Бир юртда яшайгъан бир ярлы улан болгъан. Ону байны алдында къойчу болуп къазангъан отуз малы да болгъан. Шоланы сатып, уьйлер аларман, къатын аларман деп ойлаша.

Ашама сюе, ашама заты ёкъ. Къойланы бирин сойма токъташа. Бир ёлдаш ёкъму экен мени булан ашама деп, къабакъ алгъа чыгъа. Къараса:

– Къонакъ алмаймысан? – деп бир къарт геле.

– Бек арив аларман, – дей улан.

Уьйге гирелер. Шо малны ашап битдирелер. Экинчи гюн о къонакъ  гетип, бирдагъы къонакъ геле. Огъар да мал союла. Уьчюнчю гюн де шолай. Шолайлыкъда, отуз гюнден бары да маллары союлуп бите.

Шо улан къабакъ алгъа да чыгъып ойгъа бата. Бир оьтюп барагъан къарт:

– Я, улан, неге пашмансан? Не болгъан? – деп сорай.

– Къой, атам, магъа кёмек этип болмажакъсан, – дей улан.

– Балики, боларман, – дей къарт.

Улан болгъан ишни айта.

Къарт сонг огъар булай дей:

– Дюньяда гьалал сют ичеген уьч къызардаш бар. Шоланы бириси оьлдю. Бириси эрде, уьчюнчюсю де бу гече эрге бара. Шогъар етме болсанг, шо къыз сеники.

Улан ёлгъа чыгъа ва къарт айтагъан юртгъа етише. Къараса, гелинни алдына чыкъгъан адамлар гёрюне. Гьайдап барып арбада олтургъан къызны уьстюне де, булай дей:

– Тур, гьалалым, гетейик.

Къыз да, атылып туруп, эки де чумаданын да алып, ону булан гете. Адамлар тамаша болалар. Оланы къайтарма къарагъанланы да уллулар токътата.  

Етишелер уланны уьюне – боппо-бош уьйлер. Къыз чумаданын ачып, бар-ёкъ затын салып, бир кюйде уьйню тизе. Бар-ёгъун ашап яталар. Эртен турса, ашама зат ёкъ. Къыз бир гёлегин берип, сатып, ашама зат ал дей.

Улан базаргъа барып, гёлекни юз манатгъа сатып, сыйыр ала. Сыйырны алып чыгъып гелегенде къараса – бир арив ерленген ат. Сыйырны берип, атны ала. Атны башын да тутуп айланагъанда, бек арив бёркню гёрюп къоя. Атны бёркге алышдыра.

Гийип шо бёркню де уьюне багъып юрюй. Сувсап болуп, ёлда къаршы болгъан татавулдан сув ичме деп энкейгенде, бёркю тюшюп, ону агъым алып гете. Не этсе де, бёркню тутма болмай. Бек къыйналып, шо ерде де олтуруп ойгъа бата.

Шо заман муну ягъындан эки бай улан оьтюп бара болгъан. Муну пашман олтургъанын гёрюп, салам берген сонг, олар:

– Неге мунча пашмансан? Биз этип болагъан кёмек бармы? – деп сорайлар. 

– Къоюгъуз, уланлар. Сиз кёмек этип болмажакъсыз, – дей улан.

– Сен айт. Къарайыкъ, – дей олар.

Улан бары да затны болгъан кююнде айта.

– Воллагь, болмай экенбиз, – деп гете о уланлар.

Ёлда оланы арасында эришивлюк тува. Бириси: «Къатыны ондан айырылажакъ», – дей. Биревюсю: «Айырылмажакъ», – дей. Сонг оланы бириси булай дей:

– Шо уланны арты булан барып тергейи­к. Эгер  айырылса, сен олагъа атынгны да, хуржун толгъан акъча да бережексен, эгер айырылмаса, мен бережекмен.

Шолай сёйлешелер. Булар уланны арты булан юрюйлер. Етишгенде олар терезе тюпде яшынып тынглайлар. Улан уьйге гире. Къатын сорай:

– Нетип гелдинг?

– Воллагь, юз манатгъа сатдым гёлекни, – дей улан.

– Не яхшыдыр. Бары тарыкъ затны алгъансандыр?

– Шону берип де сыйыр алдым.

– Не яхшыдыр, сютюн сатып акъча этербиз.

– Сонг шо сыйырны да сатып, тизив ат алдым.

– Яхшы уланны тюбюнде тизив аты болма герек.

– Воллагь, атны да багьалы бёркге алышдырдым.

– Яхшы этгенсен нече де. Яхшы уланны башында багьалы бёрк тийишли.

– Воллагь, къатын. Шо да къалмады. Татавулдан сув ичме энкейгенде, тюшюп, бёрк де агъып гетди, – деп кюстюне улан.

– Шо бёрк агъылса да, сен савсан чы, – деп, къатын эрин къучакълай.

Терезе тюпде тынглап тургъан уланлар: «Шу атлар да, хуржун толгъан акъча да бизге гьарам, шолагъа гьалал», – деген ойгъа гелелер.

Эшигин къагъып, уланны чыгъарып:

– Алыгъыз, сизге шу атлар да, хуржун толгъан акъча да анагъызны сютю йимик гьалал болсун! – дейлер.

Эр-къатын сююнюп, шо акъчагъа юртдан яхшы уьйлер де алып, насипли болуп яшап къалалар.

 

Уьч гиши гьажгъа баргъан кюй

 

Эки гиши гьаж къылма барабыз деп чыгъалар. Булагъа уьчюнчюсю де къошула. Бу адам бираз урусу булангъы адам болгъан.

Бирче юрюй туруп, бир ерде ял алма токътайлар. Экиси намаз къылма уруна, уьчюнчюсю буса гезеп айлана.

Юрюй-юрюй бу гиши яшланы йылайгъан тавушларын эшите ва шо тавушлар гелеген уьйге багъып юрюй. Барып: «Къонакъ алмаймысыз?» – деп шо уьйге гире.  «Воллагь, алабыз», – деп, уьй еси къатын муну тёрге чакъыра. Къонакъ къараса, анасы йылайгъан яшлагъа булай дей:

– Токътагъыз, буссагьат шу къазандагъы эт бишсе, гьинкал да этип, мен сизин тойдурарман.

Бу гиши бираздан сорай:

– Бишмейми шо эт? Яшланы неге ашатып юхлатмайсан?

– Къазанда сувдан къайры дагъы зат ёкъ, билев салып къайнатаман. Яшлар къарай туруп юхлап къалалар. Бизин не этибиз, не унубуз ёкъ. Гьайыбызны этеген адам да ёкъ. Эрим оьлгени де кёп бола, – дей къатын.

– Вагь, не уллу къыйынлыкъдасан, къызардашым. Ювукъ арадагъы тирмен, къотан не ерде? – деп сорай къонакъ. О къатын англата.

О гиши барып, къотандан эки къой да, тирменден бир дорба ун да урлап, бу къатынгъа гелтире. Сонг барып ёлдашларына къошула. Булар ёлун узаталар. Бек исси гюн болгъан. «Огь, не иссидир!» – дей шо уьчюнчюсю, бетинден терин сибирип. Аз заман да гетмей, кёкге булут гелип, булардан айрылмай юрюй.

«Ярабби Аллагь, къайсыбызгъа гелген булут экен?» – дейлер бир-бирине. Арасына эришивлюк тюшюп, булар айрылып токътайлар. Булут шо уручуну уьстюнде токътай, ол юрюгенде юрюй.

Шо заман о гиши ёлдашларына бары да болгъан ишни айта. Олар бугъар:

– Уручу да болуп, гьажгъа барма уялмаймысан? Барсанг да, Аллагь къабул этмес, – дей.

– Яхари, мен ач яшланы тойдургъаным учун тюгюлмю дагъы Аллагь магъа юрюме тынч болсун деп шу булутну йибергени? Адамгъа этилген яхшылыкъ гьаждан артыкъ тюгюлмю?! – дей о гиши.

 

Гьалал къатын

 

Бири эндирейли, бири кёстекли эки ювукъ болгъан.

Кёстекли къомуз сокъма уста болгъан. Ол гьар ахшам оьзю кёп сюеген бийив кююн согъуп, къатынын бир бийитмей туруп ятма къоймай болгъан.

Арадан заман гетип, кёстекли оьле. Эндирейли ювугъу ону гёмген сонг, бир нече йыллар Кёстекге бармай тура. Сонг ол ойлаша: «Ювугъумну къатыны нетип тура экен? Эрине гьалаллыгъын сакълап турамы экен?» Артда ол о къатынны тергеме токъташа.

Бир ахшам Кёстекге барып, къатынны терезесин къагъа.

– Кимдир? – деп къатынны тавушу геле.

– Ёлавчуман. Къонакъ аламысыз?

– Олай деген недир? Къонакъ алмайгъа­н кюй боламы?! – деп эндирейлини уьйге гийире.

Къонакъ оьзюн танытмайман деп къаст эте. Къатын огъар онча тергев бермей, аш этме айлана. Эндирейли тамда илинген къомузгъа къарап: «Къомуз чу еринде,  ону еси де эсде бармы экен?» – деп ойлашып, тамдан къомузну ала ва ювугъуну бийив кююн сокъма башлай.

Ариги уьйде хамур басып турагъан къатын эрини кююн эшитгенде, оьзюнден пурмансыз туруп, къолларындан хамур агъызагъан кюйде бийиме башлай. Эндирейли бир зат да англамайгъан болуп:

– Я, къатын, нетесен? – дей.

– Нетегендир, эрим гьар гече шу кюйню согъуп бийите эди мени. Амалсыз шо эсиме тюшюп гетди, – деп, бузулуп, йыламсырай.

«Гьали де унутмагъан экен ювугъумну. Къатын тюгюл – алтын», – деп, эндирейли оьзюн таныта.

 

Жабирни къатыны

 

Падишагь бир керен орамда бек арив къатынны гёре. Сорап, ол Жабирни къатыны экенни биле. Бир гече Жабир уьюнде ёкъда падишагь олагъа бара. О нечик гелгенни къатын англай. Геч болгъанда орунну онгара.

Падишагь барып тёшекде олтуруп, тёшекни тюбюне юзюгюн къысдыра. Сонг падишагь мурадына етме деп къарагъанда, къатын къоркъа туруп булай айта: «Мен Жабирни мюлкюмен. Сен этме сюеген затгъа бир де разилигим ёкъ. Сен падишагьсан, эгер мурадынга етмекни янын шонча бек тутуп етсенг де, бил, Аллагьны алдында жавабын сен оьзюнг бережексен».

Падишагь къатынны намуслугъун гёрюп, оьзюню яман муратларындан уялып, юзюгюн де унутуп гетип къала.

Экинчи гюн Жабир геле.  Гече ятма айланагъанда, тёшекни тюбюнден шо баягъы юзюк чыгъып геле. «Гьы, мунда падишагь гелген болгъан. Къатыным да таза тюгюл экен», – деп ойлашып, Жабир къатынын атасыны уьюне етишдирип, къайтып геле.

Сонг къызны атасы Жабирни ягъына гелип:

– Я, мен сагъа бав берген эдим. Шо бавда не байлыкъ да бар эди. Сен шо бавну бузма да бузуп, къайтарып къойдунг, – дей.

Жабир огъар:

– Мен шо бавну ичинде арсланны гьызын гёрдюм, – дей.

– Ёкъ, Жабир, о бавну мен этгенмен. Сенден эсе мен ону яхшы таныйман. О бав бек бегетилген, онда бир зат да, гьатта арслан да гирип болмас, – дей къызны атасы.

Шондан сонг Жабир, янгылышын англап, къатынын къайтарып, яшап къалгъан.

 

Магьаммат бий ва тамаза

 

Магьаммат бий юртгъа гелегенде, халкъ ону ёлуна хали-халча яйып, аш да, сув да булан къаршылай болгъан.

Шолай бир гезик бий нёкерлери де булан юртгъа гирип гелегенде, ташда олтуруп бир къарт чанка болгъан. Салам да берип, Магьаммат бий тамазагъа сорай:

– Ёлдаш булан нечиксен?

– Янгызман, – дей тамаза.

– Экев булан нечиксен? – деп сорай бий.

– Уьчевмен, – дей тамаза.

– Йыракъ булан нечиксен?

–Ювукъман.

– Эки сыйыр йиберсем, савма болармысан?

– Авурунг алайым, бийим, боларман, – дей тамаза.

Къуллугъу да битип, бу юртдан чыгъып барагъанда, Магьаммат бий эки де нёкерине оьзю тамаза булан этген лакъырны маънасын сорай. Олар да бир зат да англа­магъанын айта. Бий оланы къайтарып, тамазадан сорап гелмеге йибере.

Эки де нёкер гелип тамазадан болгъан лакъырны маънасын айтмакъны тилей. Тамаза булардан яхшы акъча да алып, булай дей:

– Бий сорады: «Ёлдаш булан нечиксен?» – деп, демек, къатынынг бармы деп. Мен жавап бердим «Янгызман» деп, демек, къатыным ёкъ деп. Бий сорады: «Экев булан нечиксен?» – деп, демек, аякъларынгны савлугъу нечикдир, деп. Мен жавап бердим: «Уьчевмен», – деп, демек, таякъ булан юрюймен деп. Бий сорады: «Йыракъ булан нечиксен?» – деп, демек, йыракъдагъы затны нечик гёресен деп. Мен айтдым: «Ювукъман», – деп, демек, ювукъдагъы затны гёремен, деп. Бий сорады: «Эки сыйыр йиберсем, савма болармысан?» – деп. Мен де айтдым: «Боларман», – деп, демек, сиз муна бий магъа йиберген сыйырларсыз, мен де сизин акъчагъызны алып савдум, – дей тамаза.   

 

 

 

Абдулгьаким ГЬАЖИЕВ.