Магьаммат-гьажи Умаров 1932-нчи йылда Акъуша районну Усиша юртунда даргили Умарны ва Ашураны агьлюсюнде тувгъан. Атасы Умар гечинип, Магьаммат агъасы Къурбан булан яш чагъында етим къалалар. Етимлени малына Магьамматны анасыны эркъардашы Гьажи еслик эте. Натижада, арадан аз заман да гетмей, ессиз малны бёрю ашар дегенлей, мал-мюлк талам-такъыш бола. Гьасили, Гьажи къызардашы Ашураны эки де уланы да булан гечелетип тавдан тюшюп, агьлюсю булан Хасавюрт районну Муцалавул юртуна гелип орунлашалар. Мунда да етимлер экиге пайлана: гиччи Магьаммат анасы булан къала, Къурбанны буса аманатгъа анасыны эркъардашы оьзюне сакъламагъа ала.
Балагь янгыз гелмей дейгени герти. Шо вакътилерде Магьамматны анасына тиф аврув къабуна. Магьаммат, гиччи буса да, анасына арекден гиччи хаба булан сув ташый, анасыны кёмегине табула. Тек аврувгъа эм табылмай. Авур аврувдан къыйналып, Ашура да герти дюньягъа гёче.
Магьаммат гене анасыны эркъардашы Гьажини къолуна тюше. Эки де етим янгы агьлюде артыкъ бола. Етимлени ятыву да эшик артгъа салынгъан эсги тёшеклер болгъан. Гьажини агьлюсю Гьалимат етимлени бек сюймей болгъан ва гьар гезик, себеп табып, оланы чюмлеп де, уруп да йылата болгъан. Гьасиликалам, къатын тил этип, Гьажи яшланы оьгюз арбагъа да миндирип, Яхсай юртгъа гелтирип, чоюн кёпюрде арбадан да тюшюрюп, оьзю аш алмагъа барагъан болуп алдатып гете ва дагъы къайтып гелмей. Эки де яш, оьтеген-барагъандан аш да тилеп, шо кёпюрню тюбюнде етти гюн туралар. Шолай бир гюн олар Уцумуюртдан Яхсайдагъы сельпогъа мал алмагъа гелеген Байсалув деген мычыгъышлы булан раслаша. Гьар гюн дегенлей мал алмагъа гелеген тюкенчи, артда да арбасын токътатып, яшланы уллусу Къурбангъа оьзлер кимни къаравуллайгъанын сорай.
– Бизге аш алмагъа гетген Гьажиге къарайбыз, – деп жаваплана Къурбан. Гьалны еринде англагъан Байсалув:
– Ол къайтмажакъ. Мени яшларым да ёкъ, иним де бар, агьлюм де. Магъа яшлар болугъуз, рази бусагъыз?! – деп яшлагъа соравлу къарай. Яшлар кёп сююп мычыгъышлыны арбасына минелер. Шолайлыкъда, эки де етим Уцумуюртгъа геле. Абзарына гирмеклиги булан Байсалув уьйдеги агьлюсюне оьзлеге эки улан алып гелгенни айтып къычыра. Янгы ана яшланы кёп сююп къаршылай. Яшланы кириндирип-жувундуруп, уьстюне янгы опуракълар да гийиндирип, уьюне сыйындыра.
Бу дав йыллар бола. Яшлар Байсалувну къойларын, атларын багъып юрюйлер. Дав Дагъыстангъа ювукълашгъанда танклагъа къаршы терен орлар къазыв башлана. Мунда тракторлар ва башгъа техника къуршала.
Шо вакътиде къатынлар да трактористлер болуп ишлей болгъанлар. Гиччи Магьаммат да, бир орус къатын гьайдайгъан СТЗ тракторгъа минип, огъар кёмеклеше. Бир гюн тракторну ручкасы терсине айланып, къатынны къолун сындыра. Яш буса да Магьамматны тракторист этип белгилей.
Шо вакътиде мычыгъышланы сюргюн эте. Магьамматлар буса Адил Янгыюртгъа гёчелер. Иш де шулай бола. Уцумуюрт Адил Янгыюрт сельсоветге гире болгъан. Магьамматлар Байсалувланы гьамар уьюнде тура болгъанлар. Шоллукъда, уьйню есилерин чекистлер тутуп алып гетгенни де билмей къалгъанлар.
Мычыгъышланы сюргюн этген сонг, Адил Янгыюртдан гьакимлер гелип, мычыгъышланы малын-гьайванын Чанкаюртдагъы фермагъа гьайдай. Эки де етим буса, шо гьайванланы гьайдап, Адил Янгыюртгъа геле. Олар мунда яшап да къалалар.
Магьамматны агъасы Къурбан юртлу къыз Къуймур Чучуева булан уьйлене. Магьамматны буса Ажабике Минатуллаева уьюнде сыйындыра. Ол ону оьзюню авлетлеринден кем гёрмей, ашдан языкъ этмей оьсдюре. Магьаммат оьзю де бошуна юрюмей. Айтагъаным, ол Кировну аты къоюлгъан колхозда туварчы, къойчу касбуланы юрютген. Етим яшгъа уллулар Темирбий Вагьабов, Мингилбай Османов, Мустапа Гьажиев оьзлени авлетине йимик гёз къаратып, оьзлер ашагъан 5 гьалтама гесекден ону да магьрюм этмегенлер. Ол къумукъ тилден де амал этеген бола. Арадан заман гетип буса, даргили Магьаммат къумукъ тилде къумукълардан кем билмейген кюйде бола. Къумукъ тил ону экинчи ана тилине айлана.
Давдан сонггъу йылларда асгер чагъына етишгенлени асгерге чакъырмагъа башлай. Магьамматны бир кагъызы да гьатта ону миллетин билеген де болмагъан. Бабаюртдагъы военкоматда шо вакътилерде военком болуп ишлеген Советлер Союзуну Игити Элмурза Жумагъулов Магьамматгъа миллетин сорагъанда, ол адашмай: «Мен къумукъман», – деп жаваплана. Элмурза Жумагъулов кагъызлагъа миллетин гёрсетеген ерине «къумукъ» деп яза. Тувгъан йылын да докторлар тишлерине къарап белгилей – 1932-нчи йыл.
– Магъа Элмурза Жумагъулов айрыча кёмек этди, – деп хабарлай бола М.Умаров. – Ол мени савлугъумну болдурмакъ учун да, асгерге йиберегенде Тольятти шагьардагъы инженер-къурувчу асгер бёлюкге онгармакъ учун да къол ялгъады. Мен огъар гьаман да борчлу болажакъман.
Асгер борчун кютеген вакътилерде де ону асгер ёлдашларыны арасында да къумукъ яшлар бола. Олар булан да ол таза къумукъ тилде гьакълаша, агъа-инилер йимик татывлукъда туралар.
Ери гелгенде эсгермеге сюегеним, Магьаммат Умаров Тольятти шагьардагъы асгер бёлюкде къуллукъ этеген вакътиде ерли автомобиль заводну инг биринчи къурувчуларыны сыдырасына да къошула. Заводну къурулушу 1953-нчю йылда башлана. Шо къурулушда Магьаммат Умаров тракторист гьисапда асфальт яягъан бригадада ишлей.
Магьаммат шагьарны шонча да ушата чы, гьатта асгерлик борчун кютюп битген сонг да, ол Тольяттиде къалмагъа токъташа. Амма асгер ёлдашлары, къумукъ уланлар, ону Дагъыстангъа къайтарып алып геле ва Магьаммат ювугъу Османны ата юрту Герменчикде янгы яшав башлай.
Ол юрт яшавгъа къайта. Бабаюрт районну Туршунай юртунда къурулгъан МТС-де тракторист болуп ишлемеге башлай. Герменчикде яшай туруп, оьзюню яшда тас этген къардашларын излемеге уруна. Бирлерин ол Хасавюрт районну Покровское юртунда, бирлерин Муцалавулдан таба. Шондан ол оьзюне яшав ёлдаш да таба: янгы агьлюсю Хамис булан ол къайтып Адил Янгыюртгъа гёче. Мунда да ол колхозда, сонггъа таба совхозда тракторист болуп ишлей. Яшав ёлдашы булан ол бир улан ва дёрт къыз оьсдюре.
Пенсия чагъына етишгенче совхозда оьзюню юртгъа айтылгъан къызыл ДТ-75 маркалы тракторундан айрылмай. Къайратлы загьматы саялы ол кёп керенлер совхозну башын тутгъанланы янындан баракалла кагъызлар, акъча савгъатлар алгъан.
Пенсиягъа чыкъгъанман деп айтып, гьали де ол уьюнде рагьат турмай. Яратгъаныбызгъа къуллукъ эте туруп, ол адилянгыюртлуланы къыйын-тынчына табылып, жамиятны разилигин къазана. Оьзюню уллу чагъына да къарамай, Магьаммат Умаров Макка-Мадинагъа барып, гьаж да къылып къайтды.
Магьаммат Умаровну сёзлерине гёре, ону гьар намазыны артындан тилейген бир тилеги бар: къыйынлы гюнлерде етим яшны уьюнде де сакълап, ач-ялангъач этмейли сакълагъан къумукъ анасы Ажабике Минатуллаеваны герти дюньясы женнетли болмакъны ёрай.
Магьаммат-гьажи Умаров оьзю кёп сююп къошулгъан агьлюсюнден айрылса да, ругьдан тюшмей. Ол алда йимик гьали де айлана якъгъа адилликге айтылгъан адилянгыюртлуланы атына даим макътав эте. Магьаммат-гьажи айтагъан кюйде, дарги ана тапгъан буса да, къумукъ ана оьсдюрген, къумукъ ана тойдургъан, къумукъ ана шагьра ёлгъа тюзлеген ва ол гьаман да къумукъ халкъгъа абур-сый этмеге уьйретген. Буссагьатда да ол яшда берген анты йимик, оьктем кюйде «къумукъман» деп яшавун узата.
Къ. Гьажиев.
Адил Янгыюрт.
Балагь янгыз гелмей дейгени герти. Шо вакътилерде Магьамматны анасына тиф аврув къабуна. Магьаммат, гиччи буса да, анасына арекден гиччи хаба булан сув ташый, анасыны кёмегине табула. Тек аврувгъа эм табылмай. Авур аврувдан къыйналып, Ашура да герти дюньягъа гёче.
Магьаммат гене анасыны эркъардашы Гьажини къолуна тюше. Эки де етим янгы агьлюде артыкъ бола. Етимлени ятыву да эшик артгъа салынгъан эсги тёшеклер болгъан. Гьажини агьлюсю Гьалимат етимлени бек сюймей болгъан ва гьар гезик, себеп табып, оланы чюмлеп де, уруп да йылата болгъан. Гьасиликалам, къатын тил этип, Гьажи яшланы оьгюз арбагъа да миндирип, Яхсай юртгъа гелтирип, чоюн кёпюрде арбадан да тюшюрюп, оьзю аш алмагъа барагъан болуп алдатып гете ва дагъы къайтып гелмей. Эки де яш, оьтеген-барагъандан аш да тилеп, шо кёпюрню тюбюнде етти гюн туралар. Шолай бир гюн олар Уцумуюртдан Яхсайдагъы сельпогъа мал алмагъа гелеген Байсалув деген мычыгъышлы булан раслаша. Гьар гюн дегенлей мал алмагъа гелеген тюкенчи, артда да арбасын токътатып, яшланы уллусу Къурбангъа оьзлер кимни къаравуллайгъанын сорай.
– Бизге аш алмагъа гетген Гьажиге къарайбыз, – деп жаваплана Къурбан. Гьалны еринде англагъан Байсалув:
– Ол къайтмажакъ. Мени яшларым да ёкъ, иним де бар, агьлюм де. Магъа яшлар болугъуз, рази бусагъыз?! – деп яшлагъа соравлу къарай. Яшлар кёп сююп мычыгъышлыны арбасына минелер. Шолайлыкъда, эки де етим Уцумуюртгъа геле. Абзарына гирмеклиги булан Байсалув уьйдеги агьлюсюне оьзлеге эки улан алып гелгенни айтып къычыра. Янгы ана яшланы кёп сююп къаршылай. Яшланы кириндирип-жувундуруп, уьстюне янгы опуракълар да гийиндирип, уьюне сыйындыра.
Бу дав йыллар бола. Яшлар Байсалувну къойларын, атларын багъып юрюйлер. Дав Дагъыстангъа ювукълашгъанда танклагъа къаршы терен орлар къазыв башлана. Мунда тракторлар ва башгъа техника къуршала.
Шо вакътиде къатынлар да трактористлер болуп ишлей болгъанлар. Гиччи Магьаммат да, бир орус къатын гьайдайгъан СТЗ тракторгъа минип, огъар кёмеклеше. Бир гюн тракторну ручкасы терсине айланып, къатынны къолун сындыра. Яш буса да Магьамматны тракторист этип белгилей.
Шо вакътиде мычыгъышланы сюргюн эте. Магьамматлар буса Адил Янгыюртгъа гёчелер. Иш де шулай бола. Уцумуюрт Адил Янгыюрт сельсоветге гире болгъан. Магьамматлар Байсалувланы гьамар уьюнде тура болгъанлар. Шоллукъда, уьйню есилерин чекистлер тутуп алып гетгенни де билмей къалгъанлар.
Мычыгъышланы сюргюн этген сонг, Адил Янгыюртдан гьакимлер гелип, мычыгъышланы малын-гьайванын Чанкаюртдагъы фермагъа гьайдай. Эки де етим буса, шо гьайванланы гьайдап, Адил Янгыюртгъа геле. Олар мунда яшап да къалалар.
Магьамматны агъасы Къурбан юртлу къыз Къуймур Чучуева булан уьйлене. Магьамматны буса Ажабике Минатуллаева уьюнде сыйындыра. Ол ону оьзюню авлетлеринден кем гёрмей, ашдан языкъ этмей оьсдюре. Магьаммат оьзю де бошуна юрюмей. Айтагъаным, ол Кировну аты къоюлгъан колхозда туварчы, къойчу касбуланы юрютген. Етим яшгъа уллулар Темирбий Вагьабов, Мингилбай Османов, Мустапа Гьажиев оьзлени авлетине йимик гёз къаратып, оьзлер ашагъан 5 гьалтама гесекден ону да магьрюм этмегенлер. Ол къумукъ тилден де амал этеген бола. Арадан заман гетип буса, даргили Магьаммат къумукъ тилде къумукълардан кем билмейген кюйде бола. Къумукъ тил ону экинчи ана тилине айлана.
Давдан сонггъу йылларда асгер чагъына етишгенлени асгерге чакъырмагъа башлай. Магьамматны бир кагъызы да гьатта ону миллетин билеген де болмагъан. Бабаюртдагъы военкоматда шо вакътилерде военком болуп ишлеген Советлер Союзуну Игити Элмурза Жумагъулов Магьамматгъа миллетин сорагъанда, ол адашмай: «Мен къумукъман», – деп жаваплана. Элмурза Жумагъулов кагъызлагъа миллетин гёрсетеген ерине «къумукъ» деп яза. Тувгъан йылын да докторлар тишлерине къарап белгилей – 1932-нчи йыл.
– Магъа Элмурза Жумагъулов айрыча кёмек этди, – деп хабарлай бола М.Умаров. – Ол мени савлугъумну болдурмакъ учун да, асгерге йиберегенде Тольятти шагьардагъы инженер-къурувчу асгер бёлюкге онгармакъ учун да къол ялгъады. Мен огъар гьаман да борчлу болажакъман.
Асгер борчун кютеген вакътилерде де ону асгер ёлдашларыны арасында да къумукъ яшлар бола. Олар булан да ол таза къумукъ тилде гьакълаша, агъа-инилер йимик татывлукъда туралар.
Ери гелгенде эсгермеге сюегеним, Магьаммат Умаров Тольятти шагьардагъы асгер бёлюкде къуллукъ этеген вакътиде ерли автомобиль заводну инг биринчи къурувчуларыны сыдырасына да къошула. Заводну къурулушу 1953-нчю йылда башлана. Шо къурулушда Магьаммат Умаров тракторист гьисапда асфальт яягъан бригадада ишлей.
Магьаммат шагьарны шонча да ушата чы, гьатта асгерлик борчун кютюп битген сонг да, ол Тольяттиде къалмагъа токъташа. Амма асгер ёлдашлары, къумукъ уланлар, ону Дагъыстангъа къайтарып алып геле ва Магьаммат ювугъу Османны ата юрту Герменчикде янгы яшав башлай.
Ол юрт яшавгъа къайта. Бабаюрт районну Туршунай юртунда къурулгъан МТС-де тракторист болуп ишлемеге башлай. Герменчикде яшай туруп, оьзюню яшда тас этген къардашларын излемеге уруна. Бирлерин ол Хасавюрт районну Покровское юртунда, бирлерин Муцалавулдан таба. Шондан ол оьзюне яшав ёлдаш да таба: янгы агьлюсю Хамис булан ол къайтып Адил Янгыюртгъа гёче. Мунда да ол колхозда, сонггъа таба совхозда тракторист болуп ишлей. Яшав ёлдашы булан ол бир улан ва дёрт къыз оьсдюре.
Пенсия чагъына етишгенче совхозда оьзюню юртгъа айтылгъан къызыл ДТ-75 маркалы тракторундан айрылмай. Къайратлы загьматы саялы ол кёп керенлер совхозну башын тутгъанланы янындан баракалла кагъызлар, акъча савгъатлар алгъан.
Пенсиягъа чыкъгъанман деп айтып, гьали де ол уьюнде рагьат турмай. Яратгъаныбызгъа къуллукъ эте туруп, ол адилянгыюртлуланы къыйын-тынчына табылып, жамиятны разилигин къазана. Оьзюню уллу чагъына да къарамай, Магьаммат Умаров Макка-Мадинагъа барып, гьаж да къылып къайтды.
Магьаммат Умаровну сёзлерине гёре, ону гьар намазыны артындан тилейген бир тилеги бар: къыйынлы гюнлерде етим яшны уьюнде де сакълап, ач-ялангъач этмейли сакълагъан къумукъ анасы Ажабике Минатуллаеваны герти дюньясы женнетли болмакъны ёрай.
Магьаммат-гьажи Умаров оьзю кёп сююп къошулгъан агьлюсюнден айрылса да, ругьдан тюшмей. Ол алда йимик гьали де айлана якъгъа адилликге айтылгъан адилянгыюртлуланы атына даим макътав эте. Магьаммат-гьажи айтагъан кюйде, дарги ана тапгъан буса да, къумукъ ана оьсдюрген, къумукъ ана тойдургъан, къумукъ ана шагьра ёлгъа тюзлеген ва ол гьаман да къумукъ халкъгъа абур-сый этмеге уьйретген. Буссагьатда да ол яшда берген анты йимик, оьктем кюйде «къумукъман» деп яшавун узата.
Къ. Гьажиев.
Адил Янгыюрт.
