– Анвар Зиявутдинович, колхозлар, совхозлар бузулгъанда, Къарабудагъгент районда да фермер хозяйстволар, ижарачылар юрт хозяйствода загьмат тёкмеге башладылар. Бугюнлерде де онгача хозяйство къуруп ишлемеге сюегенлер бар. Озокъда, иши тюзелмек учун адам оьзю этеген ишни сырларын яхшы билмеге герек.
Бир танышымны уланы:
– Гюзлюк чачывну башламагъа сюемен, бир де къарамай участкамны сюрсем яхшы тюгюлмю? – деп сорай эди.
– Тюшюм алмагъа сюеген адам, участкасын сюргюнче алда, топурагъын азыкъландырмагъа герек. Топуракъ минерал яда ерли кюйлевюч полукъ булан азыкъландырыла. Ерли кюйлевюч учуз да дюр, ону гючю уьч йылгъа етише. Минерал кюйлевючню бир тону – 25–30 минг манат. Минерал кюйлевючню гючю бир йылгъа тюгюл етишмей.
– Бизин районда гюзлюк будайны къачан чачса яхшы?
– Дёргели, Къакъашура, Къакъамахи юртланы топуракъларында бираз тез чачмакъ маслагьатлы. Неге тюгюл, гюзлюк будай гюзде чыкъмаса, тамурланмаса, тюшюм бермей. Шо саялы сентябр айны 15-ден октябр айны ахырына – 25-не ерли чачылса яхшы.
Уллубийавулну, Манасгентни, Къарабудагъгентни топуракъларында гюзлюк чачывну он гюнлер гечигип чачса да, чакъ оьрде эсгерген юртланы топуракъларындан эсе исси болагъаны саялы, чачылгъан будай гюзде тамурлана. Озокъда, чачылагъан урлукъну сан яны болмаса, тюшюм аз бола.
– Райондагъы ГУП-лар, МУП-лар, СПК-лар неге гюзлюк будайны аз чача? Тюшюм де алдан эсе аз ала?
– Адамны баш рызкъысына тергев осаллашгъан. Тюшюмню аз алагъанына себеплер бар. Топуракъ азыкъланмай. Минерал кюйлевючлени алмай багьа деп. Ерли кюйлевючлер булан азыкъландырылмай гьайванлары ёкъ саялы. Шо саялы ерли кюйлевючю – полугъу ёкъ.
– Алда йимик районда гьабижай чачагъанлар да ёкъ чу.
– Ёкъ. Бу йыл, мен билеген кюйде, И. Къарабудагъовну атындагъы СПК «Байкъотан» участкада гьабижай чачса тюгюл, дагъы гьабижай чачгъан хозяйствону билмеймен. Шонда да гьабижайны ижарачылар чачгъан бугъай.
– Сиз бир нече йыл районда табиатны сакълайгъан комитетини председатели болуп ишледигиз. Сиз ойлашагъан кюйде, табиатны сакълав нечик болмагъа герек?
– Табиат – дюньяны бешиги. Адамгъа табиатсыз яшав ёкъ. Шо саялы табиатны ресурслары адамны яшав къураллары бола. Инсанлар материал ниъматланы, оьзлеге тарыкъ болагъан экономиканы ва социал яшавлукъ шартланы лап шо табии ресурсланы барлыгъындан болдура. Дагъы бир зат да тюгюл, жамиятгъа ашамлыкъ продукция, гьайванлагъа ем, яшавлукъ уьйлер, заводлар, электростанциялар, сугъарыв каналлар къурмакъ учун да табии ресурслар къуллукъ эте. Шолай болгъан сонг, бизин авлакъчыларыбыз, механизаторларыбыз, орманчыларыбыз ва оьзге касбучуларыбыз табиатны сакълавда англаву ва производство мердешлери болмаса ярамай. Мисал учун алгъанда, бизин топуракъгъа къаравубузну алайыкъ.
Бизде ташлангъан, халта басгъан топуракълар кёп бола бара. Юзюмлюклерден чыкъгъан топуракълар да «Герейтюз» авлакъда ёкъ тюгюл. Агрономия чараланы юрютювге, сюрювге, культивация этивге тергев осаллашгъан. Топуракъны эрозиясы – ону участкасыны бузулувуну гьалы ярайгъан зат тюгюл.
– Эрозия топуракъгъа нечик геле?
– Эрозия топуракъны дурус къолламайгъандан геле. Топуракъны сув булан бузулуву тюзлюк ерлерде кёп. Мисал гелтирейик, «Уллубийавул», «Манасгент» ГУП-ланы, Къарабудагъгент юртдагъы СПК-ны денгиз ягъадагъы топуракъларында сув агъа туруп, терен къарамукълар этген. Топуракъ йибиген чакъы, ону жувулуву гючлене. Ириген сувлар ургъа топуракъны бек буза. Шо саялы эрозия болмагъа имканлы топуракъланы къорумакъ пайдалы. Алимлер исбат этеген кюйде, топуракъны ана жынслы къатын 2–3 сантиметрге гелтирмек учун 200–500 йыл тарыкъ бола.
Топуракъ сув эрозиясы булан ябушувда агъачлыкъ сызакъланы уллу агьамияты бар. Тек, не пайда, совет гьукуматны вакътисинде этилген агъачлыкъ сызакълар къырылып бите тура.
– Анвар Зиявутдинович, баянлыгъыгъыз саялы баракалла.
– Сизге де баракалла.
Бир танышымны уланы:
– Гюзлюк чачывну башламагъа сюемен, бир де къарамай участкамны сюрсем яхшы тюгюлмю? – деп сорай эди.
– Тюшюм алмагъа сюеген адам, участкасын сюргюнче алда, топурагъын азыкъландырмагъа герек. Топуракъ минерал яда ерли кюйлевюч полукъ булан азыкъландырыла. Ерли кюйлевюч учуз да дюр, ону гючю уьч йылгъа етише. Минерал кюйлевючню бир тону – 25–30 минг манат. Минерал кюйлевючню гючю бир йылгъа тюгюл етишмей.
– Бизин районда гюзлюк будайны къачан чачса яхшы?
– Дёргели, Къакъашура, Къакъамахи юртланы топуракъларында бираз тез чачмакъ маслагьатлы. Неге тюгюл, гюзлюк будай гюзде чыкъмаса, тамурланмаса, тюшюм бермей. Шо саялы сентябр айны 15-ден октябр айны ахырына – 25-не ерли чачылса яхшы.
Уллубийавулну, Манасгентни, Къарабудагъгентни топуракъларында гюзлюк чачывну он гюнлер гечигип чачса да, чакъ оьрде эсгерген юртланы топуракъларындан эсе исси болагъаны саялы, чачылгъан будай гюзде тамурлана. Озокъда, чачылагъан урлукъну сан яны болмаса, тюшюм аз бола.
– Райондагъы ГУП-лар, МУП-лар, СПК-лар неге гюзлюк будайны аз чача? Тюшюм де алдан эсе аз ала?
– Адамны баш рызкъысына тергев осаллашгъан. Тюшюмню аз алагъанына себеплер бар. Топуракъ азыкъланмай. Минерал кюйлевючлени алмай багьа деп. Ерли кюйлевючлер булан азыкъландырылмай гьайванлары ёкъ саялы. Шо саялы ерли кюйлевючю – полугъу ёкъ.
– Алда йимик районда гьабижай чачагъанлар да ёкъ чу.
– Ёкъ. Бу йыл, мен билеген кюйде, И. Къарабудагъовну атындагъы СПК «Байкъотан» участкада гьабижай чачса тюгюл, дагъы гьабижай чачгъан хозяйствону билмеймен. Шонда да гьабижайны ижарачылар чачгъан бугъай.
– Сиз бир нече йыл районда табиатны сакълайгъан комитетини председатели болуп ишледигиз. Сиз ойлашагъан кюйде, табиатны сакълав нечик болмагъа герек?
– Табиат – дюньяны бешиги. Адамгъа табиатсыз яшав ёкъ. Шо саялы табиатны ресурслары адамны яшав къураллары бола. Инсанлар материал ниъматланы, оьзлеге тарыкъ болагъан экономиканы ва социал яшавлукъ шартланы лап шо табии ресурсланы барлыгъындан болдура. Дагъы бир зат да тюгюл, жамиятгъа ашамлыкъ продукция, гьайванлагъа ем, яшавлукъ уьйлер, заводлар, электростанциялар, сугъарыв каналлар къурмакъ учун да табии ресурслар къуллукъ эте. Шолай болгъан сонг, бизин авлакъчыларыбыз, механизаторларыбыз, орманчыларыбыз ва оьзге касбучуларыбыз табиатны сакълавда англаву ва производство мердешлери болмаса ярамай. Мисал учун алгъанда, бизин топуракъгъа къаравубузну алайыкъ.
Бизде ташлангъан, халта басгъан топуракълар кёп бола бара. Юзюмлюклерден чыкъгъан топуракълар да «Герейтюз» авлакъда ёкъ тюгюл. Агрономия чараланы юрютювге, сюрювге, культивация этивге тергев осаллашгъан. Топуракъны эрозиясы – ону участкасыны бузулувуну гьалы ярайгъан зат тюгюл.
– Эрозия топуракъгъа нечик геле?
– Эрозия топуракъны дурус къолламайгъандан геле. Топуракъны сув булан бузулуву тюзлюк ерлерде кёп. Мисал гелтирейик, «Уллубийавул», «Манасгент» ГУП-ланы, Къарабудагъгент юртдагъы СПК-ны денгиз ягъадагъы топуракъларында сув агъа туруп, терен къарамукълар этген. Топуракъ йибиген чакъы, ону жувулуву гючлене. Ириген сувлар ургъа топуракъны бек буза. Шо саялы эрозия болмагъа имканлы топуракъланы къорумакъ пайдалы. Алимлер исбат этеген кюйде, топуракъны ана жынслы къатын 2–3 сантиметрге гелтирмек учун 200–500 йыл тарыкъ бола.
Топуракъ сув эрозиясы булан ябушувда агъачлыкъ сызакъланы уллу агьамияты бар. Тек, не пайда, совет гьукуматны вакътисинде этилген агъачлыкъ сызакълар къырылып бите тура.
– Анвар Зиявутдинович, баянлыгъыгъыз саялы баракалла.
– Сизге де баракалла.
М.Османов.
