Уллу Ватан давну йыллары арек гетген, давну ортакъчылары аз болгъан, гечингенлерини къабур тёбелери басылгъан, оланы яшларыны яшлары да уллу чагъындалар. Тек шолай болса да, шо давну къагьрулу йылларында къан тёкген, жан берген къоччакъ уланларыбызны атлары унутулмай. Уьстевюне алда белгисиз тургъан янгы-янгы маълуматлар булан ёлукъма тюше.

 

Бир гюн мени къолума 1941-нчи йылны 28-нчи августунда чыкъгъан «Красная звезда» деген газетни гесеги тюшдю. Шонда ботаюртлу къумукъ улан Ибрагьим Абсаламович Арчихановну игитлиги гьакъда язылгъан.

Ибрагьим Арчиханов асгерде сюлче булан ябушувну устасы деп белгили болгъан. Янгыз бир ябушувда ол сюлче булан 20 немисни оьлтюрген. Шо игитлик янгы дав башланып, немислени къутургъан вакътисинде этилгенин гьисапгъа алса, о – гьайран иш.

«Арчиханов бёлюкню яралангъан командирин алышдыргъан ва яшланы гьужумгъа гётерген. Оьзю 20 немисни оьлтюрген, красноармеец Веселов буса 12 немисни, оланы мотоциклын да чыгъарып алгъан, бизин асгерчини есирликден де къутгъаргъан. Младший сержант Мешнов яралангъан буса да, оьзюню бёлюгюн гьужумгъа гётерген, гранат атып немислени пулемётун дагъытгъан, сюлче булан 1 немис офицерни де оьлтюрген», – деп язылгъан шо газетде. Мен шо игитибизни гьакъында билме сююп, ахтарывларымны башладым. Интернетни къоллап, ол Ботаюртда 1919-нчу йылда тувгъанны ва 1939-нчу йыл сентябр айны башында асгерге чакъырылгъанны билдим. Ибрагьим башлап Белоруссияда ерлешген 98-нчи байлавлукъ болдурагъан батальонда къуллукъ эте.

Сорав эте туруп, Ботаюртгъа чыкъдым. Ибрагьим Арчихановну адамларын излейгенни англагъан шагьарлы къурдашым Амирхан Къандавуров бир гюн магъа зенг эте. Ибрагьим ону къайнатасы болуп чыкъды.

– Ибрагьим агъавубуз Брест къалада асгер къуллугъун кютген. Дав башлангъан гюн ол дежурствода болгъан. Къаланы немис савутлар ва самолётлар топгъа тутгъанда, асгерни бир бёлюгю Брест къаланы тюбюндеги бекликлеге гирип яшына. Биревю бёлюгю буса къаладан чыгъып, чапгъын этген янгъа йибериле. Шолар булан байлавлукъну болдурма Ибрагьим агъавубуз да йибериле. Олар шо бойгъа барып болмай, артгъа тартыла, тек къаланы ичине гирме болмай. Ювукъдагъы агъачлыкъгъа гирип яшынгъан асгер бёлюк къаршылыкъ этме артыкъ савуту ёкъгъа гёре, артгъа тартыла. Айланадагъы асгер бёлюк­лерден гелгенлер де булан биригип, немислеге къаршы чапгъын этме сюе, тек артыкъ гюч этип болмайлар, кёбюсю оьле. Кёп адамын дав майданда да къоюп, янгыдан артгъа тартылма борчлу болалар. Бир ерден бир буйрукъ да алмай, офицерлерден чини инг де уллусу да мекенли билмей, дав башлангъанмы яда шу атышывлар оьрчюкдюрмек учун этилингенми деп туралар.  Тек ариде яллайгъан Брест къала, дав башлангъанны ялынлы «байрагъын силлеп» билдире.

Асгерлер заманда бир жыйылып, топ-гюлле булан топланып, немислеге къаршылыкъ билдире. Булар хапарсыз чапгъын этип де олагъа зарал гелтире. Шолай бир чапгъындан сонг, Ибрагьимни ва ону дав къурдашларыны гьакъында «Красная Звезда» газетни мухбири язгъанны гьакъында макъаламны башында эсгердим. Шо игитлиги учун ол Къызыл Юлдуз орденге гёрсетилген, тек шо савгъат огъар дав да битип, 1967-нчи йыл берилежек.

Шолай бир урашда яра тийген Ибрагьимни гьалы бузукъ бола. Ёлдашы муну ярасыны къан агъагъанын токътата, тек алып гетме болмай. Ол муну бир ерге де салып, ёлдашлар да алып гележекмен деп сёз бере. Ёлда гетип бара­гъанда бир зат болса, Ибрагьим яралы кюйде уьлкюлени арасында къалгъанны ким биле? Юрегине чийлик гелсе де, огъар бир зат да айтмай. Тек шо улан (уьйдегилер ону атын билмейлер) гече ёлдашлары да булан гелип, носилкагъа ошайгъан зат да этип, нечесе чакъырымгъа алып юрюйлер. Сонг санитар машин булан госпитальгъа йибере.

Ибрагьимни авур ярасы заманында къолай болмайгъангъа гёре, ону Москвада ерлешген госпитальгъа бакъдыра…

Къышгъа таба немислер тахшагьаргъа шайлы ювукъ бола. Москвада гёнгюллю батальонлар къурула, гос­питальда ятагъанлар да яралары толу къолай болгъанча къарамай, тахшагьарны якълама чыгъалар. Амирхан айтагъан кюйде, шоланы арасында яралары янгы къатывсырап тура­гъан Ибрагьим Арчиханов да бола.

Къолай болгъанда И.Арчихановну Тула бойда ерлешген 413-нчю Брест Къызыл байракълы дивизияны 1322-нчи атышывчу полкуна йибере. Москваны боюндан душманны къуваламакъ учунгъу давлар 1942-нчи йылны апрель айы болгъанча юрюле. Ибрагьим яхшы дав эте ва «За оборону Москвы» деген медаль булан савгъатлана.

1943-нчю йылда яраланып къолай болгъанда Ибрагьимни дагъытылып янгыдан къурулгъан 8-нчи гюбели техникалы корпусгъа белгилей. Шону ичинде 2 танк дивизия, бир гюбели автомашин дивизия ва бирер артиллерия ва мотоцикл полк бола. Сержант чинли Ибрагьимни танк полкгъа сала ва атышывгъа уьйрете. Ярым йылдан бу корпусну 2-нчи Украина фронтгъа къоша, Уьстюнлюкню буса бу корпус 2-нчи Белорусс фронтну табисинде турагъанда къаршылай.

Ибрагьимге бир давда авур яра тие, аягъына 7 яркъыч гире. Гьатта бутун гесме герек деген лакъыр да бола. Бир врач къыйынлы операция эте ва яркъычланы бирлерин чыгъара. Къалгъанларын чыгъарма къоркъунчлу экенге, тиймей къойгъан. Ол шо яркъычлары булан сав оьмюр тургъан.

Бу ерде бир тамаша затны айтмаса болмай. Дав юрюлюп турагъан кюйде де корпусну бёлюклеринде билим берив токъталмай болгъан. Танкны атышывчусу Ибрагьим Аричиханов 1944-нчю йылны декабр айындан 1945-нчи йылны январында къысгъаракъ офицер курсланы бите ва младший лейтенант чин ала. Ону Т-34 танкны командири этип белгилей.

–Ибрагьим агъавубуз давну гьакъында хабарлама сюймей эди, – дей Амирхан. – Ол яхшы дав этген. Танкны командири болгъанда савлай экипажгъа жавап берме герек чи. Шолай бир давда, Польшаны Грудуск ва Млава деген шагьарларын азат этегенде, бу экипаж эки танкны яллата. Оьзлеге тийген топ, танкны шынжырын буза, адамлагъа зарал болмай. Экипаж савгъатлагъа гёрсетиле, Ибрагьим Арчихановгъа Ватан давну 2 даражалы ордени бериле.

1945-нчи йыл 21-нчи январда Ибрагьимни полку Нарев оьзенден оьте ва душманланы къачма борчлу эте. Янгы 14-21-нчи январда болгъан давларда корпус 2934 адамын тас эте, 45 танкы яллай ва 9 артиллерия батарея­сы дагъытыла. Шо заманны ичинде корпусну асгерчилери душманны 3 мингден де къолайын оьлтюре, 1647 адамын есир эте, 68 танкын, 128 артиллерия батареясын ва 300 автомашинин яллата ва къолгъа ала. Корпусгъа Оьр Башкомандующийни баракалласы билдириле.

Февраль айны башында корпус Германияны топурагъына гире ва къыйынлы гьалларда дав эте туруп, кёпюрлери атылтылгъан оьзенлерден оьте. Бомбагъа тутуп чёкген шагьарланы ичинде дав этме бек къы­йын бола. Шолай ерлени немислер уллу бекликлер этип токътай. Танкистлер немислени къува туруп, Вайзенберг, Виттшток шагьарланы да ала. Бунов, Грабов шагьарлардан оьте ва Нойштадт шагьарда америкалы асгерлер булан ёлугъа. Шо вакътини ичинде бу корпусну асгери 11430 немисни къолгъа алма бажара.

5-нчи майда корпус рагьатланма токътай. 4-5 йыл дав этген асгерчилени бир-бир этип уьйге йиберме башлай. Офицер чинли Ибрагьим Арчихановгъа да асгерде къалмакъ таклиф этиле. Ол да уьюне къайтма сюегенин билдире. Тек ону шоссагьатында йибермей, ол 1947-нчи йылны август айы болгъанча Къазан шагьардагъы Кремилни ичинде къуллукъ этип тура. Офицерни тёшюнде Ватан давну 2 даражалы ордени, «За оборону Москвы» ва «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945 годы» деген медаллар йыртыллай.

Давдан сонггъу йылларда Ибрагьим Арчиханов Хасав­юрт районну ёл-къурулуш управление­синде инженер, автостанцияны начальниги, Хасавюрт базарны директоруну орунбасары болуп ишлеп тургъан. Дав савгъатларына загьмат учунгъулары да къошулгъан.

Ибрагьим яхсайлы Асолтанов Къалсынны къызы Яха булан уьйленген ва 3 улан, 2 къыз тарбиялагъан. Олар да татувлу агьлюлер къуруп яшагъан. Шо яшлардан да бугюнлерде уьчевю сав,  оларда торунларындан сююнюп яшайлар.

Ибрагьим Арчиханов 1996-нчы йылда гечинген ва Ботаюртдагъы къабурларда гёмюлген. Ону аты унутулмагъан, уланы Исмайыл атасыны атын уланыны уланына такъгъан. Гиччи Ибрагьимге 18 йыл бола, ол оьр охув ожакъны студенти. Оьзюне тагъылгъан  аты ва уллатасыны игитлиги булан оьктем болуп яшай.

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.

СУРАТЛАРДА: Ибрагьим Арчиханов дав йылларда; агьлюсю Яха булан

(1980-нчи йыллар).