Юртну тарихи жыйылып сакъланагъан ер, мен ойлашагъан кюйде, къайсы юртда да болмагъа герек. Неге тюгюл де, бизин къумукъ юртланы къайсын алсанг да, Дагъыстанны тарихинде не буса да бир айрыча гьыз къойгъан къысматы бар. Оланы гёрюп, билип, англап, гиччилеге де гёрсетмек – эсли наслуну борчу. Гьалиги девюрню акъчадан къайры сююнчю ёкъ деп турсакъ да, бырынгъы тухумларыбызны унутуп, огъар агьамият бермей къойма ярамай.
Белгили жамият чалышывчу Разия Исаевна Жанболатова «музей» деген сёзню маънасына айрыча теренден къарай буса ярай. Неге тюгюл де, ону яшавуну аслам пайы музейлеге де, архивлеге де къуллукъ эте туруп оьтген. Кёп йыллар Дагъыстан Республиканы партия архивини директору болуп ишлеген, баш архивни къуллукъчусу болгъан, ата юрту Бугленде музей къургъан, бир-бир юртларда бар музейлени къурмагъа да кёмек этген.
Бугюнлерде де Разия Исаевна музейлеге къуллукъ этив ишден ялкъмай. Гележекде музейлени абурун гётерме гьаракат этип чалыша. Гьар тюрлю сипте булан оьр гьакимият къурумлагъа чыгъып да иш гёре.
Гьона шолай, тийишли ерлеге йиберилме онгарылгъан бир кагъызда ол кёп тюрлю пикрулар булан республикада музей къуллукъну мекенлешдирме умут эте. Гертиден де, музейлени умпагьаты, жамият учунгъу пайдасы ва таъсири гючлю. Тек олагъа ерли администрацияланы янындан тийишли агьамият берилмей.
Къумукъ юртланы уллуларыны арасында да музейлери ёкълары кёп бар. Тек шонча да бырынгъы ва Дагъыстанны кёп агьвалатлары булан байлавлу Таргъу юртну айрыча музей уью ёкъ экенни мен билмей эдим. О гьакъда Разия Исаевна айтды. Дагъы да ол билдирген кюйде, Таргъуда музейге бина къурмакъ учун айланыш юрюле. Бырынгъы шавхалланы юртунда буссагьатгъы вакътиде бина къурмакъ учун, кёп тыгъыс болса да, музей уьй ишлеме ер гьазирленген.
Ата юртуну тарихин билмейген, о гьакъда ойлашмагъан адам, оьзюню тухумуну гьакъында да ойлашмажакъ. Шо англавсузлукъну белгиси буса да ярай. Халкъ учун да, айрокъда яш наслу учун тарих ахтарывлар бек агьамиятлы иш. Шону сююп этегенлер нече де талайлы ва насипли адамлардыр.
Айрыча уллу, бек мукъаятлы бинасы булангъы музей уью бар юрт – Уллубийавул. Тюзю, Уллубийавулну музейи булан бирче школасы, яшлар баву, жумамежити де гёрмекли. Уллу ва мекенли. Ким биле, кърым-шавхалланы тухумундагъы менлик ва мекенлик оланы ата юртуну халкъына да юкъгъандыр. Олай гёрмекли музей дагъы юртда ёкъ.
Айрыча биналарда болмаса да, школаларда, маданият уьйлеринде бир — бир юртларда арив музейлер бар. Мен Буглен, Жюнгютей, Тёбен Къазаныш, Янгыкъаягент, Ботаюрт, Гьели, Къаягент, Паравул, Оьтемиш, Дёргели юртларда гёргенлери рази къалдыра.
Ахтарып къарагъанда, ерли музейлени кёбюсю бир адамны гьаракаты булан къурулгъаны аян болуп чыгъа. Тек бир адамны гьаракатына бир нече адамланы кёмеклери де къошулмаса болмай.
Музей къурмакъ – айрыча агьамиятлы, гетген наслуланы гьали бар ва гележек наслулагъа къошагъан, жагьиллерибизге ата юртун, ону тарихин танытагъан, оьзлерден алда яшагъан адамлагъа, оьзлерден уллу адамлагъа абурлу, гьюрметли болмагъа уьйретеген бек умпагьатлы къуллукъ. Къумукъ халкъына, ата юртуна шолай къуллукъ этгенлени бирлерин эсгерип айтсам: Бугленде – Разия Жанболатова, Уллубийавулда – Зайнутдин Магьамматов, Тёбенкъазанышда – Али Мустапаев, Яхсайда – Агьматпаша Гьажиев, Зулумхан Ибавов, Гьелиде – Гьажи Абсаламов, Оьтемишде – Зайнарбек Зайнарбеков ва башгъалары.
Шо бек агьамиятлы ишни авурсынмай, тюбюне гирип, ахырына чыгъып болгъанлар абургъа, макътавгъа лайыкълы. Оланы атлары наслудан-наслугъа айтыла гележегине шеклик ёкъ. Ата юртну уллусу-гиччиси болмай. Ата юртгъа этген къуллукъ, къайсы яндан болса да – унутулмас яхшылыкъ. Адамны насипли этеген – яхшылыкъ. Шондан уллу насип боламы?
Белгили жамият чалышывчу Разия Исаевна Жанболатова «музей» деген сёзню маънасына айрыча теренден къарай буса ярай. Неге тюгюл де, ону яшавуну аслам пайы музейлеге де, архивлеге де къуллукъ эте туруп оьтген. Кёп йыллар Дагъыстан Республиканы партия архивини директору болуп ишлеген, баш архивни къуллукъчусу болгъан, ата юрту Бугленде музей къургъан, бир-бир юртларда бар музейлени къурмагъа да кёмек этген.
Бугюнлерде де Разия Исаевна музейлеге къуллукъ этив ишден ялкъмай. Гележекде музейлени абурун гётерме гьаракат этип чалыша. Гьар тюрлю сипте булан оьр гьакимият къурумлагъа чыгъып да иш гёре.
Гьона шолай, тийишли ерлеге йиберилме онгарылгъан бир кагъызда ол кёп тюрлю пикрулар булан республикада музей къуллукъну мекенлешдирме умут эте. Гертиден де, музейлени умпагьаты, жамият учунгъу пайдасы ва таъсири гючлю. Тек олагъа ерли администрацияланы янындан тийишли агьамият берилмей.
Къумукъ юртланы уллуларыны арасында да музейлери ёкълары кёп бар. Тек шонча да бырынгъы ва Дагъыстанны кёп агьвалатлары булан байлавлу Таргъу юртну айрыча музей уью ёкъ экенни мен билмей эдим. О гьакъда Разия Исаевна айтды. Дагъы да ол билдирген кюйде, Таргъуда музейге бина къурмакъ учун айланыш юрюле. Бырынгъы шавхалланы юртунда буссагьатгъы вакътиде бина къурмакъ учун, кёп тыгъыс болса да, музей уьй ишлеме ер гьазирленген.
Ата юртуну тарихин билмейген, о гьакъда ойлашмагъан адам, оьзюню тухумуну гьакъында да ойлашмажакъ. Шо англавсузлукъну белгиси буса да ярай. Халкъ учун да, айрокъда яш наслу учун тарих ахтарывлар бек агьамиятлы иш. Шону сююп этегенлер нече де талайлы ва насипли адамлардыр.
Айрыча уллу, бек мукъаятлы бинасы булангъы музей уью бар юрт – Уллубийавул. Тюзю, Уллубийавулну музейи булан бирче школасы, яшлар баву, жумамежити де гёрмекли. Уллу ва мекенли. Ким биле, кърым-шавхалланы тухумундагъы менлик ва мекенлик оланы ата юртуну халкъына да юкъгъандыр. Олай гёрмекли музей дагъы юртда ёкъ.
Айрыча биналарда болмаса да, школаларда, маданият уьйлеринде бир — бир юртларда арив музейлер бар. Мен Буглен, Жюнгютей, Тёбен Къазаныш, Янгыкъаягент, Ботаюрт, Гьели, Къаягент, Паравул, Оьтемиш, Дёргели юртларда гёргенлери рази къалдыра.
Ахтарып къарагъанда, ерли музейлени кёбюсю бир адамны гьаракаты булан къурулгъаны аян болуп чыгъа. Тек бир адамны гьаракатына бир нече адамланы кёмеклери де къошулмаса болмай.
Музей къурмакъ – айрыча агьамиятлы, гетген наслуланы гьали бар ва гележек наслулагъа къошагъан, жагьиллерибизге ата юртун, ону тарихин танытагъан, оьзлерден алда яшагъан адамлагъа, оьзлерден уллу адамлагъа абурлу, гьюрметли болмагъа уьйретеген бек умпагьатлы къуллукъ. Къумукъ халкъына, ата юртуна шолай къуллукъ этгенлени бирлерин эсгерип айтсам: Бугленде – Разия Жанболатова, Уллубийавулда – Зайнутдин Магьамматов, Тёбенкъазанышда – Али Мустапаев, Яхсайда – Агьматпаша Гьажиев, Зулумхан Ибавов, Гьелиде – Гьажи Абсаламов, Оьтемишде – Зайнарбек Зайнарбеков ва башгъалары.
Шо бек агьамиятлы ишни авурсынмай, тюбюне гирип, ахырына чыгъып болгъанлар абургъа, макътавгъа лайыкълы. Оланы атлары наслудан-наслугъа айтыла гележегине шеклик ёкъ. Ата юртну уллусу-гиччиси болмай. Ата юртгъа этген къуллукъ, къайсы яндан болса да – унутулмас яхшылыкъ. Адамны насипли этеген – яхшылыкъ. Шондан уллу насип боламы?
Ата юрт анадай аявлу.
Атадай абурлу, гьюрметли.
Ата юрт баладай татывлу,
Анадаш ватандай гёрмекли.
Набиюлла Магьамматов.
Суратда: Паравул музей уьюню гёрюнюшю.
