Рашит ГЬАРУНОВ
Манай Алибековну (бир-бир алимлер токъташдырагъан кюйде, Магьаммат-апенди Османовну) «Къумукъланы адатлары» деген китабында язылгъан кюйде, алдын ерли къумукъларда осал, хыянат иш этген гишини «адам тюгюл зат» деп айтып, юртдан къувалай болгъан.
Гьали де биревге «адам тюгюл зат» демек, бек авур тиеген айыплав. Болса да, шолай кёп айтыла. (Тюзю, «адам тюгюл затлар» да чы эпсиз кёп болуп къалгъан). Шо айыплавгъа маънасы ювукъ дагъы да бир сорав-сёз тагъым бар: «О кимдир?» «О не затдыр?» «Сен не затсан?»
Оьрде эсгерилген сёзлер-айыплавлар-соравлар шоланы айтагъанны да, айтдырагъанны да исбайы гёрсетмей. Шолар адамны менлигине тиеген аччы сёзлер. Тек бизде, къумукъларда, шолар кёп къолланагъаны неге экен? Себеплерин толу билмесек де, шо къылыкъны терс натижаларын чы яшавда гёрюп турабыз. Биревню сан этмей, пешемей сёйлейген оьктем адамгъа халкъ «ерсиз бий», «ач оьктем», «гьонкъа» деп ва оьзге тюрлю атлар тагъа. Халкъ шо гьакъда алдан берли чыгъаргъан айтыв да эсге геле: «Сен бий, мен бий – атгъа бичен ким салар?»
Шаир Бадрутдин буса шо айтывну гьалиги замангъа гёре чечип де берген:
Тавлу эшекден тюшген,
Атын ерлеген чечен.
Къумукъ ат ачдан оьлген,
Салынмай къалып бичен.
Олай нече-нече атларыбыз оьлген!
Гьали-гьалилерде сийрек ёлугъагъан бир танышым къаршы болуп, хыйлы лакъыр этдик. Алдын ол районну оьлчевюндеги орта гьакимни шофёру эди. Гьали – ишсиз. Пенсия чагъына да етишип битмегенге ошай. Къабанны йимик савлугъу бар буса да, гьакимини гючю бар девюрде инвалидность этип, гьали пенсия да алып – уьюнде.
Ол алдын охумай эди буса да, гьали газетлер кёп охуйгъан болуп къалгъанын эсгере туруп, «Ёлдашны» алагъанын да айтды. Газетни бир ерлерин сёгюп, бир ерлерин макътагъан сонг, ол магъа чыкъды:
– Сени къумукъланы гьакъында язагъан затларынгны, критикангны тюз гёремен. Гертилей де, башгъалар булан тенглешдиргенде, биз шайлы артда къалып турабыз. Гележекге де инамлыкъ ёкъ. Мен мекенли билеген кюйде, къумукъланы ишлери юрюмейгенге биринчи себеп – биз бир-биревню сан этмейгенлигибиз. Бир-биревню пешемейген «сен кимсен?» деген кююбюз къалмай туруп, биз алгъа гетмежекбиз. Мени шефимни сен таныйсан. Халкъ не деп сёйлесе де, о яман адам тюгюл эди. Къумукълагъа кёп къуллукълар да этген. Мен ону билемен. Бары да халкъгъа ярама да бажарылмай. 90-нчы йылларда къумукъланы кёп-кёп политика масъалалары бизин машинни ичинде чечиле эди. Шеф булан лакъыр этегенде, кёбюсю къумукъ лидерлер, гьакимлер арасында ёкъ къумукъну башын сёйлей эди. Эки сёзюню биринде буса, баягъы, «пеленче не затдыр?» «тюгенче кимдир?» – муна шу сёзлер эди. Экинчи гюн шо оьзлер бир-бирини башын сёйлейгенлер, бирче олтуруп, ашав-ичив этип, бир-бирини савлугъундан аякълар гётере эди. Башгъа миллетлерде де бар бир-бирин сюймейгенлер, оьз арасында чокъушагъанлар, тек олар ятлар булан къаршы турув болса, биригелер. Бизинкилер шо заманда да биригеген йимик болуп гёрюнсе де, бир-бирин саталар. Муна, ювугъум, сен шу затланы къыйышдырып язгъанны сюер эдим. Шоланы охуп сама биревлени гёзлери ачылмасмы экен?
– Воллагь, тамаша. Сёз булан адамланы гёзлерин ачма бажарылагъан заманлар тюгюл. Гьали сёзге инанагъанлар аз.
Шолай десем де, муна ол айтгъанланы яздым. Неге тюгюл де ол тюз затланы айтды.
Бизге шо оьктемлик, бир-биревню пешемейгенлик къайдан гелгенни билме яхшы эди. Шо совет девюрню аламатымы яда дагъы да алдын бий-оьзден-къул тайпаланы заманындан берли гелеген аврувму? Билсек, шондан арчылланмагъа да тынч болар эди.
