Тюзюн айтгъанда, тергев тезден берилме герекли эди. Неге тюгюл, дагъыстан тиллер тарыгъан четим гьал ачыкъдан гёрюнюп тура. Оьсюп гелеген яш наслуну авадан пайы ана тилинде сёйлеп билмей. Бир-бир алимлер гьисап этеген кюйде, гьал шулай къалса, дагъыстан тиллер бара-бара унутулуп къалмакълыкъ бар.
Бу макъалада ана тилге байлавлу газетни бетлеринде кёп айтылагъан ойланы, далиллени такрарламагъа хыялым ёкъ. Тек, барыбыз да билеген кюйде, тил ёкъ буса, халкъ да ёкъ. Демек, тил оьлсе, ону булан бирче халкъ да оьле, ер юзюнден сув алгъандай ёкъ-ёюн бола. Гьасили, тил – халкъны ругьу, жаны.
Дагъыстан тиллер, шону ичинде къумукъ тил де, бир нече еринден «яралангъан». Не этсин, шо гьалында да къаршы гелеген «толкъунгъа» чул бермей, сыр билдирмей къанат къакъма талпына. Тек бир-бир сай гьакъылы булангъы адамлар, тил тарыкъ тюгюл деп, оьлтюрме къарайлар. Шо саялы биз болуп турагъан гьаллагъа къарап турма тюшмейбиз. Тилни къутгъармакъ, къораламакъ, асырамакъ ва къолубуздан гелеген бары да чараланы гёрмек – бизин борчубуз. Ана тил бизге анабызны сютю булан сингген ва яшавлукъда гюч-къуват, илгьам, ругь берген ва бере.
Анасыны сютю булан тилни дагьнисин билмесе, демек, ананы биринчи къакъакъ йырлары булан яшны къулагъына ана тилни бюлбюл ангы, макъамлары ва сеслери чалынмаса, баланы ана тилине юреги исинмесе, яш наслуну ана тилине тюшюндюрмеге бек къыйын болажагъы ачыкъ. Шолай сабийни гьалиги заманны шартларында биз охума-язма уьйретип болсакъ да, огъар ата-бабалары сёйлейген тилни гёзеллигин сингдирмеге бажарылмас.
Гьар миллет тамурлары теренге гетген, нечесе юз асрулар бою оьмюр сюрюп гелген, кёп бутакълы терекге парх бере. Гьар терекни япыракъларыны къалиби тюрлю ва оьзтёрече гёзел. Оьзю орнатгъан терегин гесип тюпгючге айландырагъан, шондан магьрюм къалгъан яда къалмагъа сюеген адам насиплими дагъы?! Гьалиги ата-аналар – башалман, башданбаракъ янгыртывну девюрюню «емишлери», жамиятны къылыгъы лап азгъан заманда амалгъа гелген наслу. Демек, жагьил ата-аналар адамгъа ана тил неге тарыкъны да билмейгендей. Олар оьзлени балаларын негер тюшюндюрелер-уьйретелер? Урлама-талама, гьарам мал-байлыкъ топламагъамы? Яш наслуну бир тайпасына негер тарыкъ бу ана тил деп айталар. Тек олар билме герек эди миллетини маданиятыны-адабиятыны гьакъында англаву ёкъ гиши бютюн ва ёрукълу адам болмажагъын.
Айланагъыздагъы оьсюп гелеген наслуну вакиллерине агьамият берип къарагъыз. Оланы кёбюсю ана тилинде сёйлемейген болуп бара. Олар яш заманындан башлап, бир-бири булан орус тилде сёйлейлер. Гьатта юртларда да шо гьалны гёрмеге болабыз. Ана тилине булай янашыв, озокъда, телевизорну, компьютерни, уьйде де яшлары булан орус тилде сёйлейген ата-аналаны ва олай башгъа затланы таъсири деп айтмагъа боламан.
Мен билсем, бу гьалны тюзлемек, бир ёрукъгъа гелтирмек – бизин алдыбызда токътагъан лап аслу масъалаланы бириси. Ёгъесе, биз оьсюп гелеген наслуланы милли ругьда тарбиялавну да, ана тилибизни де къолдан чыгъарабыз.
Билим берив тармакъда гьалиги гьал нечикдир? Юртларда сама орус тилни билмеге бек онгайлы шартлар яратылгъан. Уьюнде ата-анасы, сайки, «культурный» адамлар болуп, айрокъда шагьардан гелген гелинлерибиз къуру орусча сёйлейлер. Яшлар бавунда да, юрт школаларда да, биринчи класдан башлап, орус тилни уьйретме белсенелер.
Сонг да, школалардагъы охутув программалар да, башлапгъы класдан башлап, орус тилни уьйретмек учун тизилгени ачыкъ кюйде гёрюнюп тура. Бир-бир школаларда ана тил дарслар болса да-болмаса да ярайгъан кюйде. Школадагъы охув йылланы боюнда да бары да шиърулар, сарынлар-йырлар орусча бола. Мен гьисап этеген кюйде, яшлар орус тилни билмей къалажакъ деп гьеч талчыкъмагъа тюшмей. Терсине, къумукъ тилни билмей, билсе де, сайдан билежегине гече-гюн ойлашып турардай гьал бар.
Бизин заманда тил масъаланы салынгъан кюю бюс-бютюнлей башгъа эди. Мен ва тенглилерим Уллу Ватан дав битген йыл охума башладыкъ. О заман телевизор, компьютер къайдагъы затдыр, кёбюсю юртагьлюлени уьюнде радиосу да ёкъ эди. Биз, юртлу яшлар, орус тилни кёп сийрек эшите эдик.
Тама турса, тамчы да ташны теше деп негьакъ айтылмай. Тилни масъаласы гьакъында биз бир токътамай айтма герекбиз. Балики, жамиятыбыз энни сама эсин жыяр. Ата-аналар да тирсеклерин хапмагъа заман гелгенче англар бугъай. Ана тилин билмейген гиши мекенли адам, демек, миллетини герти патриоту болуп битегенине инанма къыйын.
Магьамматшапи
МИНАТУЛЛАЕВ.
Тёбен Къазаныш.
