Гьалиги яшавда ёлугъагъан къоркъунчлукъланы таъсирине инг башлап яшлар тюше. Бир-бир гьалланы олар оьзлер билип-билмей де есири бола. Оьсюп гелеген къаркъара, нарыста чагъындан башлап, заралгъа тарыма башлай. Мисал учун, олар дюньягъа гёзюн ачгъанда тувра байлавлугъу бар оюнчакъланы алайыкъ. Гьалиги яшланы улланаларыны яда уллаталарыны заманындагъы оюнчакълар, оюнлар къайда къалды?

Тюкендеги оюнчакълагъа агьамият берейик. Шолагъа къарагъанда, тюзюн айтсам, къоркъувунг геле. Бетине чыгъып турагъан ачуву булангъы комикслер, къоркъунч­лу монстрлар, къолуна оюнчакъ савут тутгъан роботлар – буланы къайсын бирисин эсгерейик. Бир-бир ата-аналар яшына деп алгъан оюнчакъны ону къолуна бермей: «Шону гёргенде яш къоркъа, бираз уллу болгъанда берербиз», – деп, тахчагъа тизип сакълайлар. Гьюрметли ата-аналар, сизге яшыгъыз айтып тура шолай оюнчакъ уьйде болмагъа тарыкъ тюгюл экенин. Сиз буса зараллы оюнчакъгъа «абур-сый» этип, оьрге гётерип сакълайсыз.

Тюкенлердеги гьалиги оюнчакълар булан ойнай­гъан яшны психикасына зарал болагъанын алимлер тезден токъташдыргъан. Булай алгъанда, эрши оюнчакълар арагъа гьали чыкъмагъан. Шолар тюкенлерде сатыла туруп алдынгъы заманларда да бар эди. Мисал учун, аювну, бёрюню, ёммакълардагъы яман келпетли игитлени балчыкъдан эте болгъан. Шону маънасы бар. Неге тюгюл, олар яшны шолай жанлагъа бакъгъан якъдагъы къоркъувун тайдырмакъ учун къоллана болгъан. Тек шо замангъы оюнчакъланы гёрюнюшю къоркъунч гелтирмей болгъан. Яш шолай оюнчакъ булан ойнайгъанда, мисал учун, аюв нечик къоркъунчлу экенин оьзю гёз алдына гелтире. Шолайлыкъда, яшны ою да оьсе.

Табутда ятгъан къурчакъ

Гьалиги оюнчакъланы гьакъында не айтмагъа бола? Телевидениеден гёрсетеген мультиклер шоланы чыгъывуна аслу себеп бола. Къарагъыз, табутну ичинде салынып мультикни игити ятгъан. Бу къайда барагъан гьалдыр?.. Алда яшны къолунда бешикде ятгъан къурчакъны гёрмеге бола эдинг.

Бу – бир яны. Экинчиси, умуми сёзлер булан айтып турмай, мисаллар гелтирейик. «Маша и медведь» деген мультикни гёрмеген адам ёкъдур. Къарагъыз шондагъы гиччи къызгъа. Ол этмейген яманлыкъ ёкъ. Уллулар буса яшы шо мультикден къайрысына къарамай деп, оьзлер де олтуруп къарайлар. Тек шо мультикдеги аювну келпетинде ата-ананы англайгъанлар бармы экен?

Ата-аналар, дагъы да булай гьалны тергеп къарагъыз: оьрде айтылып гетген мультикни совет девюрде чыкъгъаны бар. Салып къарагъыз чы, сизин яшларыгъыз шогъар къарармы экен? Къарамажакъ, билемен.

Гьалиги оюнчакъланы тюсю бек ярыкъ ва шолар этип болагъан гьаракатлар кёп. Шолай гьал яш саялы пайдалы тюгюл. Неге десе, оланы фантазиясы оьсмей.

Ондан къайры да, гьалиги оюнчакъланы алып къарасакъ, олар бары да ябушагъан келпетлер. Озокъда, яш шоланы къолуна алгъандокъ, ябушуп ойнайгъан оюнланы биле. Алда яшлар къайсы оюнчакъ яман, къайсы яхшы экенин айырып биле эди. Гьали шо башгъалыкъ бармы? Яхшы игитни бет келпети де онча сюйкюмлю тюгюл.

Мисал учун алайыкъ бары да яшлар кёп къарамагъа сюеген Шрекни. Бу сёз нени англатагъанны билегенлер де аздыр. Макъалада шону гьакъында уллу англатыв язып бола. Тек шону оьзлер ата-аналар Интернетде шу адресге гирип къараса да охумагъа болажакълар: http://starland.ru/kto-takoi-shrek. Тек бу ерде айтып къоймагъа сюемен, Шрекни къысматына яшларыгъызны къысматы да ошагъанны сюймей бусагъыз, тюз гьасиллер чыгъарарсыз деп эсиме геле.

Игитни яхшысы-яманы боламы?

Тюзюн айтгъанда, яшлар бугюн къарайгъан мультиклерде яхшы хасиятлы деп саналагъан игитлер де бар. Тергев берип къарайыкъ, олар не булан машгъул. Шо бир – ябушув, атышыв… Яшлар негер тарбияланмагъа тарыкъ? Оюнчакъны къолуна алса да, не башгъадыр? Ябушуп ойнайгъан оюнлар – биринчи ерде. Яш шо заман не ойлаша? Ону айланасындагъы яхшы адамлар да ябушуп бола, яман ишлеге къошула деген ойлар ону башында нарыста чагъындан башлап тувмагъа башлай.

Мультиклеге къарагъан яшгъа гьасил чыгъармагъа бир гёрюнюш сама да ёкъ. Арты битмейген ябушув юрюлеген мюгьлетлерде атылагъан савутну тавушу ва шолай да оьзге бир пайда бермейген затланы эсгермеге бола.

Маска, мен сени таныйман

Оюнчакълар булан бирче, мультиклерде ёлугъагъан игитлени маскаларын да тюкенни тахчаларында гёрмеге боласан. Оланы гёлемсизлиги уллуланы да къоркъувун гелтире. Алда яшлар шолай маскаланы гийип, игитни келпетин оьзлер ярата эди. Гьали шо ишни яшлар саялы завод алданокъ гьазирлеген. Шолай болгъанда, пайдасы тиеми, ойлашып къарайыкъ.

Ихтияр ата-анада

Гьасилин чыгъарып айтгъанда, гьалиги оюнчакъланы бирлери яшлагъа аз пайда гелтире. Олай болгъанда, шолар яшлагъа тарыкъмы деген сорав тувулуна. Эгер яш тюкенни ичинде оьзю сюеген оюнчакъны ал деп гьынкъ уруп йылай буса, не этме герек? Ата-аналаны кёбюсю шо оюнчакъны алмайлы тюкенден де чыкъмай.

Яшгъа дёрт йыл сама битмей туруп, шолай къоркъутардай оюнчакълар (мутант) алмагъа ярамайгъанын алимлер токъташдыргъан. Неге тюгюл, олар шо чагъына етишгенче, дюньяда янгыз яманлыкъ бардыр деген пикруну таъсирине тюшмек бар. Олар ямандан яхшыны айырмагъа уьйренмежеги де герти.

Сёйлеп билмейген гиччи яш шолай оюнчакъдан къоркъса, ону къаркъарасына бек зарал бола: гечелер юхусу къача, осал ашама башлай ва йылавуч болуп оьсе. Ондан къайры да, шолай оюнчакълар яшлар юхлайгъан ерде болмагъа тюшмей. Булай насигьатланы дагъы да узатмагъа болар эдик. Тек шолардан эсе, яшны хасиятына тергев берсе, оюнчагъыны бет-келпети онда гюзгюде йимик гёрюне.

Сёйлейген оюнчакъланы да унутуп къоймайыкъ. Шоланы сёзюне агьамият берип тынг­лагъыз. Ата-аналар, сиз шолар йимик сёйлеймисиз?

Бу масъаланы айланасында нечесе сагьатлар булан хабар юрютмеге бола. Тек тюз гьасил чыгъармакъ – гьар ата-ананы ихтиярында.

Б. Оьлмесова.