрарлайбыз. Ону ярыкъ юлдузу бизге гьали де шавла бере.
Мунда биз Къумукъну тарчыкълы гьалыны гьакъында язылгъан Магьаммат Атабаевни: «…биревню сата буса, башлап къумугъун сата» деген, Бадрутдинни: «…ач гелген тиленчиден тойгъан къумукълу бетер!» деген ва оьзге шаирлерибизни аччы сёзлерин гелтирме болар эдик. Тек шо тюгюл бизин мурадыбыз… Оьзю оьзюню гьакъында аччы, тек герти сёзню айтып болагъан адам – гючлю адам. Шолай – миллет де. Оьз миллетини гьакъында шолай айтып болагъан шаирлерибиз болгъан сонг, биз де осал миллет тюгюлбюз. Шо – аслусу. Шону гертилемек учун бизин наслугъа ругьдан тюшмейли ишлеме, алгъа юрюме герекдир.
Рашит Гьарунов.
Суратда: Мусапир Батыров.
Измулла Гьажиев чыгъаргъан сурат.
