– Кёкюрек аврувдан Хасавюрт районда авруйгъанлар ва оьлегенлер республикадагъы оьлчевден бир къадар артыкъ. Артдагъы уьч йылны ичинде кёкюрек аврув булан байлавлу гьал бираз ёрукълашса да, гьал яхшылашгъан деп айтма болмайбыз, – дей Хасавюрт районда кёкюрек аврувлагъа къарайгъан баш врач Муса Тажудинович Тутушев.
Кёкюрек аврув кёп яйылмакъны себеплерини бириси – гёчювюл политика. Халкъ бир ерден башгъа ерге гёчегенде, ону мердешли яшавлукъ шартлары алышына. Юз, минг йыллар булан адамлар уьйренген табии ва гьава алышынывлар кёп уллу таъсир эте. 1950-нчи йыллар болгъунча Хасавюрт районда, аслу гьалда къумукълар яшай болгъан буса, гьали районда миналы миллетни санаву районда яшайгъанланы, уьч пай этгенде, бир пайына тенг де болмай. 60 йылны ичинде Хасавюрт районда янгы къурулгъан яда яшайгъан халкъы толу кюйде алышынгъан кёп юртлар бар. Кёкюрек аврувгъа къаршы иш гёреген район диспансерни гьисап берив справкасындагъы маълуматгъа гёре кёкюрек аврув булан байлавлу райондагъы онгайсыз гьалны кёбюсюн тувдурагъан да гёчюп гелген халкъланы юртлары. Кёкюрек аврув башгъа юртлар булан тенглешдиргенде кёп яйылгъан юртлар Теречное, Первомайское, Кёкрек, Сагада, Тукита, Муцалавул, Байрамавул, Къуруш, Адилотар, Тутлар, Янгы Гагатли, Къарланюрт, Октябрское, Къазмаавул деп гьисап этиле.
Юрт ерлерде кёкюрек аврувну яйылагъанлыгъына халкъ арадагъы жамият кёп къуршалагъан тойлар, тазиятлар себепли бола эди буса, гьали тойлар да шагьарларда, банкет залларда бола, тазиятларда да тазалыкъ, гигиена осал даражада буса да къоллана. Амма бу къоркъунчлу аврувдан авруйгъанланы санаву районда айтардай кемимей.
2013-нчю йылда районда янгыдан аян этилген авруйгъанланы санаву 72 адам болгъан. Оланы 47-вю – эркеклер, 25-вю – къатынгишилер. Тенглешдирип къарагъанда, олар да аслу гьалда 18–34, 37–42 йыллыкъ чагъындагъы адамлар болуп чыгъа. Тутушев айтагъан кюйде, кёкюрек аврувдан авруйгъанлыкъгъа айрыча яшав къуруп, агьлю къуруп яшама башлайгъанлыкъ себеп бола. Шо чагъындагъы адамлар аслу гьалда аврума башлай. Кюйге къарагъанда, шо чагъындагъы адамлагъа гьислер ва гюч, къазанмакъ учун башгъа ерлеге барма тюшегенлик таъсир эте буса ярай. Шо себеплерден болма ярай, оьрюм яшланы арасында кёкюрек аврувдан авруйгъанланы санаву бир къадар артгъан. Ишлейген адамланы арасында белгили болгъан авруйгъанлар – 2–2,8 процент. Оланы больницада багъыву артдагъы йылларда алышынмагъан.
Гиччи яшланы арасында кёкюрек аврув яйылмакълыкъ кемигени сююндюрмей болмай. Ону себеби де гьисапгъа алынгъан уллу чагъындагъы адамланы аврувун сав этив деп гьисап этиле. Неге тюгюл, яшлагъа аврув уллулардан югъа. Диспансерде гьисапгъа алынгъан авруйгъанланы сав этив 2011-нчи йылда – 35 процент, 2012-нчи йылда – 40,6 процент, 2013-нчю йылда 33,6 процент болгъан.
Аслу гьалда кёкюрек аврувну флюорография аян эте. 2013-нчю йылда флюорографиядан оьтме герек райондагъы 99 минг 264 адамны 85 проценти, 2012-нчи йылда 89,6 проценти, 2012-нчи йылда 81,4 проценти оьтген. 2013-нчю йылда язбашда ва гюзде школагъа бармайгъан чагъындагъы яшлар районну баш врачыны буйругъу булан эки керен тергелген. 18 минг 838 яшгъа флюорография этилме герек буса, 18 173 яшгъа, 98 процентине, флюорография этилген. Кёкюрек аврувдан тергелме герек 21 486 охувчу яшдан 20 765 яшгъа, 98,1 процентине, диагностика тергевлер этилген.
Гёрюлеген умуми чараланы гьисапгъа алмагъанда, айры-айры юртларда ва кёкюрек аврувну ачыкъ болгъан формасы аян этилген ожакъларда да тийишли чаралар оьтгериле. Шо чаралар, биринчилей, агьлюде яш тувгъанда башлана. Олагъа югъагъан аврувдан къаркъарасын сакъламакъ учун прививка этиле. 7 йыл болагъан чагъында яшлагъа «манту» этиле.
Экинчи чара – химия профилактика. Агьлюде кёкюрек аврувдан авруйгъанлар бары белгили болгъанда, агьлюдеги башгъалар аврумасын учун, англатыв иш юрюле. Янгы аврума башлагъанлар яда аврума къоркъунчлугъу барлар дарманлар булан сав этиле. Кёкюрек аврувдан авруйгъанланы ачыкъ формасы агьлюдеги аврумайгъанлагъа юкъмасын учун айрыча англатыв иш юрюле.
Кёкюрек аврувдан сакъланмакъны яшавлукъ къайдасы да бар. О якъдан медицина къуллукъчулар, кёкюрек аврувгъа къаршы иш юрютеген адамлагъа тамакю тартмакъ, ички ичмек шо аврув къабунмакъгъа аслу себеплер болагъанны англаталар.
Районда кёкюрек аврувгъа къаршы иш гёреген диспансерни юртлагъа барып адамланы флюорография тергевден оьтгереген автомашини бар. Алдан гьазир этилген, районну башчысы къол салгъан, плангъа гёре ерлерде иш гёрегенлер де бар, коллектив гьар юртда адамланы авруйгъанын-аврумайгъанын тергей.
Кёкюрек аврувну гьакъында лакъыр юрюлегенде, аврувну багъагъанланы гьакъында да айтмаса бажарылмас. Бу айрыча жаваплыгъы ва къоркъунчлугъу бар югъагъан аврувланы ожагъында ишлейген медицина касбучулар оьзлени ишине айрыча берилгенни гьакъында эсгерме тюше. Ишин яхшы билегенлик, гьар айры авруйгъан адамгъа башгъа янашыв болма герекни англайгъанлыкъ диспансерде ишлейгенлеге барысына да бирни йимик хас. Буса да, баш врачны заместители Гьава Жангишиеваны, врач-фтизиатор Светлана Чайканы, рентгенолог Лина Аскерханованы, бёлюкню башчысы Патимат Жанболатованы, медицина сестралар Динара Жанболатованы, Нюрьян Висханованы атларын айрыча эсгерме тюше.
Кёкюрек аврув – бек къоркъунчлу аврувланы бириси. О аврувну яйылмакълыгъы аслу гьалда, адамлардан оьзлерден гьасил бола. Касбучулар айтагъан кюйде, тазалыкъны сакъламайгъанлыкъ яда гьар адам оьзюнде ва агьлюсюнде тазалыкъ болдуруп болмайгъанлыкъ аврувну яйылмакълыгъына аслу себеп бола. Гёземеликге бирев ичген савутдан сув ичмекни, башгъа адам ашагъан яда хапгъан ашны ашамакъны бизин адамлар уллу даражагъа гьисаплайлар. Къолдан-къолгъа тюшген емишлени базардан алгъандокъ ашайгъанланы кёп керенлер гёребиз. Югъагъан аврувну алдын алагъан аслу себеп – тазалыкъ деп халкъ арада бырынгъы заманлардан берли айтылып гелген. Бир уллу чагъындагъы къатын оьзю сув ичеген савутну, оьзю ашайгъан савутну айрыча сакълайгъанны гёргенмен. Ол кёкюрек аврувдан авруйгъаны да исбат этилмеген эди. Буса да сакъ болмакъ гьар йыл флюорография тергевден оьтмек, тазалыкъ болдурмакъ кёкюрек аврувну алдын алагъан чаралар экенни инкар этип бирев де болмас. Югъагъан аврувну алдын алмакъны янгыз авруйгъан адам учун тюгюл, айланадагъы башгъалар учун да маънасы бар. Шо саялы да оьзюбюз авругъанда башгъаланы да ойлама герекбиз.
Алда югъагъан аврувланы багъагъан, аврувну оьрчюме къоймай сав этеген адамлар болгъан. Билимсиз багъымчылар бизге тарыкъ тюгюл деген айыплавлар булан совет девюрде тюрлю-тюрлю аврувланы сав этеген багъымчыланы тамуру къуруду. Буса да халкъ медицинаны таъсири – аврувлагъа къаршы гючлю чараланы бириси деп гьали де гьисаплана.
А.ГЬАМЗАЕВ.
СУРАТДА: М.Тутушев.
