Йылдан-йылгъа орус тилни таъсири гючленип, ана тилибиз аз къолланагъан болуп барагъанны барыбыз да эслеп турабыз. Гьатта ана тилни уьстюнде ишлейген касбучуларыбызны бирлери оьзлер де аслу ишинден сонг орус тилде сёйлемекни оьрлюк гёре. Гьабас.
Бугюнгю уллу ва орта наслуну ана тил булангъы аралыкъларын аз-кёп буса да билебиз, тек шо ягъындан яш наслуну гележеги нечик боларын айтма къыйын. Нечик болса да, бугюнгю къумукълукъну болдурагъан тилни усталары, муаллимлер ва оьзге тил булан байлавлу касбучулар гележек наслуларыбыз да ана тилин сакъласын-оьсдюрсюн учун гьариси оьз къошумун эте.
Ана тилни агьамияты гьакъда да кёп язабыз ва айтабыз. Тек шо айтагъанлар да, язагъанлар да бир бёлюк-группа адамлар: газет-китап охуйгъанлар, жыйынлагъа юрюйгенлер. Къысгъача − интеллигенция яда актив. Халкъны кёп яны биз оьз арабызда чайнап турагъан тил масъаладан арекде. Шо ягъына тергев берме герек эдик. Тек нечик? Ойлашайыкъ. Биревлер ойлаша турсун, биз гелейик бизин игитлерибизге – тилни усталарына ва касбучуларына.
Журналист гьисапда танышларым магъа о гьакимни, бу депутатны, байны гьакъында неге язмайсан деп бола. Мени жавабым: олайланы гьакъында артыкъ кёп макътав сёзлер языла, кёплерин сёкме тюше эди буса да.
Мени игитлерим буса – ана тилни усталары. Бугюн биз шо тилни усталары булан оьктем болуп, оланы ругьландырмасакъ, тангала олар оьз касбусуна сувуп, гёнгюлсюз болса, тилибиз улав къалмакъ бар. Оланы бизин ишибиз де, къумукъ тилни гележеги де кимге тарыкъ деп кюстюнме къойма ярамай.
Заман гетип, къумукъ тил къайтып алдын йимик Кавказда ортакъ тил болмакълыкъ да бар. Биз яшап турагъан пачалыкъны гележеги нечик болажакъны айтма къыйын. Айланада он йылдан не девюрде, къайсы пачалыкъда яшажагъыбызны да айтма къыйын гьаллар бар.
Кёп керенлер айтылгъан, тек дагъы да айтсакъ да артыкълыкъ этмес: къумукъ тил – 500 минг халкъны тили тюгюл, 200 миллиондан да артыкъ тюрк халкъланы тили. Тюрк тиллер – етти уьлкени пачалыкъ тили. Биз шо халкъланы къайсыны тилин де, эки-уьч жума гьаллашсакъ, сёйлеме чакъы уьйренип болабыз. Къарачай, балкъар, ногъай тиллеге буса эки гюн де къалмай уьйренебиз. Шону учун яшланы ана тилинде язма-охума уьйретегенде муаллимлер ва ата-аналар шо ягъына аслу тергев берсе, янгылышмажакълар.
Дагъы да, тилибизге абур этив етишмей. Орус тилде сёйлемекни уллу даражагъа санайгъанлар бар. Жыйынларда, тойларда-мажлислерде орус тил биринчи ерге чыгъып битген. Ана тилинде охуп болмайгъанлыгъын оьктемлик булан билдирегенлер де эпсиз кёп. Мен чи англамайман шолайланы: орус сёзлер де, къумукъ сёзлер де бир гьарплар булан языла чы. Боласыз – сюймейсиз. Ана тилинде сёйлемекни, охумакъны, язмакъны артда къалгъанлыкъгъа санайсыз.
Биз тилибизге абур этмесек, ятлар бизин оьзюбюзге абур этмежек. Шону учун ана тилни усталарын, тилибизге къоркъунчлукъ тувулунгъан девюрдеги игитлеге санап, абурлайыкъ-сыйлайыкъ.
Тек, тек… Бирев де айтмай (мен де) шо тилни усталары ва касбучулар малайиклер, олар башгъалардан артыкъ, сыйлы адамлар деп. Оланы арасында да бар башгъаланы арасында йимик яхшылар да, яманлар да, пайдалылар да, пайдасызлар да… Лакъыр шо гьакъда тюгюл чю, ёлдашлар.
