Дагъыстанны агропромышленный комплекси республиканы яшавлукъ этивюнде айрыча ер тута. Республиканы юрт ерлеринде халкъны 60 проценти яшай. Россияда шо санав – 27 процент. Шо саялы аграр тармакъ савлай системаны амалгъа гелтиреген ва бары да халкъ хозяйствону гьалын белгилейген, халкъны авадан пайы­ны социал-экономика даражасын исбатлай.

Юрт хозяйство тармакъда умуми малны 20 проценти болдурула. Бу тармакъда 250 минг адам загьмат тёге. Шо савлай бары да экономикада загьмат тёгеген адамланы 30 проценти бола.

Бугюн Дагъыстан Республиканы АПК-сы (агропромышленный комплекси) Россияны регионларыны арасында бир гьалда оьсювню ёлуна тюшген деп гьисап этиле. Савлай Россияны оьлчевюнде алгъанда, биздеги малланы санавуну дёртден бир пайы республикадагъы къара туварны санавуну уьч пайын тута. Овошлар 7 процентин тута. Юзюм болдурув ва емиш бавланы майданы да – экинчи ерде.

Республиканы хозяйство яндан оьсювю ону табиат ва гьава айрылыгъы булан тыгъыс кюйде байлавлу. Юзюмчюлюк, овошчулукъ, бавчулукъ, гьайванчылыкъ булан машгъул болмакъ учун онгайлы шартлар бар. Дагъыстанда болдурулагъан баълиден, кюрегеден ва шапталдан этилген компотлар ва шербет сувлар алывчуланы оьзлеге тарта. Республикада тюрлю-тюрлю чагъырлар ва оьр сан яны булангъы коньяк­лар болдурула. Олар уьлкеде ва оьзге пачалыкъларда да яхшы яндан белгили.

Муниципал районланы авадан кёбюсюнде юрт хозяйство тармакъдан къайры дагъы тармакъ ёкъ.

2013-нчю йылда юрт хозяйство мал болдурув 105,8 процентге ерли артар деп къаравуллана. Ашлыкъ болдурув 278 минг тон, чалтик 40 минг, овошлар 1100 минг тон, емишлер 135 минг тон, юзюм 135 минг тон, эт 190, 1 минг тон болдурулар деп гьисап этиле. Сют 750,2 минг тон, йымырткъа 280 миллион болдурма бажарылар деп умут этиле. Бу санавлар гетген йылдан эсе хыйлы артыкъ.

Алынгъан продукцияны 89 проценти абзар ва сабанчы-фермер хозяйстволарда болдурула. Шоларда аслу гьалда осал технология ва загьмат алатлар къоллана. Демек, республикада агропромышленный малланы болдурувну артдырмакъ учун уллу имканлыкълар бар.

Артдагъы йылларда юрт хозяйство тармакъны оьсдюрювге бек уллу агьамият бериле. Агропромышленный комплексни модернлешдирмекни Дагъыстан Респуб­ликаны Президенти Рамазан Гьажимуратович Абдулатипов Дагъыстанны экономикасын кризисден чыгъарывда аслу чара деп белгилеген. Шогъар байлавлу болуп ДР-ни Президентини приоритет проектлери къабул этилген. Шоларда юзюмчюлюк тармакъны янгыртывгъа айрокъда кёп агьамият бериле. Шо гьакъда гьали-гьалилерде М.Горькийни атындагъы Рус драма театрны гиччи залында оьтгерилген юзюмчюлени форумунда мекенли кюйде лакъыр болду.

Эсгерейик, юзюмчюлюк тармакъны юкге алып юрютмекни масъаласы шо тармакъ булан тезден ва мекенли кюйде машгъул болуп тургъан Дагъыстан Респуб­ликаны Халкъ Жыйыныны Председатели Хизри Исаевич Шихсайитовгъа тапшурулгъан. Эсге алайыкъ: совет девюрню артдагъы йылларында Дагъыстан Респуб­ликаны юзюмлюклери 70 минг гектар топуракъны елеген эди. 380 минг тон гюнеш емиш жыйыла эди. Бугюн республиканы ёлбашчыларыны ва юзюм болдурувчуланы къасты тармакъны кётюрлюкге тарыгъанлыкъдан чыгъармакъгъа бакъдырылгъан. 2020-нчы йылгъа ерли къабул этилген юрт хозяйство тармакъны оьсдюрювге байлавлу программада юзюм болдурувну совет девюрдеги натижагъа етишдирмек гёз алгъа тутула. Шогъар ДР-ни Президентини «Эффективный АПК» деген приоритет проекти яхшы болушлукъ этежеги де англашыла.

Мунда ДР-ни Президенти ва республиканы ёлбашчылары юзюмчюлюк тармакъны оьсдюрювге шулай уллу агьамият неге бере деген сорав арагъа чыгъа. Неге тюгюл, оьрде эсгерилген приоритет проектни яшавгъа чыгъарса, 30 минг ишчи ер болажакъ, бюджетге къошум гьисапда 27 миллиарддан да артыкъ акъча харж гележек. Оьзю­ню хаммал базасын болдуражакъ. Юрт ерлердеги ишсизликни къыставуллугъун енгиллешдирежек. Халкъны юртлардан шагьарлагъа гёчювюн кемитежек.

Эсгерилген тармакъны чаналатагъан себеплерден бириси – муниципал къурулувлар бу тармакъгъа тийишли кюйде агьамият бермейгени. Инвестиялар къолланмай ва оланы тартывну гьайы этилмей, топуракълар берилмей эди, хозяйство натижалар белгиленмей эди. Натижада гьар гектардан 20–25 центнер тюшюм алына эди. Шо загьматны натижаларына немкъорай янашыв демек азлыкъ эте. Биз шолай ёлбашчыгъа бакъгъан якъда чыдамлы кюйде янашып тургъанбыз.

Бу йыл яхшы янгъа багъып бурулув гьис этиле. Кёплер талаплар къатты болажакъны англадылар. Натижада юзюмню жыйывну оьлчевю 130 минг тондан артды. Гелеген йыл 42 минг гектаргъа юзюм чубукълар орнатмагъа герек, демек, оьзге йыллардан эсе эки керен артыкъ. Шону натижасында юзюмню тюшюмюн 320 минг тонгъа етишдирмек гёз алгъа тутула.

Бу йылдан башлап, юзюмчюлюк тармакъны биринчи гезикде оьсдюрмек учун гьар йыл ярым миллиард манат айрылажакъ. Шо аз харж тюгюл. Шолай болгъанда, пачалыкъны янындан, хасокъда Россельхозбанкны, Газпромбанкны, Сбербанкны ёлбашчыларыны янындан республикагъа юзюмчюлюк тармакъны оьсдюрмек учун мекенли кюйдеги аркъайынлыкъ этивге гьажатлы.

Россельхозбанкны, Газпромбанкны, Сбербанкны янындан шолай аркъа­йынлыкъ этив болса, оланы янындан респуб­ликаны экономикасын, хасокъда юрт хозяйствосун оьсдюрювде уллу къошум болдурулажакъ эди. Юзюмчюлюк тармакъны аякъгъа тургъузувда Дербентдеги коньяк комбинатны, Къызлардагъы ­коньяк заводну, Избербашдагъы гьаракъы-коньяк заводну, Магьачкъала чагъыр заводну гьаракаты юзюм болдурув тармакъны оьсдюрювде агьамиятлы роль ойнай. Бу гьаракатда баш гьаракатчылар гьисапда Мурат Гьажиев, Магьаммат Садуллаев, Евгений Дружинин, Магьаммат Абдуллаев, Агьметилав Агьматилов ал сыдыралагъа чыгъа. Булар юзюмчюлюк «аврувгъа» тарыгъанлар.

Юрт хозяйство тармакъны оьсдюрювде гёчювюл топуракъланы къоллавну масъаласы да агьамиятлы масъала болуп токътай. Кочубей – гёчювюл гьайванчылыкъны «тахшагьары». Амма шо «тахшагьарда» кёп ва четим масъалалар арагъа чыгъа. Эгер биз шоланы бугюнден артгъа салмай чечмесек, кёбюсю экология, экономика ва социал масъалаланы тююнюне урунуп токътажакъбыз. Къышлыкъ отлавлукълардагъы гьал топуракъланы дангыллыкъгъа айландыра. Адамланы шо «пайдасыз гьаракаты» дагъылывну чалтлашдыра.

«Эффективный АПК-ны» республиканы Президенти Р.Абдулатипов ерли оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумлардан юрт хозяйствону оьсдюрювге уллу агьамият бермекни талап эте. Бугюн АПК-ны алдында кёп масъалалар токътагъан. Шо саялы «Эффективный АПК» деген Президент проектни яшавгъа чыгъармакъ учунгъу гьаракат арта.

Вице-премьер Шарип Шариповну токъташдырывуна гёре, республиканы АПК-сыны бюджетини 70 проценти федерал бюджетден гьасил бола. Республиканы бюджетини башын толтурмакъ учун федерал бюджетден 90 миллион манат айырыла.

Алда токътагъан масъалаланы чечивде юрт хозяйство ва сурсат масъалалагъа къарайгъан министр Баттал Вагьитович Батталовну гьаракатчылыгъын айрыча эсгермеге герек. Ол гьар гюн дегенлей, Дагъыстанны тюрлю-тюрлю районларында болуп, гьакъыкъатны ахтара, гьалны яхшылашдырмакъ учун таклифлер бере. Масала, Баттал Вагьитович артдагъы эки-уьч айланы ичинде Къызлар, Къаягент, Буйнакск, Къарабудагъгент, Дербент ра­йонларда болгъан. Къызлар райондагъы «Дагагрокомплексде» бек сувукълар тюшгюнче 800 гектардагъы майдандан картопну къайтармагъа герек. Къыш къыстай. Министр къайтарыв юрюлеген оьзге ерлерде де болгъан, ишчилер булан ёлукъгъан, иш уьстде ёлугъагъан четим масъалалар гьакъда гьакълашгъан.

Ноябр айны 17-синде министр оьзюню биринчи заместители Камалутдин Камалутдинов булан бирче Къарабудагъгент ва Къаягент районларда болгъан. Эсгерилген районлагъа этген сапарны мурады юзюмчюлюк тармакъны оьсдюрюв булан байлавлу. Сапарны вакътисинде министр «Манасгентский» ГУП-да, «Буйнакский» ГУП-да, «Чкаловский» ГУП-да, «Каспий»-де болгъан. ГУП-ланы аслу масъаласы сугъарыв – сув булан таъмин этив.

«Буйнакский» ГУП-ну директору Абдулгьаким Багъатыров айтгъаны йимик, хозяйствону 250 гектар ери бар, шону 120 гектары, сувукълар къоркъутуп, гьисапдан тайдырылгъан.

«Чкаловский» ГУП-да да къыставуллу гьал бар. ГУП-ну 30 гектарын чёп басгъан. Хозяйствону директору Насрутдин Болатов англатгъан кюйде, юзюмлюклер къарт болгъан, техника етишмей. Министр шо кантгъа: «Ишлеме иштагьлыгъыгъыз ёкъ», – деп жавап бере. «Каспий» ГУП финанс-экономика гёрсетивлерине гёре районда алдынлы ерде токътагъан. Шо натижа, биринчи гезикде, предприятиени ёлбашчысы Къурбан Гьабибовну къошумундан гьасил болгъан. Ол гьайлы, бажарывлу далапчы.

Хозяйствода гьар гектардан алынагъан тюшюм 100 центнерден де артыкъ. 20 гектар ерде чубукъ орнатылгъан. Язбаш-гюз айларда 100 гектар ерге орнатмагъа гёз алгъа тутула.

Министр ноябр айны ахырынчы сонгугюнюню сапарыны вакътисинде Къадаркъотан, Янгы Къумукъдагъы «Легион» деген, Халимбекавулдагъы юзюм тарлавларда, Эрпели юртланы бав сала­гъан участкасында болгъан.

Халимбекавулну, Эрпелини, Тёбен Къазанышны емиш бавлары халкъ арада макътала гелген. Эрпелини тезден белгили «Труженик» деген хозяйствосунда терек орнатыв вакътиге етишип гелген министр Баттал Батталов, иштагьланып, оьзю де бир нече терек орнатгъан.



Д. Алкъылычев.