Белгили муаллим, таржумачы, адабият ахтарывчу «Къумукъну тарихи» деген китапны язгъан капиркъумукълу Магьаммат-Гьанипа Акаев тувгъанлы  80 йыл тамамлана. Ол ана тилге байлавлу маъналы макъалаланы автору гьисапда да охувчуларыбызгъа белгили болду. Юбилейин гёз алгъа тутуп, ону «Зор чёлню тынышы» деген китабыны гьакъында баш сёзню ва асардан бир гесегин охувчуланы тергевюне беребиз.

Адабият бёлюк.

 

Баш сёз

 

«Зор чёлню тынышы» деген бу китап капиркъумукълу  язывчу ва адабият ахтарывчу, Россияны язывчуларыны союзуну члени, Йырчы Къазакъны белгиси булан савгъатлангъан  Магьаммат-Гьанипа Акаевни бешинчи китабы деп ташдырып айтма болабыз.  1980-нчи йылларда  Салав Алиев булан бирликде олар «Революциядан алдагъы къумукъ адабиятны хрестоматия­сы», сонггъа таба 2001-нчи йылда Адилгерей Гьажиев булан «Абдурагьман Атлыбоюнлу-Къакъашуралы – къумукъ поэзияны классиги», 2013-нчю йылда Салав Алиев булан  бирге «Асрулар сезе гелген асил сёз» деген къумукъ адабиятны кюрчюлю антологиясыны биринчи китабын чыгъардылар.

2017-нчи йыл Магьаммат-Гьанипа Акаев «Къумукъну тарихи» деген китабында, къумукъланы лап бырынгъы  юртларыны бириси  Капиркъу-мукъну тарихинден таба бары да къумукъ халкъны тарихини теренине гирип, миллетни бугюнге ерли амалгъа геливю гьакъда оьзтёрече хабарлады .

Бу янгы китабына, йыллар уьстюнде ишлеп къумукъ тилге таржума этсе де, ятып тургъан Абдуллагь ибн Фаражны «Дадам Къоркъутну китабы» деген белгили асарын салмакъны тийишли гёрдюк.

14-нчю юз йылда айрыча китап болуп язылгъан бу уллу игитлик эпосу – тюрк тилли азербайжанлагъа, тюрклеге, тюркменлеге, уьзбеклеге, къазахлагъа ва оьзге халкълагъа ортакъ асар. Шо эпосну яратывда, чеберлик якъдан оьсдюрювде-тюрлендиривде бырынгъы къумукъ къавумлар да ортакъчылыкъ этген деп ташдырма толу ихтиярыбыз бар. Неге тюгюл, ону тили де къумукъ тилге ювукъ тил, онда Дагъыстандан хабар да бериле (Дербент, шавхал, къумукъ эсгериле). Бизин авуз яратывчулугъубузда огъар ошаш гелеген асарларыбыз дагъы да бар.

Абдуллагь ибн Фараж язгъан «Дадам Къоркъутну китабы» гечге таба айры китап болуп язылса да, ону тамурлары кёп алдынгъы заманлагъа чыгъа, ол дюньяда белгили, лап уллу, маънасы терен ва чеберлиги зор оьрлюклеге етген эпосланы бириси болуп токътай.

«Дадам Къоркъутну китабы» 12 чебер асардан топлангъан.

Оланы 9-у иманы ёкъ къавумлар булан ябушувгъа багъышлангъан.

2-си уйдурма асарлагъа кюрчюлене.

1-инде буса халкъны ичинде юрюлеген эришивлю дав агьвалатлар суратлана.

Дюньядагъы тюрк тилли халкъланы алтын хазналагъа тенг жавгьарлы бу чебер асарыны игити Дадам Къоркъутну къабуру Дербентни топурагъында деп ташдырагъан сапарчылар Адам Олеарийни ва Эвлия Челебини 17-нчи асруда юрютген ахтарывлары да, балики,  кюрчюсюз ва маънасыз тюгюлдюр. Шо гьакъда Адам Олеарий булай  язгъан: «Биз Дербентден алты чакъырым ярымгъа ари чыгъып юзюмлюклени янында ерлешдик. Мунда биз бусурман адамланы дагъы да эки сыйлы къабурларын эс этдик. Оланы бириси, тюзлюк бойда  Пир Мухтарныки, тавдагъы биревюсю буса  Имам Къоркъутнуки эди. Ону къабуру тавда, таш къаяны гесип этген уллу анакъны ичинде. Ону уьстюн дёрт къабур такъта япгъан: арт янындан, ерден эки тирсек бийикликдеги тешикден огъар къарагъан гишини языгъы чыгъар йимик. Тюнегюн мен анакъны ичине гирип, яхшы кюйде тергев этип чыкъдым, ону ичин безер йимик гьеч бир затны гёрмедим. Огъар бир къарт къатынгиши къаравул эте. Ахшам-ахшам чыракъ да ягъып, ол къабурну уьс­тюнде токътай… ».

Эвлия Челеби де о гьакъда булай язгъан: «Дадам Къоркъутну сыйлы отаву Дербентде: ол уллу даражасы булангъы солтан. Ширванны бары халкълары солтанына таби болалар».

Дадам Къоркъут Сыйлы Магьаммат пайхаммар а.с. булан къурдашлыкъ юрюте болгъан   дейген ёравлар да бар.

Чинкдеси, Абдулла Фараж язгъан «Дадам Къоркъутну китабы» деген асарны бизин  ана къумукъ тилибизге гёчюрмекни гьайын этип, узакъ йыллар къайратлы кюйде чалышгъан муал­лимим, мисгин Магьаммат-Гьанипа Даниялович Акаевни атын уллу гьюрмет булан эсгермекни тийишли гёребиз.

Казим КАЗИМОВ,

шаир ва журналист. 

 

Таржумачыны Баянлыгъы

 

«Дадам  Къоркъутну  китабы» – бары тюрк халкъланы авуз яратыв-чулугъуну  бютюндюнья даражада белгили эпос асары.   Бу китапда гиришив  ва он эки  баянлыкъ бёлюк бар.  Гьар бёлюкде бир игитни  гьюнери хабарлана.  Амма бары да  баянлыкъланы бир – бирине байлай­гъан, бары да хабарланы шагьаты болуп гелеген эпосну баш игити –  Дадам Къоркъут. Ол – яшавдагъы гьар затны гёреген, сынав топлайгъан, билимли, терен гьакъыллы ойчу, йырчы ва халкъыны инг четим намусларын кютеген къагьруман.

Асарда  суратланагъан  девюрлерден сёйлесек, бу II-VI  асрулар  болма  герек. Тек  асар  янгыз  бир  девюрде  чыгъып  къалмагъаны  гёрюнюп тура. Амма яхшы тергев этип къарагъанда, Дадам Къоркъутну хабарларыны айры эпос асар болуп бирикмеги 14-15 асруларда  Кавказ бойларда тамам болма гереги аян бола.

Огъузланы  уллу  игити  Басат  ябушагъан Тёбегёз –  девлени,  нартланы,  циклопланы  тарабындан.  Олар  буса  гьалиден  эки  минг  йылдан  да  алдагъы  адамланы  чебер  фантазиясыны  емишлери.

«Дадам Къоркъутну  китабыны» бир тюрлюсю Ватикандагъы  гюнтувуш къолъязывланы  китапханасындан  табулгъан. Бирдагъысы  буса  Герма-ниядагъы Дрезден  шагьардагъы китапханадан чыкъгъан. Къолъязывда асарны 1482-нчи  йылда Абдуллагь ибн Фараж деген гиши язгъаны гёрсетиле.

Бу  асарны  гесеклери  къумукъ  тилде  чыгъагъан «Тангчолпан»  журналда, къумукъ  фольклорну  антологиясында, университетни студент-лери   учунгъу  китапда, гиччи  гесеги  школадагъы  6-нчы   клас  учунгъу  китапда, къумукъ   адабиятны   антологиясында   басмадан  чыкъды  ва   къумукъ   халкъыбызгъа   аян   болду.

Шону учун бу  китапгъа  оьзге  тюрк  халкълар  булан  янаша бизин  ата-бабаларыбызны гьакъыл,  хасият, чебер сёз  хазнасына  йимик  къарама ярай.

Бугюнгю жанлы къумукъ тил  «Дадам Къоркъутну»  тилине  оьтесиз  ювукъ, шо саялы   эпосну  къумукъ  охувчугъа  англама  бек  рагьат.  Эпосдагъы  кёбюсю   тенглешдиривлер,  айтывлар, аталар  сёзлери огъар  айрыча  шагьат бола.

Къаравашгъа  тон  гийдирсенг, ханым  болмас.

Эсги мамукъ  бёз  болмас,  эсги  душман  дос  болмас.

Къыз  анадан  гёрмейли, инсап   алмас

Улан  атадан гёрмейли,  гезме  яймас.

Къонакъ гирмес  уьй  чёкме герек.

Уланны  атасын  анасы  билер.

Уланы  бар уьйлендирер, къызы  бар эрге   берир.

Авур  бугъав  тобукъларын  тюе  гетди.

Падишагьлар  Тенгирини  ердеги  гёленткисидир.

Отуз  эки  тишден  оьтген  ордугъа  яйылыр.

Бою  бар  оьсер, къабургъалы  семирер.

Эсги  тонну  бити,  оьксюз  уланны  тили  аччы  болур.

Тебегенни  артын  сюзеген  йыртар.

Ананы  гьагъы – Тенгирини гьагъы.

Бу   уллу  чеберлиги  булангъы  асар  къумукъ  охувчуну  дюньясында ер тапса,  къумукъну  умуми тюрк  сёз культурасына, умуми тюрк культураны ва умуми бютюндюнья сёз культурасына  ювукълашдырар, бирикдирер ва  гьакъыл даражасына тенг ва генг ихтиярлы этер деп ойлашабыз.

М-Гь. Акаевни

 

«Къумукъну тарихи» деген китабындан гиччирек гесек

 

…Дав этип къунланы эбинден гелип болмагъанда, китайлылар къунлагъа къаршы Зор Китай Баруну ишлей (Великая Китайская стена). Саптагъы-бутагъы булан санаса узуну 8000 чакъырым бар деп айталар. Машаллагь, эринмегенлер: уьзюрюлюк уллу гьюнерлер этдирегени герти. Ондан да амал болмагъанда китайлылар къунланы китайлашдырмагъа токъташалар. Чёлню къудратлы ва давда яхшы чыныкъгъан батырларына китай къызланы эрге бермеге башлагъан. Зарип, гёзел, бажарывлу китай гёзеллер къун багъатырланы исси сувлу ванналарда киринмеге, дарай опуракълар гиймеге, къатын-къызлар булан ойнап леззет алмагъа, асил ашлар ашамагъа, хумар сувлар ичмеге уьюр этелер. Ат чапдырыв да, дав этив де, гьав да дюньяны леззети тюгюл экенни гёрсете, къун багъатырланы «оьзенгиге басгъан аягъы бошагъан» сонг, кёп китайлылар къунлагъа, олар алда хатирин къалдыргъан халкъланы да кисдирип, оьзлер де къошулуп, ич питне де салып, оланы утгъан, тозгъан.

Къунланы бир пайы оьлген, бир пайы Темиркъазыкъгъа тартылгъан; бир пайы, лап къарывлулары Гюнбатышгъа хосгъан. Экинчи-уьчюнчю бизин девюрню асруларында Къазахстандагъы тюрк ва уйгъур къавумланы бирикдирип Темиркъазыкъ Кавказгъа гелгенлер. Оьзлер алда айрылгъан камирлени къавумларына къошулгъан. Бу къунлар оьзлер къургъан бирлешивге оьзлер ёлбашчылыкъ да этген.

Шулайлыкъда, къунлар Шып Дериягъа урунгъунча алгъа (Гюнтувушгъа), минг йылдан сонг Гюнтувуш Европагъа ерли артгъа (Гюнбатышгъа) хосгъан. Олар да, олардан алдагъылар да, олардан сонг гелген бырынгъы тюрклер де бу жигьанда гюнтувушгъа багъып эретура болгъан; Гюнтувушгъа – ал, Гюнбатышгъа – арт, Темиркъазыкъгъа – сол, Къыб­лагъа  онг дей болгъанлар. 370-нчи йылда къунлар да, оланы якъчылары да Хумторкъали авлакъларда аланлар булан дав эте. Гертисин айтса аланлар эте давну. Ол аланлар, къунланы къавумлары биригип, гьукумат ясап айланагъан къастын ушатмай. Олар сав регионгъа этеген агъалыгъын тас этме сюймейлер.

Бизин гьисабыбызда: Зор чёлде де, генглешдирип айтса савлай ойкуменада да махлукъат тыныш алагъандай чалкъынып яшай. Гьалиги къара халкъны Европагъа гёчювю де – шо чалкъынывну аламатыны бир гесеги.