Сайитсалимни бийимеге пагьмусу барны юрт тойлар ачгъан буса да, ону чечекленивюне гючлю таъсир этген ва йырламагъа арив тавушу барны ачгъан ер Йыракъ Гюнтувушда денгиз яяв асгери ерлешген Золотой Рог деген къолтукъ эди. Мунда уьч йылны узагъында интендант бёлюкде къуллукъ этген Сайитсалим «Шота Руставели», «Сталинец» деген уллу гемелени сагьналарында бийиген, йырлагъан. Владивостокдагъы Чуркин деген ярым атавдан Камчаткагъа ерли Йыракъ Гюнтувушну асгер бёлюклеринде оьз асгер бёлюгюню чебер коллективини сапарларында актив кюйде ортакъчылыкъ этген, кёп санавдагъы гьюрметлев грамоталагъа ва савгъатлагъа ес болгъан.
1952-нчи йыл асгер бёлюкню командири огъар старшина болуп къалмакъны тилей, амма ата юртгъа гьасирет юрек уьйге тарта. Къайтгъан сонг «Молотов» колхозда алтмыш адамны къадарындагъы яшёрюмлени бригадасына ёлбашчылыкъ этип, колхозну бары да мамукъ оьсдюрмеге гёрсетилген майданларын ала. Бир нече йыл гетип, районну ёлбашчылары буланы иш сынавун ахтарып, социалист ярышларда булар етишген уьстюнлюклери саялы «ударник» деген гьюрметли ат ва савгъатлар тапшура.
1957-нчи йыл колхоз совхозгъа айлана. Амма не колхозну, не совхозну вакътилеринде яшёрюмлени чебер ишге тартагъан, пагьмуланы ахтарып, оланы оьсдюрмеге къарайгъан ва бажарагъан милли маданиятгъа жаны авруп айланагъан адам ёкъ эди. Яш болуп, мени эсимде къалгъан зат: Борагъанда бираз алдын тойлар уллу бола эдилер. Бир-бирде тойну айланып тамазалар бийлеп токътай эдилер. Муна шолай уллу тойларда тамазалар: «Сайитсалимни чыгъарыгъыз бийимеге, Сайитсалимни..!» – деп, ону бийивюнден кеп алагъаны бугюн йимик эсимде. Къызылы-къызыл, агъы-акъ, исбайы орта бойлу Сайитсалим, той майданны толтуруп, бузда сыргъалайгъан фигурист йимик бийийгенине кёп сукъланып къарагъанбыз. Айтагъаныкъ, шолай уллу пагьму юртдан тышгъа чыкъмады.
Сайитсалим йырав къысматына чы асгерден къайтгъандокъ да шайтан тюкюрдю – о заманлар борагъанлылар йырлайгъан эренге кюлеп къоя эдилер. 1975-нчи йылдан тутуп, Сайитсалим юртдагъы динчилени къадария тарикъатына къошула. Юртда инг асил арабист Сайит Мусаевни янына тез-тез бара, арап алифбаны уьйрене, аста-аста дуаланы, алгьамны, къылавузланы, сонг яссыны, амманы охуп уьйрене, зикирге юрюй. Муна мунда Сайитсалимни гючлю тавушу оьзюню герти ерин таба. Тюзю, башында огъар мунда да чатакъ салагъанлар болмай къалмай – къара юреклилер къайда ёкъ. Амма пагьму да, ягь да, гючлю гёнгюл де бар адамда – ташгъын йимик гючлю зат оьзюне ёл да, ер де тапмай болмай. Сайитсалим къадария тарикъатны зикирин юрютеген биринчи йыравгъа айлана. Янгыз Борагъанда тюгюл, савлай районда да. Гюйдюрмес районну къадиси Абдурашит гьажи: «Республиканы къадария тарикъаты инг таъсирли зикир этмек учун таянмагъа болагъан Борагъан бойда эки йырав бар: борагъанлы Сайитсалим ва бамматюртлу Шамшидий», – деген. Гертиден де, оланы кёп арив гючлю тавушлары бар йимик, зикирни, ибадатны къумукъча да, мычыгъышча да багъышламагъа къурч ою да, пасигь тили де бар.
1989-нчу йыл Сайитсалим ёлдашлары Багьавдин Абдулаев, Гьасан Цимиев, Мамат Ягьияев булан, борагъанлылардан харж да жыйып, совет девюрде бузулгъан межитни алда болгъан оьлчевюнде алдан да гёзел этип янгыртып, динчилеге уллу савгъат этдилер. Ону ачылыву булан къутлап гьатта республиканы президенти гелген эди. 1991-нчи йыл къадария тарикъат Сайитсалимни тамаза этип айыра. Шо йыл Сайитсалим Арабиягъа барып, гьаж къылып къайтып, сююнчлю ва гьасирет умутун яшавгъа чыгъарды.
– Бусурман динни тувма эли нечик таъсир этди? – деп сорагъан эдик огъар.
– Мени гьайран къалдыргъан зат – Маккадагъы тазалыкъ: айлана якъ – намазлыкъсыз намаз къылма ярар даражада таза. Адамлары да таза, ингдеси, къолунда намазлыгъын сакълап туралар. Намаз къычыргъандокъ, токътап, не ерде болса да, ишлерин де ташлап, Каабагъа багъып намаз къылалар. Мен Сайитсалимге:
– Сизин тарикъат зикир булан кёп ерлеге бара бугъай? – деп сорагъанда:
– Бармай. Автобуслар булан гелип, тилеп алып гетелер. Биз зикир булан Мычыгъышдан къайры да, Ингушетияда, Осетияда, Моздок бойда, Дагъыстан къумукъ юртларда болабыз.
«Тенглик» Хасавюртну тюбюнде поезд ёлну ябып токътагъанда, онда да болгъанбыз. Бизин мурадыбыз – инсанны юрегинде динни уятмакъ, бир-биревге рагьмулу этмек. Ахыратына инанагъан инсанда рагьму уянмаса амал ёкъ, – деген эди ол.
– Баргъан ерлеригизде сизин нечик къаршылайлар? – дегенде, ол:
– Кёп арив. Къайтмагъа вакъти етгенде, мюритлер бир-биринден айрылмагъа сюймейген даражада ювукълукъ гьислене. Тек къысгъа мезгил ювукълукъну безенчи экенни унутма тюшмей, – дей эди Сайитсалим.
– Къайсы хасиятыгъызгъа разисиз? – деп сорагъанда, ол:
– Ачув турмай юрекде, – деген эди. – Ондан къайры да, динге къуллукъ этип башлагъанлы, сабурлукъгъа тартаман оьзюмню, къорув канзилени артдыраман, оьзюнге авур этмейли, къылыкъ да, къуллукъ да этмессен, – дей эди ол. Гертиден де, булар, къадария тарикъатдагъылар, оьлюню абзардан зикир булан чыгъара, къабурлагъа зикир булан элте. Гёмген сонг да зикир эте, къабурлардан да зикир булан къайта, къайтгъан сонг да зикир узатыла… Амма оьлюню абзардан чыгъаргъанча, Сайитсалим оьзюню гьайбатлы тавушу булан башлап, артындан ёлдашлары гелип этеген зикир тиштайпаланы йылатып, эренлени де яшландырып, гючлю таъсир эте эди.
– Жамият яшав учун да, дин учун да инг гючлю не бар? – деген эдим.
– Низам гючлю гьар не ёлда да, ёрукъда да, – деген эди Сайитсалим.
– Жамият яшав учун гёз алгъа тутулгъан гезикли мурадынг?
– Межитни абзарына асфальт салдырып, ичине газ тартдырып, ичинде яшлагъа мадраса ачмакъ. Яш наслу – гележегибиз, – деген эди тамаза.
Мычыгъышда дав агьвалатланы вакътисинде юртну сав-саламат сакъламакъда Сайитсалим гьажи ёлбашчылыкъ этеген юрт тамазаланы советини ролю да уллу болду: башлапгъы давну къыставуллу вакътисинде 5–6 айны узагъында, гьар гюн де, гече де, халкъны къолуна савут да алдырып, юртну аманлыгъын сакълатып бажармакъ аз иш тюгюл чю.
Халкъы, эли учун булай пайдалы къуллукълар этип яшамакъ – инсан учун герти насип. О дюньясын да Сайитсалим гьажини Аллагь талайлы этсин.
Абас МАМАЕВ.
Мычыгъыш Республика, Борагъан.
