Ол 1937-нчи йылда Къазма юртда тувгъан, охугъан ва оьсген. Хасавюрт педучилищени, Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетин, шолай да къурулуш техникумну битдирген. Бир нече йыллар ата юртунда ва Хасавюрт педучилищеде ана тиллени муаллими болуп ишлеген. Мунда бизге ону дагъы ишлеген ерлерини гьажатлыгъы ёкъ. Тек бирисин эсгерип къояйыкъ: бир нече йыллар Россияны областларыны бирисини юртунда  орус тилни муаллими болуп да ишлеген. Шону булан орус тилни де ана тили йимик теренден уьйренген деме сюебиз.

Ибадулла кёп йыллардан берли къумукъ китапланы жыя, охуй, заман гетип, дагъы да къайтарып охуй. Охугъанларыны гьакъында ойлаша, тептерине язывлар эте, рази тюгюл ерлерини гьакъында башгъалагъа айта, эрише.

 Эришив – ону хасиятыны аслу белгилерини бириси. Биревлер о белги  ону юртлуларыны барысына да хас дейлер. Мен шогъар рази тюгюлмен. Къазмада бек сабур, эришивню сюймейген адамлар да ёлугъа. Олар эришсе де, тюзлюк учун эришелер. Шогъар къаршы адам табылармы?

Ибадулла, эрише буса да, биревге де яман, аччы сёз айтып эшитмессиз. Ол печат сёзге кёп илине. Сёзлюклерде, охув китапларда ёлу­гъагъан янгылышланы гёрсе, къувун гётере. Алдын ол шо гьакъда ювукъ адамларыны арасында айтып къарсалай эди буса, артдагъы йыллар, чыдамлыгъы битип, шо гьакъда язмагъа да башлагъан.

Бир вакъти ол  педагогика кадрланы билимлерин камиллешдиреген институтну кафедрасыны заведующийи, къумукъ тилни охув ва кёмекчи китап­ланы автору Абдулкерим Сайитов чыгъаргъан охувчу яшлар учунгъу сёзлюкню ва китапларыны кёп санавдагъы хаталарыны гьакъында язып газетде чыгъарды. Биревлер шону ушатды, ушатмагъанлар да болду. А. Сайитов да, ону кёп ерлерине тюбю­къарадан рази болмаса да, къабул этген ерлери де болду. Шо эришивню натижасында утдургъанлар болмады, тек утгъанлар болду – охувчулар ва халкъ.

 Сонг Ибадулла Гьажиев орусча-къумукъча ва къумукъча-орусча сёзлюклени тизген Бургьан Бамматовну языв ишлеринде де хыйлы янгылышлар табып, шоланы гьакъында да язды. Бир-бир артыкъ къопдуруп йибереген ерлери болса да, Ибадулланы бу ишине де макътав тийишли.

 Ол бек пайдалы, ким буса да бирев этме герек ишлени эте. Ярайгъан зат тюгюл чю: сёзлюклерде, яшланы охутув китапларда янгылышланы ёлгъа йиберме нечик бола?! Шо китапланы, сёзлюклени тизегенлер булан янаша олагъа редакторлукъ этегенлеге ва рецензентлеге де бетлев тийишли. Халкъ сизге инанып, алимлерибиз оьзлени ишин биле деп туралар. Сиз буса, янгы­лыш этегенлени тюзлеме чи нечик де тюзлемейсиз, гьатта олагъа ортакъчы боласыз. Шолай айтып къарсалай бола Ибадулла къумукъ грамматика китапланы ва сёзлюклени гьакъында лакъыр башланса. Ону булан рази болмай не этерсен?!

Нечик яхшыдыр шолай гьайлы, магъа бары да зат авара деп турагъан къагьрулу адамлар бары. Олар эринмей, ялкъмай, инжинмей оьзлер тюз гёреген ишни юрютелер ва бир натижагъа етмей туруп токътамайлар. Ону оьзюню язывларындагъы янгылышланы табып, аста къой дейген кюйлерибиз бола, тек ол къулакъасмай, оьзюню шо танкъыт ёлун узата. Яхшы да эте.

 Гьалиги заманда олайлар бек сийрек ёлугъагъан болуп бара. Ибадуллагъа: «Къойсана, илинип къаласан. Сагъа башгъалардан артыкъ аварамы?» – дейгенлер де ёлугъа. Тек ол олагъа жавап къайтарма да сан этмей, мыйыкъ тюбюнден иржайып къоя.

Бек сюедик шолай адамлар кёп болгъанны. Тек нетерсен, Бадрутдин кёп эсгереген айтывда да айтылагъан кюйде, еллер гемелер сюйген кюйде эшмей.

Буса да бизин игитибиз ругьдан тюшмей. Этеген иши тюз ва тарыкълы экенге, ол биревден де якълав гёзлемей. Оьзюню ахтарыв ишлерин узата. Уллу чагъына да къарамай, компьютерде язма уьйренген. Бош заманында ону олтуруп тапма болсагъыз да ярай, тек янтайып гёрмежексиз. Компьютерде ишлеп яда охуп ялкъса, сканвордлар, кроссвордлар чече яда чыгъып, къардашларына, къурдашларына барагъан кюю бола. Оланы бирисини абзарында-бавунда терегин-борласын буталама герек буса, ол бары да затны унутуп, ишге гирише. Бав да – ону кёп сюеген иши. Бирдагъысы – бильярд. Дагъы хоббилери де бар. Барысын да эсгерип турмайыкъ.

Ибадулла этген уллу ишлени бириси гетген йыл арагъа китап болуп яйылды. Ол бир нече йыллар ахтарыв  ишлер юрютюп, «Къумукъ тилни маънадаш сёзлерин» чыгъарды. Бек агьамиятлы ва пайдалы ахтарыв иш. Алимлер де, халкъ да макътады. Алдын  маънадаш сёзлер – синонимлер – «Къумукъ тюз» газетде чыгъып турагъан вакътиде мен ону шо ишин критика этип язгъан эдим. Критиканы бизде бирев де сюймей, бары да халкъ «сюебиз» дей буса да. Ибадулла оьзю де залим алимлени критика эте болгъан сонг, мени де тюз англар деп бир-бир рази тюгюл ерлеримни эсгерип язгъан эдим. Хатири къалгъанны билдирмеди. Балики, къалмагъандыр, тек инанмайман.

Ибадулла халкъны арасында жыйынларда-мажлислерде  болагъан вакътисинде де заманын бош йибермей, къужурлу ва маъналы хабарлар эшитсе, язып алып, газетлерде чыгъара. Чыкъмагъанларын архивинде жыя. Ким биле, къачан буса да тарыкъ болма бола.

Буссагьатгъы вакътиде Ибадулла къумукъ айтывланы толу жыйымыны уьстюнде ишлеп тура. Бары да оьзю эшитген ва басмадан чыкъгъан айтывланы ва аталар сёзлени болгъан чакъысын жыйып бите тура. Озокъда, бу ишни олар профессор-фольклорист Абдулаким Гьажиев булан бирликде юрюте. Олар гьалиге он мингден артыкъ айтыв жыйып да битгенлер. Аллагь буюрса, гелеген йылдан геч къалмай, къумукъ айтывланы ва аталар сёзлени толу жыйымыны китабын басмадан чыгъып гёрербиз.

Ибадулла  этип турагъан ишлер шону булан да битмей. Ону уллатасы къазмалы Къачакъ Магьаммат (о­гъар Мыйыкъ Магьаммат деп де айта болгъан) инкъылапны йылларында белгили абрек болгъан. Оьзю йимик къоччакъ революционер Магьач Дахадаев булан бирге чыкъгъан сураты да сакълангъан. Мыйыкъ Магьаммат бек игит ва тавакелли адам болгъан дейлер, ону ишлери гьали де авуздан-авузгъа айтыла. Ибадулла шону гьакъында да китап язма урунгъан. Владикавказдагъы архивге, Дагъыстанны тавларына барып маълуматлар жыйма умутлу. Шо мурадына етме де Аллагь савлукъ берсин!

Ибадулла бары да ишлерине къошум гьисапда Хасавюртдагъы «Къумукъ тюз» деген газетде мухбир де дюр: макъалалар яза, таржума эте. Алдын, оьзю ишлемейгенде газетни критика эте бола эди. Гьали критикасы аз болгъан.

Заманда бир Ибадулла илгьам гелгенде, шиърулар язып да йибере. Тек биз ону шо касбусун макътамайбыз. Хатири къалса да, шиъруланы шаирлер язсын, сен буса тилни ахтарывчусан дейбиз.

Гьали де ол сёзлюклеге этеген гьужумун токътатмагъан. Бургьан Бамматов мисгин тизген «Къумукъ айтывланы англатыв сёзлюгюню» кёп кемчиликлерин табып, шо гьакъда язып тура. Шо сёзлюк чю, гертилей де, бек осал хари. Адамгъа абур этебиз, халкъны ягьын сындырабыз.

Алдын чыкъгъан айтывланы ва аталар сёзлерини китапларына да  Ибадулланы разисизликлери бар. Шоланы гьакъында да язмай къоймажакъ, билебиз.

Оьзюне 75 йыл битген буса да, къарагъан адам огъар шончакъы бермежек. Ол гьали де жагь. Яшавдан, адамлардан, табиатдан сююне. Эртенлер сувукъ сув булан жувуна, зарядка эте. Шону учун къаркъарасы гьар заман къувнакъ. Шатлыкъгъа аз буса да себеп бар гюнлеринде айланасына кёп санавдагъы къурдашлары, тенглилери де, жагьиллер де, жыйылып, гёзюнг гёрсюн йыбавну.

Муна шолай адам Ибадулла: гёрсетмеге оьзю де, айтмагъа сёзю де бар.

 

 

 

Рашит ГЬАРУНОВ.

СУРАТДА: И. Гьажиев.