«Ерлени бош къоймагъа ярамас…»
Тамазатёбе… Чанг ёл… Чакъаташ тёгюлген ёлдан барагъан машинни ачылгъан терезесинден гиреген чангдан тыныш етишмей къала. Чакъда-чакъда машинни резин дёгерчиклерини тюбюнден учуп гетеген увакъ ташлар ёл ягъаларда гиччирек тёбелеге айлангъан. Гьалиден 30 йыллар алдын савлай уьлкеге аты айтылгъан Тамазатёбеге элтеген ёл шулай болмас деп ойлашажакъ. Шо вакътилерде тамазатёбелилени къайратлы загьматыны гьакъында язылгъан макъалаланы, Тамазатёбе юртну макътап йырлангъан йырланы санаву да аз тюгюл.
Арадан йыллар гетген… Бютюндюньяны бюдюретеген уьлке оьзю де гьали картада да ёкъ. Тамазатёбе буса яшай. Юрт оьсе ва тюрлене. Ону гьамангъы байлыгъы топуракъ да ишлей. Озокъда, шо вакътилердеги оьлчевлеге етишмеге юртлулагъа дагъы да аз къыйын тёкмеге тюшер. Шо макъталгъан совхоздан къалгъан варисликни бугюн тамазатёбелилер аяй, хадирин биле ва онда ишлей.
Юрт хозяйство булан, озокъда, артыкъ байлыкъ къазангъан адамлар нагагь да болмагъан. Амма о болмаса да яшамагъа бажарылмай. Шону яхшы англайгъан юртлулар бугюн де авлакъ-авлакъда, къыйыны-тери булан оьзлеге ашгъа зат чыгъаралар. Бугюн буса янгыз ишлемеге къастлыгъы, гючю ва гьюнери болгъан учун да таманлыкъ этмей. Шартлар да болдурулмагъа герек. Шо якъдан буса тамазатёбелилени жавапсыз къалып турагъан кёп соравлары бар. Шоланы ва юртда топуракъны асувлу къоллавну гьакъында билмеге сююп, юртбашы Алберт Къумакъов булан лакъыр этдим. Тюпде шо лакъырлашывну «Ёлдаш» газетни охувчуларыны тергевюне де беремен.
– Алберт Камалдинович, юрт хозяйство гьар заман да тамазатёбелилени гелимини аслам яны болуп тургъан. Бугюн шо тармакъ алгъа барсын учун юртда не йимик ишлер этиле? Сизин ихтиярыгъыздагъы топуракъ толу кюйде къолланамы?
– Гертилей де, Тамазатёбе юртну тарихини саргъайгъан бетлерин ача турсакъ, юрт хозяйство юрт учун аслам тюгюл, бютюнлей юртну ашлыкъ бежени болуп тургъанны эслемеге бола. Озокъда, бир вакътилерде болгъан агьвалатланы янгыз эсге алып турса, бугюн юртда яшайгъанланы къурсагъы токъ болмажакъ. Бош къашыкъ авузун йырта дей чи. Амма бугюн юртлулар топуракъ бош ятмасын учун ишлейлер, гелим алмагъа, шону булан агьлюлерин сакъламагъа къаст этелер. Мен ойлашагъан кюйде, шо макътавгъа лайыкълы да дюр.
Сен оьзюнг де билеген кюйде, юртну топуракъларыны кёп яны – бир вакътилерде юртда ишлеген «Тамазатёбе» совхоздан юртлулагъа варисликге къалгъан чалтик чеклер. Совхозну чалтик чеклерини оьлчевю 2 минг гектаргъа минген йыллар мени бугюн йимик эсимде. Йылда совхозну иннырына 50-60 минг тон чалтик къотарыла эди. Умуми топуракъларыны оьлчевю 2 мингден аз зат артыкъ юрт учун шо уллу санавлар эди. Ойлаш… Бугюн бизин алдыбызда токътагъан аслу масъала буса юртда шо тас этилген тармакъны янгы гюч булан янгыртмакъ болуп токътагъан.
– Шо хыялларыгъыз бираз алда юртну чалтик чеклерине Дагъыстанны Гьукуматыны Башчысыны орунбасары Шарип Шарипов ва юрт хозяйство министри Баттал Батталов гелип гетгени булан байлавлу сама да тюгюлмю?
– Яшырмагъа негер тарыкъ, республиканы оьр гьакимиятыны вакиллери юртлуланы загьматы, оланы къыйыны булан таныш болуп гетгени бизге бир тюрлю гюч де бере. Шо болмагъанда да, артдагъы 4 йылны ичинде чалтикчилик тармакъ Тамазатёбе юртда уллу абатлар булан алгъа барагъаны мени де, мени булан бирге районну башын тутгъанланы да сююндюрмей тюгюл. Мисал учун айтгъанда, эгер гьалиден 4 йыл алда юртда янгыз 250 гектар ерде чалтик оьсдюрюле эди буса, бу йыл шо санавланы 577 гектар ерге миндирмеге болдукъ. Демек, 4 йылны ичинде чалтик чеклени оьлчевю эки керенден де артыкъгъа артгъан. Шо меселде барса, ювукъ гележекде юрт районну чалтик центры болажакъгъа шеклик де этмеймен.
Озокъда, шо атны алмакъ учун инг башлап чалтик оьсдюрювчюлеге онгайлыкълар болдурмагъа да герек. Олагъа топуракъ да берип, ишлетигиз сюйген кюйде деп айтып къойса, шондан я олагъа, я юртгъа бир пайда да болмажакъ. Шо саялы да юртбашы гьисапда мен де, районну башчысы Д.Даветеев де ашлыкъ болдурувчуланы авур гьалын англай туруп, оланы къыйнайгъан масъалаланы чечмеге деп къаст этебиз.
– Мен англагъан кюйде, инг де алдынлы масъала сув булан байлавлу бугъай?
– Дюр. Тамазатёбеде чалтикчилик тармакъны алгъа гетмеге къоймайгъан лап да уллу четимлик сув болуп токътагъан. Балики, бир-биревлер Тамазатёбеде сув булан не четимлик болма бола деп ойлашар. Неге тюгюл де, юртну ичинден оьтеген Дзержинскийни атындагъы татавул бар, бираз йыракъда буса да булгъанчыкъ сувлу зор Терик агъа. Амма юртгъа буса сув етишмей. Йылдан-йылгъа сувну къытлыгъындан ашлыкъ болдурувчуларыбызгъа зарал да геле. Муна бу йыл да 20 гектардан да къолай ердеги чалтик чиркиди. Шо буса сабанчылагъа зарал гелтирегенден къайры да, оланы гёнгюлсюз де эте.
Сув къытлыкъны масъаласын чечмек муратда бизге сув етишдиреген Дзержинскийни атындагъы сугъарыв системаны ёлбашчылары булан да ёлукъгъанбыз, оьзюбюзню яныбыздан болагъан чараланы да гёребиз. Амма узакъ йылланы боюнда ташланып къалгъан татавуллар насгъа-лайгъа теберилип толгъан. Татавулланы толу кюйде тазаламаса, сув булангъы масъаланы чечмеге де бажарылмай.
– Амма четимликлеге де къарамай, юртда къылчыкълы ашлыкълардан алынып турагъан гелим яман тюгюл чю? Юрт хозяйство топуракъны асувлу къоллавну натижасы буса шексиз ашлыкъ чачылгъан гектарлардан алынагъан тюшюм булан багьалана…
– Тюз айтасан. Тамазатёбелилени тюшюмюню оьлчевю бу йыл да яман тюгюл. Чинкдеси, йылдан-йылгъа къайтарылгъан тюшюмню оьлчевю артса тюгюл, кемимей. Шо буса, мен оьрде де эсгерген йимик, юрт хозяйство тармакъны янгы оьрлюклеге чыгъармагъа кёмек эте. Яхшы тюшюм алмакъ учун да топуракъгъа гиччи яшгъа йимик янашмагъа герек. Ерге урлукъну ташлап къойса, о бир де яхшы тюшюм бермежек.
Юртлу ашлыкъ болдурувчуланы яхшы ишлери гьакъда айта туруп, мен бир мисалны гелтирмеге сюемен. Биз оьрде эсгерген алдынгъы заманларда гьар гектар 20-25 центнер тюшюм алса, о адамны аты бютюн уьлкеге яйыла эди, Гьюрметлев такътадан сураты таймай эди. Гьали буса, мен эсгерип гетген четимликлер булан ябуша-талаша туруп, ашлыкъ болдурувчуларыбыз чалтикни гьар гектарындан 60-70 центнер тюшюм алмагъа бажаралар. Оланы атлары буса эсгерилме де эсгерилмей. Мени гьисабымда, шолай сабанчылагъа игит ат берсе де кёплюк этмес эди. Неге тюгюл де, олар, гертилей де, игитлик гёрсетип туралар. Шону бирдагъы яны да бар, чалтикден яхшы тюшюм алмагъа болагъанны билеген оьзгелер де оьзлюгюнден бир вакътиде пайдасыз деп ташлагъан юрт хозяйствогъа къайтып туралар.
– Дагъыстанны Гьукуматыны ёлбашчысыны орунбасары Шарип Шариповну Тамазатёбеге этген сапарына къайта туруп, ол 5 йылны ичинде республиканы чалтик чеклерини оьлчевю 2 керен артмагъа гереги гёз алгъа тутулгъанны эсгерген эди. Тамазатёбени мисалында айтгъанда, бугюн юртлу ашлыкъ болдурувчулар чалтик чеклени оьлчевюн 1 минг, 1 минг 500 гектаргъа миндирмеге гьазирми?
– Чалтикчилик – бугюн гелимли тармакъланы бириси. Чалтикге акъ будай деп негьакъ айтмай. Дагъы да къайтарып айта бусам да, юртлу ашлыкъ болдурувчулагъа шартлар болдурулса, 1 минг гектар да, минг ярым гектар да етишип болмажакъ оьрлюклер тюгюл. Шону тамазатёбелилер алда да исбатлагъанлар, бугюн де олар ишлемеге толу кюйде гьазирлер.
Шо янгы оьрлюклеге етишмек учун тарыкъ гючню сабанчылагъа пачалыкъны янындан оланы загьматына этилеген тергев де бережекге шеклик этмеймен. Топуракъны бош къоймагъа ошамай. О гьар заман да ишлемеге герек, халкъгъа аш бермеге герек. Сабанчылар буса топуракъны хадирин де билип, ону асувлу къолламакъны гьайын этежекге инанаман.
– Гертилей де, хадирин билгенге, топуракъ – тенгсиз байлыкъ. Шону тамазатёбелилер яхшы англайгъаны йыллар булан сыналып да гелген. Гележекде де мен олагъа янгы оьрлюклер ва арты битмейген уьстюнлюклер ёрайман. Лакъырлашыв саялы да баракалла!
– Сен де савбол!
Герейхан ГЬАЖИЕВ,
хас мухбирибиз.
СУРАТЛАРДА: А.Къумакъов;
Тамазатёбе юртну гёрюнюшю.
